ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՔԱՂԱՔՆԵՐԸ
Կազմ, տիտղոսաթերթ... | Երկու խոսք | Քաղաքների ծագումն ու զարգացումը...
Ադամակերտ | Ալաշկերտ
| Ակն | Ամասիա
| Անի| Արաբկիր |
Արդահան
Արդվին | Արծկե | Արծն |
Արղանա–Մադեն | Արճեշ
| Արշակավան
Արշամաշատ | Արտամետ |
Արտանուջ | Բաբերդ
| Բագարան | Բալու
Բայազետ | Բերկրի
| Բիթլիս | Գյումուշխանա
| Դիադին | Դիարբեքիր
Դիլման | Երազգավորս
| Երզնկա | Զարեհավան
| Զարիշատ | Զարիշատ
Իգդիր | Խարբերդ
| Խլաթ | Խնուս
| Խոզաթ | Խոյ
| Կաղզվան | Կամախ
Կապան–Մադեն | Կարաքիլիսե
| Կարկաթիոկերտ | Կարին |
Կարս | Հազրու
Հասանկալա | Ճապաղջուր
| Մալաթիա | Մակու
| Մամախաթուն
Մանազկերտ
| Մեծկերտ | Մոկս
| Մուշ | Շապին-Գարահիսար
| Շատախ
Ոստան |
Չմշկածագ | Ջերմուկ
| Սալմաստ | Սարիղամիշ
| Սեբաստիա
Սպեր
| Սղերդ | Վաղարշավան
| Վան | Տևրիկ
| Տիգրանակերտ
Փերի
| Ուրմիա | Քղի
| Օլթի
Ներդիր 1 | Ներդիր 2 | Ներդիր 3
[էջ 215]
ՋԵՐՄՈԻԿ
Պատմական Հայաստանում բազում ջերմուկներ կան, որոնցից ոմանց մոտ առաջացել են մեծ ու փոքր բնակավայրեր։ Գրականության մեջ այս Ջերմուկը հիշատակվում է Ջերմեկ, Ջերմիկ աղավաղված ձևերով։ Հնում կոչվում էր Աբառնե կամ Ամմիանոս։ Ենթադրաբար նույնացնում են ասորեստանյան արձանագրություններում հիշատակվող Արանա կամ Արանիա երկրանվան հետ։ Տարբեր ժամանակներում և տարբեր հեղինակների մոտ համարվել է գյուղ, ավան, գյուղաքաղաք, քաղաք։
Գտնվում է Պատմական Հայաստանի հարավարևմտյան մասում, Արևմտյան Տիգրիսի ակունքում գտնվող Ծովք (Գյոլջիկ) լճից հարավ, Դիարբեքիր քաղաքից հյուսիս-արևմուտք, Չնքուշի և Արղնիի միջև, լեռան ստորոտում։ Ջրառատ է. գյուղաքաղաքի միջով է անցնում Եփրատի ձախակողմյան մի փոքրիկ, քաղցրաջուր և ձկնառատ վտակ։ Կլիման մեղմ է։ Սքանչելի ամառանոցավայր է։ Ունի բարեբեր հողեր, պտղատու շատ այգիներ։ Հատկապես հայտնի է տանձով («ջերմուկի տանձ»), նռով և խաղողով։ Գյուղաքաղաքից 1 — 2 կմ հեռավորությամբ բխում են ծծմբային տաք աղբյուրներ՝ ջերմուկներ, որոնք խմելու համար պիտանի չեն, սակայն ունեն բուժիչ հատկություններ։ Դրանց մասին հիշատակություն ունի Մատթեոս Ուռհայեցին (XII դ.)։ Տեղացիները դեռևս միջնադարում պարզունակ եղանակով այդ աղբյուրներում բուժել են իրենց հոդացավերը։ Հնում Ջերմուկի շրջանը Չնքուշի հետ միասին կազմում էր Մեծ Հայքի Չորրորդ Հայք աշխարհի Դորեք (կամ Գորեք) գավառը, իսկ նոր ժամանակներում առանձին վարչական միավոր էր` գավառակ (երբեմն՝ գավառ) Դիարբեքիրի նահանգում, կենտրոն ունենալով Ջերմուկ գյուղաքաղաքը։
Ջերմուկը XIX դարի սկզբներին ուներ մոտ 1000 տուն բնակիչ, իսկ 1872 — 73 թթ. շուրջ 350 տուն, որի մոտ կեսը կազմում էին հայերը, իսկ մյուս կեսը՝ թուրքերն ու քրդերը22: Առաջին համաշխարհային պատերազմին նախորդած տարիներին նրա տների թիվը ավելի քան 400 էր։ Ջերմուկի և համանուն գավառակի հայ բնակչությունը ևս Արևմտյան Հայաստանի մյուս
----------------------------------
22. Մ. Հովհաննիսյան, Հայաստանի բերդերը, Վենետիկ, 1970, էջ 113։
[էջ 216]
մասերի հայերի հետ միասին 1915 թվականին մասամբ ոչնչացվել և մասամբ էլ տեղահանվել է թուրքերի կողմից։ Ըստ թուրքական աղբյուրների, մեծ եղեռնի ժամանակ Ջերմուկի գավառակից, տեղահանված հայերի թիվը հասնում էր մոտ 3100 մարդու։
Ջերմուկի բնակչությունը զբաղվում էր բամբակի, ցորենի, գարու, բրնձի, խաղողի մշակությամբ։ Նրա խաղողը ընտիր էր և մասամբ վաճառվում էր այլ գավառների գյուղերում։ Սակայն գյուղաքաղաքի հայ բնակչությունը հիմնականում զբաղվում էր առևտրով ու արհեստագործությամբ` կաշեգործությամբ ու կոշկակարությամբ, ղարբնությամբ, մանածագործությամբ ու կտավագործությամբ, ջրաղացպանությամբ և այլ արհեստներով։
Ջերմուկի մոտ, լեռան վրա գտնվում է համանուն բերդը, որը կառուցվել է հայերի ձեռքով տակավին IX դարում։ Այժմ էլ միջնադարյան այդ բերդը, որ թուրքերը աղավաղված ձևով կոչում են Ջերմիկ, կանգուն է և իբրև տեսարժան վայր նշված է թուրքական տուրիստական քարտեզում։ Բերդի մոտ, լեռան ստորոտին կան հայկական երկու եկեղեցու ավերակներ։ Գյուղաքաղաքի մայր եկեղեցին, որ կառուցվել է 1300 թվականին, կոչվում էր ս. Աբդըլմսեհ:
Հայերն ունեին երկու վարժարան, որոնցից մեկը տղաների, մյուսը՝ աղջիկների։ 1872 — 73 թթ. երկու վարժարանի աշակերտ-աշակերտուհիների թիվը հասնում էր 71-ի, իսկ հետագայում` XX դարի սկզբներին՝ ավելի քան 100-ի։ՍԱԼՄԱՍՏ
Հնում սովորաբար կոչվել է Սաղամաս, Սաղամաստ, հետագայում նաև Սալմաս։ Գ. Խալաթյանի կարծիքով առաջացել է Ասորեստանի Սալմանասար թագավորներից մեկի անունից։ Հիշատակվում է նաև իբրև գյուղ։
Պարսկահայաստանի քաղաքներից է։ Գտնվում է Ուրմիա լճի հյուսիսարևմտյան ափի մոտ, Խոյ քաղաքից հարավ, հարթավայրում, Ուրմիա լիճը թափվող համանուն (Սալմաստ) ձկնառատ գետակի ափին։ Կանաչազարդ քաղաք էր, ուներ ընդարձակ փարթամ այգիներ։
[էջ 217]
Հնում Մեծ Հայքի Պարսկահայք աշխարհի նշանավոր բնակավայրերից էր, ֆեոդալական փոքրիկ բերդաքաղաք, որը IX— XI դարերում ենթակա էր Վասպուրականի Արծրունիներին։ Հիշատակում են Փավստոս Բուզանդը, Թովմա Արծրունին, Հովհաննես Դրասխանակերտցին, Մատթեոս Ուռհայեցին, Սմբատ Գունդստաբլը, Յակուտը և ուրիշներ։ Դժվար է ասել, թե երբ է այն հիմնադրվել։ Համապատասխանում է ուրարտական սեպագիր արձանագրություններում հիշատակվող Սագամասում վայրին։ Յակուտին իր «Աշխարհագրական բառարանում» համարել է «հռչակավոր քաղաք»։
Սալմաստը շատ է տուժել 1791 թ. դեկտեմբերի 27-ին տեղի ունեցած սաստիկ երկրաշարժից։ Հետագայում քաղաքն ավելի է կորցրել իր նշանակությունը և եթե մի ժամանակ այն համանուն խանության, իսկ հետո Սալմաստի գավառի կենտրոնն էր, ապա այժմ սովորական գյուղ է։ XXդ. սկզբներից դադարել է գավառի կենտրոն լինելուց։ Գավառը շարունակվում է կոչվել Սալմաստ, բայց կենտրոնը արդեն Դիլման գյուղաքաղաքն է։ Սալմաստի գավառից 1829—1830 թթ. մեծ թվով հայեր են գաղթել Արևելյան Հայաստան, սակայն հետագայում էլ նրա բնակչության հիմնական զանգվածները շարունակում էին կազմել հայերը։ 1906թ. դրությամբ Սալմաստի գավառը (մահալ) ուներ հայկական 75 գյուղ՝ Հավթվան, Մահլամ, Ղալասար, Փայաջուկ (Րաֆֆու ծննդավայրը), Սավրա և այլն։
XIX դարի սկզբում Սալմաստն ուներ մոտ 1200 տուն հայ, քուրդ և ասորի բնակչություն, իսկ առաջին համաշխարհային պատերազմի նախօրյակին միայն հայկական տների թիվը հասնում էր 700-ի։
1923 թվականին Սալմաստի հայ բնակիչներից շատերը գաղթել են Սովետական Հայաստան և բնակություն հաստատել Գետազատ (մինչև 1948 թ.՝ Աղջաղալա) գյուղում։
Սալմաստը ունի ցորենի և գարու ընդարձակ դաշտեր։ Նրա հայ բնակիչներից շատերը տոհմիկ այգեգործներ էին և քաղաքը հայտնի էր իր ընտիր խաղողով ու գինով։ Ուներ տեղական աշխույժ առևտուր, քաղաքում գործում էին տասնյակ արհեստանոցներ, որոնց արտադրանքը հիմնականում սպառվել է գավառի շրջանակներում։
Ինչպես ասվեց, քաղաքն այժմ ավեր վիճակում է։ Նշմարվում են նրա միջնադարյան բերդի մնացորդները, առանձին
[էջ 218]
կառույցների ավերակներ։ Այժմյան դրությամբ այն ոչնչով չի տարբերվում սովորական գյուղից։ Հայերն ունեին 3 եկեղեցի՝ ս. Հովհաննես, ս. Թովմաս և ս. Գևորգ, որոնց կից կա յին կրթարաններ։ XV դ. 50—80-ական թվականներին այստեղ գրվել է մի ավետարան, որին կից կա ընդօրինակող գրչի հիշատակարանը։
ՍԱՐԻՂԱՄԻՇ
Սարիղամիշը երբեմն հիշատակվում է իբրև սովորական գյուղ, երբեմն էլ՝ քաղաքավան։ Բայց իր բնույթով ու մեծությամբ իսկական գյուղաքաղաք էր և պատահական չէ, որ ավելի գիտակ հեղինակների մոտ, ինչպես և պաշտոնական փաստաթղթերում, այն այդպես էլ կոչված է։
Սարիղամիշը գտնվում է Կարսի սարահարթում, նախկին Կարսի մարզի Կարսի օկրուգում, Կարս քաղաքից մոտ 30 կմ հարավ-արևմուտք, Կարս գետի վերին հոսանքի վրա։ Շրջակայքում, ընդարձակ տարածության վրա, փռված են Սարիղամիշի մայրիի հայտնի անտառները, որոնց փայտանյութը հին ժամանակներում Արաքսով տարել են մինչև Արտաշատ և Դվին մայրաքաղաքները։ Խեժատու ծառերով այդ անտառները, որ դարերով հիմք էին դարձել փայտամշակման արհեստների զարգացման համար, իրենց տեսակով եզակի էին ընդհանուր առմամբ անտառներով աղքատ ամբողջ Պատմական Հայաստանի համար։ Բարձրադիր, մաքուր ու առողջարար օդով և գեղատեսիլ բնությամբ Սարիղամիշը հռչակված ամառանոցավայր էր։
Սարիղամիշի տեղում բնակավայր է եղել դեռևս ուրարտական պետության ժամանակներում։ Այստեղ 1878 թվականին Ալեքսանդր Երիցյանը հայտնաբերել է ուրարտական թագավոր Արգիշտի 1-ինի (VIII դ. մ. թ. ա.) սեպագիր արձանագրություններից մեկը, որը տարվել է Թբիլիսի և ներկայումս գտնվում է Վրացական ՍՍՀ պատմական թանգարանում։ Արձանագրության մեջ ասված է այն մասին, որ ուրարտական թագավորը գրավել է Ախուրիանի քաղաքը։ Դժվար է կռահեի թե հնագույն Ախուրիանի քաղաքի հետագայի որ բնակավայրին է համա-
[էջ 219]
պատասխանում Սարիղամիշին, թե մի այլ բերդաքաղաքի կամ ավանի, բայց անժխտելի է, որ նրա տեղում բնակավայր, այնուամենայնիվ, գոյություն ուներ և գտնվում էր Արգիշտի 1-ինի նվաճած Ախուրիանի երկրի (որի անվան հետ կապված է նաև Արաքսի ձախակողմյան վտակ Ախուրյան գետի անունը) կենտրոնական մասում։ Հետագա դարերում Սարիղամիշի վերաբերյալ վկայություններ չկան։ Այն համեմատաբար հայտնի է դառնում նոր ժամանակներում։ Սարիղամիշի վերաբերյալ բավական հարուստ նյութեր են հաղորդվում կապված ռուս-թուրքական 1877—1878թթ. պատերազմի, երբ այն Կարսի մարզի հետ միասին անցավ Ռուսաստանին, և առաջին համաշխարհային պատերազմի իրադարձությունների հետ։ 1914 թվականի դեկտեմբերի վերջերից մինչև հաջորդ տարվա հունվարի 18-ը թուրքական 3-րդ բանակի և ռուսական կովկասյան բանակի միջև այստեղ շարունակվող մարտերը առաջին համաշխարհային պատերազմի պատմության մեջ հայտնի են Սարիղամիշի օպերացիա անվան տակ։ Այդ մարտերը սկսվել էին 1914 թ. դեկտեմբերի 26-ին, երեկոյան։ Թուրքական բանակի հրամանատարը ցեղասպան Էնվեր փաշան էր, իսկ ռուսական բանակը գործում էր Միշլաևսկու գլխավորությամբ։ Սարիղամիշի օպերացիան ավարտվում է 1915 թ. հունվարի 18-ին ռուսական բանակի հաղթանակով։ Ե՛վ այդ մարտերիջ առաջ, և՛ դրանց ավարտից հետո, Սարիղամիշը Կարսի մարզի ամրացված կարևորագույն կետերից մեկն էր որտեղ զետեղված էին ուժեղացված կայազոր և մեծ թվով զորանոցներ, զինանոցներ ու պարենի պահեստներ։
Սարիղամիշի բնակչության թվաքանակը 3000 մարդուց երբեք չի անցել։ Մինչև առաջին համաշխարհային պատերազմի վերջը նրա ճնշող մասը կազմում էին հայերը, որոնք թուրքական ջարդարարների բռնություններից մի կերպ փրկվեցին տեղափոխվելով Սովետական Հայաստան։
Չնայած իր փոքրությանը՝ Սարիղամիշը տնտեսական առումով ուներ կարևոր նշանակություն։ Այն ճանապարհային կայան է Էրզրում — Կարս ճանապարհի և կայարան է Ալեքսանդրապոլ (Լենինական) — Կարս — Էրզրում երկաթուղու վրա։ Այստեղ նախասովետական շրջանում արհեստների հետ միասին գործում էին փայտամշակման մի քանի մանր ձեռնարկություններ, որոնց բանվորները 1920 թվականին կազմակերպված
[էջ 220]
ռազմահեղափոխական կոմիտեի գլխավորությամբ գործադուլային պայքար էին մղում ձեռնարկատերերի և տիրող կարգերի դեմ։
Սարիղամիշը բաղկացած էր երկու թաղից, որոնք փաստորեն երկու գյուղ էին միացած իրար և կոչվում էին Վերին ու Ներքին Սարիղամիշ։ Դրանցից Վերին Սարիղամիշը բուն Սարիղամիշ գյուղաքաղաքից` Ներքին Սարիղամիշից գտնվում, էր 3 — 3,5 կմ արևմուտք, Կարս գետի ձախ ափին և 1907 թվականին ուներ ընդամենը 152 բնակիչ։ Ներքին Սարիղամիշն ուներ իր եկեղեցին ու վարժարանը։ Այն այժմ էլ գոյություն ունի և իր մեծությամբ ու համայնապատկերով ոչնչով չի տարբերվում XX դարի առաջին քառորդի անշուք գյուղաքաղաքից։
ՍԵԲԱՍՏԻԱ
Իր մարդաշատությամբ և խաղացած դերով Սեբաստիան Մալաթիայից ավելի հայտնի է։ Այն գտնվում է Կզըլ-իրմաք (հնում Ալյուս, Ալիս կամ Հալիս) գետի վերին հոսանքի աջ կողմում, ընդարձակ դաշտում, Մայրագոմ կոչված լեռակ փեշերին։ Այժմյան Սեբաստիան Միհրդատի ժամանակվա քաղաքից (I դ. մ. թ. ա.) գտնվում է 8 կմ դեպի արևելք, Ալյուս գետից 2 կմ հեռավորությամբ։ Քաղաքի բարձրությունը ծովի մակերևույթից 1348 մ է, դիրքը գեղեցիկ է, կլիման ցամաքային` խիստ ցուրտ ձմեռներով և շոգ ամառներով։ Այստեղ անպակաս էին տենդն ու թոքախտը։ Ջրառատ քաղաք է Սեբաստիան, նրա մոտով է հոսում Ալյուս գետը և նրան ուղղակի կից է Սեբաստիայի լիճը։ Հողերը բերրի են, հին ժամանակներից ի վեր համարվել են հացի շտեմարան, բայց անտառներ չունի և բուսականությամբ ընդհանրապես աղքատ է։ Շրջակայքում կան հանքային ջրեր, մարմարի և գիպսի հանքավայրեր։
Սեբաստիայի մասին տեղեկություններ են հաղորդում հունա-հռոմեական, հայկական, բյուզանդական, վրացական, արաբական, թուրքական տասնյակ պատմագիրներ, ժամանակագիրներ և գրիչներ։
Սեբաստիան Փոքր Ասիայի հնագույն քաղաքներից է։ Հնագույն ժամանակներում այն սովորական ամրոց է եղել և կոչվել է Կաբրիա։ Այստեղ հռոմեացիները 64 թ. (մ. թ. ա.) մեծ
[էջ 221]
հաղթանակ են տարել Միհրդատ Եվպատորի նկատմամբ և այդ ճակատամարտից հետո հռոմեական զորավար Պոմպեոսը ընդարձակելով քաղաքը այն կոչել էր Դիոսպոլիս (Տրիսուպոլիս)։ Իսկ հետագայում Պոնտոսի Պյուտոդորիս թագուհին ավելի է ընդարձակել ու բարեկարգել Պոմպեոսի անվանած Դիոսպոլիսը՝ այն ի պատիվ Օգոստոս («սրբազան») կայսեր կոչելով Սևաստ-Սեբաստիա։ Հին շրջանում Սեբաստիան կոչվել է նաև Մեգապոլիս (=«մեծ քաղաք»), իսկ XIII—XV դարերից թուրքական աղավաղմամբ դարձել է Սվազ, ինչպես նշանակված է ժամանակակից բոլոր քարտեզներում։
Սեբաստիան հիմնադրվել է II դարում (մ. թ. ա.), բայց քաղաքի է վերածվել 60-ական թվականներին (մ. թ. ա.) և դրանից հետո մերթ առաջադիմել, մերթ էլ հետադիմել է, բայց միշտ հիշատակվում է իբրև քաղաք։ Քաղաք հռչակվելուց հետո այն գրեթե միշտ եղել է տարբեր կարգի վարչական կենտրոն. IV— VI դարերում Սեբաստիան Փոքր Հայքի Առաջին Հայք պրովինցիայի կենտրոնն էր, իսկ VI դարից, Հուստինիանոս կայսեր վարչական վերափոխությունից հետո՝ Երկրորդ Հայքի, որն իր մեջ ընդգրկում էր նախկին Փոքր Հայքի հյուսիսարևմտյան գավառներն ու շրջակայքի տարածքները։ XI դարի 20-ական թվականներից Սեբաստիան դարձել էր Վասպուրականի վերջին թագավոր Սենեքերիմի աթոռանիստը։ Նույն դարի կեսերին մի քանի տարի Սեբաստիան համարվում էր նաև Հայոց կաթողիկոսի նստավայրը։ Իսկ թուրքական տիրապետության շրջանում Սեբաստիա-Սվազը համանուն նահանգի, գավառի և գավառակի կենտրոնն է։
Հռոմեական նվաճումների ժամանակներից ի վեր Սեբաստիան մշտապես այս կամ այն չափով առնչվել է Փոքր Ասիայում և Մեծ Հայքում տեղի ունեցող քաղաքական իրադարձությունների հետ։ Սակայն այն բուն իմաստով բերդաքաղաք չէր և ընդհուպ մինչև Լենկթեմուրի նվաճումները ավերածությունների համեմատաբար քիչ է ենթարկվել։ Քաղաքի համար կարևոր նշանակություն են ունեցել հատկապես այնտեղ հաստատված Արծրունյաց իշխանության գոյության տասնամյակները։ Պատմությունից հայտնի է, որ Վասպուրականի վերջին թագավոր Սենեքերիմը 1021 (կամ 1022) թվականին հարկադրված է եղել իր թագավորությունը 10 քաղաքներով, 4000 գյուղերով ու 72 բերդերով հանձնել Բյուզանդիային, իսկ ինքը իրեն
[էջ 222]
շրջապատող ազնվականների, զորքի ու բազմահազար բնակիչների հետ միասին տեղափոխվել իբրև փոխհատուցում կայսրության հատկացրած տարածքները՝ Սեբաստիա, Լարիսա և Ծամընդավ քաղաքներն ու դրանց գավառները: Սեբաստիան դարձել էր կայսրությանը ենթակա այդ նորաստեղծ իշխանության կենտրոնը և բռնել բավական արագ զարգացման ուղի։ Սակայն նրա առաջադիմությունը երկար չի տևում։ 1060 թվականին նախ ավերվում, իսկ Մանազկերտի ճակատամարտից հետո (1071 թ.) գրավվում է սելջուկների կողմից։ Այդ ժամանակներից ի վեր Սեբաստիան առանձին զարգացում չի ունենում, իսկ XV դարի հենց սկզբին՝ 1405 թվականին, սոսկալի ավերվում է Լենկթեմուրի հրոսակների կողմից։ Պատմագիրների վկայության համաձայն արևելյան դաժան բռնապետի հրամանով քաղաքում ողջ-ողջ թաղել են 2000 (իսկ ըստ այլ աղբյուրների՝ 4000) հայ հեծյալների և պատանիների, իսկ մնացած բնակչության մեծ մասը ցաքուցրիվ է եղել զանազան կողմեր։ XV դարի վերջերին Սեբաստիան ընկնում է օսմանյան թուրքերի տիրապետության տակ։
Սեբաստիան իր համանուն գավառով հիմնականում հայաբնակ էր։ Այն XVI դարում առանձնապես կարևոր դեր էր խաղում հայ ազատագրական շարժման մեջ։ Այստեղ 1562 թվականին Միքայել կաթողիկոսի գլխավորությամբ տեղի է ունեցել ժողով, որի որոշման հիման վրա հատուկ պատվիրակություն է ուղարկվել Հռոմի պապի մոտ Հայաստանի քաղաքական ազատագրության համար։
Հայաստանի մյուս բազմաթիվ քաղաքների նման հայտնի չէ նաև միջնադարյան Սեբաստիայի բնակչության թիվը: Ըստ բյուզանդական աղբյուրների, քաղաքն իր ծաղկման շրջանում ունեցել է մինչև 120 հազար բնակիչ։ Ստույգ հայտնի չէ նաև նոր ժամանակներում ունեցած նրա բնակչության թիվը: Որոշ աղբյուրների համաձայն, այն 1860-ական թվականների վերջերին ունեցել է 16 հազար բնակիչ, որի ավելի քան 1/3-ը հայեր, 1800—1830-ական թվականներին՝ 35000—40000, որից 15000-ը հայեր, 1830—1850թթ.՝ 30000, որից 13000-ը հայեր, իսկ մեծ եղեռնի նախօրյակին մոտ 60000 բնակիչ, որի մոտավորապես կեսը կազմում էին հայերը23: Նրա հայ բնակչությունը
------------------------
23 «Երկրագունդ», Կ. Պոլիս, 1870, էջ 109—110, Ս. Ծոցիկյան, Արևմտահայ աշխարհ, էջ 625 —652։
[էջ 223]
թուրքերի կողմից առաջին անգամ զանգվածորեն ջարդվել է 1895-ին, երբ միայն սպանվածների թիվը հասել է 1500 հոգու։ Քաղաքի հայ բնակչությունը ավելի ահռելի արհավիրքի է ենթարկվել 1915 թ. մեծ եղեռնի ժամանակ, թուրքական յաթաղանից մի կերպ փրկվածները տարագրվել են տարբեր երկրներ և Սեբաստիան փաստորեն հայաթափ է եղել 1915 — 1916 թվականների ընթացքում։
Հին ժամանակներից Սեբաստիան գտնվում էր քարավանային բանուկ ճանապարհի վրա։ Նա կապված էր Երզնկա, Ամասիա և Տրապիզոն քաղաքների հետ։ XIX դարի երկրորդ կեսին առևտրի խոշոր կենտրոն էր, որն ուներ բազմաթիվ խանութներ ու կրպակներ։ Նրա վաճառականությունը լայն կապեր ուներ Մերձավոր արևելքի քաղաքների և Սև ծովի հարավային առափնյա շրջանների հետ։ Քաղաքում արհեստներից առանձնապես կարևոր նշանակություն ունեին ջուլհակությունը, մանածագործությունը (հայտնի էին կտավն ու աստառացու կտորեղենը), պղնձագործությունը, դարբնությունը, զինագործությունը, գորգագործությունը։ Մեծ թվով քաղաքացիներ զբաղվում էին նաև գյուղատնտեսությամբ, հատկապես հացահատիկների մշակությամբ։
Նոր ժամանակներում Սեբաստիան ուներ մշակութային աշխույժ կյանք։ Այստեղ գործում էին հայկական մի ամբողջ շարք դպրոցներ՝ Մխիթարյան, Մինասյան, Սահակյան, Արամյան, Հռիփսիմյան, Լուսինյան և այլն, Սանասարյանի նշանավոր ուսումնարանը, երկսեռ վարժարանը։ Քաղաքի նշանավոր վանքերն էին ս. Նշանը (XI դ.), ս. Հրեշտակապետը, ս. Վլասիոսը, Անապատը, Խունարկոտը, ս. Հակոբը, Քառասուն Մանկունք, որի տաճարն ուներ 40 գմբեթ, եկեղեցիներից էին՝ ս. Գևորգը, ս. Աստվածածինը, ս. Սարգիսը, ս. Մինասը, ս. Փրկիչը: Սեբաստիայում են ծնվել XVII դարի հայտնի բժիշկ և տաղասաց Բունիաթ (Ասար) Սեբաստացին, որի գրչին է պատկանում 140 գլխից բաղկացած մի բժշկարան, Մխիթար Սեբաստացի աբբահայրը (ծնված 1676թ.), Վենետիկի հայտնի միաբանության նշանավոր հիմնադիրը։
Սեբաստիան միջնադարյան հայկական գրչության ամենանշանավոր կենտրոններից է։ Այստեղ XII—XVII դարերում ընդօրինակվել են ավետարաններ, ժողովածուներ, Աստվածա-
[էջ 224]
շունչ, ճաշոցներ, հայսմավուրք, Տաթևացու «Գիրք հարցմանց» և այլն։ Այստեղի հայտնի գրիչներից են՝ Գրիգոր քահանան (XIV դ.), Մելիքսեթը (XVII դ.) և ուրիշներ։
Քաղաքի հնություններն ու պատմաճարտարապետական հուշարձանները շատ վատ են պահպանված։ Անցյալում ունեցած երկու բերդերից մեկի ավերակները գտնվում են բլրի վրա, կառուցվել է թուրքական տիրապետության շրջանում, պարսպապատ է և բավական լավ է պահպանվել։ Նրա պաշտպանական պարսպի վրա կան թուրքերեն վիմագիր արձանագրություններ։ Երկրորդ բերդը, որ գտնվում է նույն բլրի ստորոտին, ավելի հին է՝ կառուցվել է XI դարում Սենեքերիմ թագավորի կողմից։ Վերջինս նույնպես պարսպապատ է։ Գեղեցիկ է մանավանդ դրա պաշտպանական պարսպի ճակատը, որը քանդակազարդ է ու բարձրարվեստ։ Այդ բերդում էլ գտնվում էր Վասպուրականի տարագիր թագավոր Սենեքերիմի արքունիքն ու գերեզմանը։ Քաղաքի մոտ են գտնվում Ալյուս գետի վրա նույն Սենեքերիմ թագավորի Շուշանիկ դստեր կառուցած 19 կամարանի կամրջի ավերակները։ Քաղաքի հնությունների ու հուշարձանների մեջ լավ է պահպանվել նրա հյուսիսային կողմում գտնվող վիմափոր դամբարանների շարքը։
ՍՊԵՐ
Թուրքերն այժմ կոչում են Իսպիր։ Սպերը սովորաբար նույնացնում են Յակուտի հիշատակած Ասբիրան կամ Ասպիրան բնակավայրի (գյուղի) հետ։ Անտիկ պատմագիրների մոտ կոչված է Սիսպիրատիս (հունական աղբյուրներում) կամ Սիսպիրա (լատինական աղբյուրներում): Սպեր անվան ծագումը գիտականորեն վերջնականապես լուսաբանված կարելի է համարել։ Այդ անունը կապում են Հերոդոտի (V դ. մ. թ. ա.) հիշատակված ժողովուրդներից մեկի` սասպեյրների անվան հետ։
Հիշատակվում է իբրև ավան, բերդաքաղաք, քաղաք։ Գտնվում է Ճորոխի և նրա վտակ Սպերի գետախառնուրդի մոտ, Ճորոխի աջ ափին, բլրի վրա։ Ունի մեղմ կլիմայական պայմաններ, ջրառատ է և ամբողջովին շրջապատված է փարթամ այգիներով։ Հնից ի վեր հայտնի է իր ոսկու հանքավայրերով, որոնց պաշարները տակավին չեն սպառվել։ Ստրաբոնն (I դ.
[էջ 225]
մ .թ. ա. — I դ. մ. թ. ) այստեղ հիշատակում է նաև այլ հանածոներ, որոնց թվում և պղնձի երևակումներ։
Հնում Մեծ Հայքի Բարձր Հայք աշխարհի Սպեր գավառի կենտրոնն էր և գավառի հետ միասին համարվում էր Բագրատունիների սեփականությունը։ Թուրքական վարչական բաժանմամբ մտնում է Էրզրումի նահանգի Էրզրումի գավառի մեջ իբրև Սպեր գավառակի կենտրոն։
Ակնհայտ է, որ եթե Սպեր անունը կապված է հնագույն սասպեյրներ ժողովրդի անվան հետ, ապա իբրև բնակավայր գոյություն ունի վաղագույն ժամանակներից: Այդ ժամանակներում առանձնապես հայտնի են եղել նրա ոսկու հանքավայրերը, որոնք շահագործման են ենթարկվել մեր թվականությունից հարյուրամյակներ առաջ։ Նա այնքան է հայտնի եղել, որ Ալեքսանդր Մակեդոնացին (356— 323 թթ. մ. թ. ա.) դեպի Արևելք կատարած իր արշավանքի ժամանակ Մենոն զորավարի հրամանատարությամբ մի հատուկ ջոկատ է ուղարկում այդտեղ արդյունահանված ոսկին ավարի ենթարկելու համար: Աղբյուրները հաղորդում են, որ տեղացիները քաջաբար պաշտպանել են իրենց արդյունահանած ոսկին և մեծ զորավարի ուղարկած ջոկատն անհաջողության է մատնվել, դրանց մեծ մասին տեղական ջոկատները ջրասույզ են արել Ճորոխ գետում, իսկ մնացորդները վերադարձել են ձեռնունայն։ Ոսկու հանքավայրում աշխատում էին հույները, որոնք առանձին գաղութներով Սև ծովի հարավային ափերին հաստատվել էին դրանից դարեր առաջ։ Ոսկու հանքերի հնագույն շահագործման հետքերը՝ հանքախորշերի, լվացման ավազանների, ավազի մնացորդները XIX—XX դարերում դեռևս նշմարվում էին։
Սպերի երբեմնի գրաված ընդարձակ տարածությունը, ավերակ բերդերը, դարավոր այգեստանները ցույց են տալիս, որ նա մի ժամանակ եղել է մարդաշատ ու ավելի հայտնի բնակավայր։ Նրա մասին հիշատակություններ ունեն հույն ու հռոմեացի պատմագիրները, Փավստոս Բուզանդը, Մովսես Խորենացին, Աեբեոսը, Թովմա Արծրունին, Արիստակես Լաստիվերտցին, ավելի ուշ շրջանի պատմագիրները, վրաց հեղինակ Վախուշտին և ուրիշներ։ I դարում նրա տեղում գտնվում էր Սմբատավան բերդավանը՝ Բագրատունիների մի ճյուղի աթոռանիստը, որի տեղում հետագայում բարձրացել էր Սպեր քաղաքը։ Թուրք-պարսկական պատերազմների ընթացքում չնա-
[էջ 226]
յած մեծապես ավերվել էր պարսիկների կողմից (1548 թվականին), սակայն նոր ժամանակների համեմատությամբ այն բավական մարդաշատ էր՝ նրա տների թիվը հասնում էր 4000—5000-ի։ Մինչդեռ XIX դ. սկզբին ուներ 900 տուն բնակիչ, իսկ մեր հարյուրամյակի սկզբին՝ շուրջ 350 տուն։ Այստեղի հայ բնակչությունը բնաջնջվեց 1915թ. եղեռնի հետևանքով, իսկ մի կերպ փրկվածները տարագրվեցին զանազան կողմեր։ Բնակչության զբաղմունքների մեջ կարևոր տեղ էին գրավում հանքային գործը և այգեգործությունը։ Զբաղվում էին նաև արհեստներով ու առևտրով։ Սպերը (Իսպիր) այժմ նույնպես փոքրիկ գյուղաքաղաք է, որի շուրջը փռված են նրա այգիներն ու պարտեզները։
Քաղաքի մոտ, անմատչելի ժայռի վրա պահպանվել են պատմական Սմբատավան բերդի ավերակները՝ պաշտպանական պարիսպների, դարպասների, աշտարակների, առանձին շենքերի չնչին մնացորդները։ Ճորոխ գետի վրա պահպանվել են նաև մի հին կամուրջի ավերակներ։
ՍՂԵՐԴ
Այս քաղաքն այլ անուններ չունի։ Սակայն հիշատակվում են նույն անվան մի շարք տարբերակներ՝ Սղերտ, Սերդ, Սիրթ, Սիերդ և այլն։ Թուրքերն այժմ կոչում են Սիիրդ։ Սովորաբար միշտ համարվել է քաղաք, թեպետ իրականում սոսկ գյուղաքաղաք է։
Գտնվում է Արևմտյան և Արևելյան Տիգրիսների միախառնվելու տեղից ոչ հեռու, Արևելյան Տիգրիսի աջակողմյան վտակ Բիթլիսի (Բաղեշ) գետի ստորին հոսանքի շրջանում, Սղերդ գետակից 5—6 կմ հեռավորությամբ, սարավանդի վրա։ Բարձրությունը ծովի մակարդակից 1100 մ է և Արևմտյան Տիգրիսից գտնվում է ընդամենը 2—3 կմ հեռավորության վրա։ Կլիման շոգ է, ցամաքային։ Հողերը ոռոգվում են Տիգրիսի և նրա վտակների ջրերով։ Հայտնի է իր մրգաստաններով, հատկապես խաղողով։ Շրջակայքում կան կրաքարեր, մետաղական երևակումներ, ջերմուկներ։
Հնում Աղձնիք աշխարհի Խերհեթ կամ Սերխեթք գավառի կենտրոնն էր և դրանից էլ ծագել է նրա անունը։ XVI—XVIII
[էջ 227]
դարերում մտնում էր Դիարբեքիրի նահանգի (վիլայեթ), իսկ դրանից հետո՝ Բիթլիսի նահանգի մեջ, դարձյալ լինելով Սղերդ համանուն գավառի կենտրոնը։ Այն գավառի միակ քաղաքն է։
Սղերդը գոյություն ունի շատ հնուց։ Նրա հիմնադրումը ոմանք կապում են Տիգրան Մեծի, ոմանք էլ՝ Սկայորդու անվան հետ։ Նույնիսկ մի ժամանակ ենթադրում էին, որ Սղերդը կառուցվել է հին Տիգրանակերտ քաղաքի տեղում։ Աղբյուրների հիշատակություններից երևում է, որ Սղերդը բավական բարգավաճ քաղաք է եղել նաև միջին դարերում։ Յակուտին իր «Աշխարհագրական բառարանում» այն համարել է «համբավավոր փոքր քաղաք»։
Սղերդը XVIII դարում ունեցել է 5600 տուն հայ բնակիչ։ XIX դարի սկզբներին նրա ունեցած 2500 տուն բնակիչների մոտավորապես կեսը դարձյալ կազմում էին հայերը։ 1800 — 1830 թթ. ուներ մոտ 17 հազար բնակիչ, որից 10000-ը հայեր, 1830 — 1850թթ.՝ 15 հազար բնակիչ, որից հայեր 600024: Առաջին համաշխարհային պատերազմի նախօրյակին այստեղ կար 13000 բնակիչ, որից հայերը դարձյալ 6000 էին, մնացածները թուրքեր, արաբներ, քրդեր և ասորիներ։ 1895-ի կոտորածի ժամանակ թուրքերը կողոպտել են այստեղի եկեղեցին, առաջնորդարանը և դպրոցը, հայ բնակչության մեծ մասին բռնությամբ մահմեդականացրել, հոգևորականներին՝ կոտորել, կանանց՝ անարգել: Իսկ 1915-ի մեծ եղեռնի ժամանակ երիտթուրքերը բնաջնջեցին այստեղի հայությանը, խնայելով միայն 100 արհեստավորների, որպեսզի աշխատեն թուրքերի համար։
Սղերդում հավասար չափով զբաղվում էին արհեստագործությամբ, առևտրով, երկրագործությամբ և այգեգործությամբ։ Արհեստներով ու առևտրով գերազանցապես զբաղվում էին հայերը։ Տարածված արհեստներից էին պղնձագործությունը, դարբնությունն ու զինագործությունը, մանածագործությունն ու ջուլհակությունը, կոշկակարությունն ու դերձակությունը։ Առանձնապես մեծ համբավ ունեին այստեղ պատրաստված պղնձի ամանները, որոնց մի մասը վաճառվում էր գավառի և, նույնիսկ, նահանգի սահմաններից դուրս։ XIX դարի երկրորդ կեսից այստեղ աստիճանաբար առաջացել են նաև ավելի խոշոր
----------------------------
24 «Հանդես ամսօրյա», Վիեննա, 1890, էջ 204 — 205, Մ. Միրախորյան, նկարագրական ուղևորություն ի հայաբնակ գավառս Արևելյան Տաճկաստանի, Կ. Պոլիս, 1894 — 1985, է։ 64:
[էջ 228]
տիպի ձեռնարկություններ՝ կաշվի, տեքստիլ, շալի «գործարաններ», որոնք սակայն քիչ են տարբերվել տնայնագործական և մանուֆակտուրային ձեռնարկություններից: Կրաքարով հարուստ Սղերդում գործում են կրի մի քանի գործարաններ, որոնց արտադրանքի մի մասը տարվում է այլ վայրեր։
Արտաքին և տարանցիկ առևտրի առումով Սղերդի դիրքը գրեթե միշտ նպաստավոր է եղել։ Հնում նրա մոտով էր անցնում VI դարից (մ. թ. ա.) բանուկ Պարսից «արքայական ճանապարհը», հետագայում այն միշտ հարմար դիրք է ունեցել Հայաստանից Միջագետք և Արևելքն Արևմուտքի հետ միացնող քարավանային ճանապարհների նկատմամբ` գտնվելով դրանց հանգուցակետերից մեկում։ Նոր ժամանակներում քաղաքից դուրս էին գալիս մի քանի խճուղային և գյուղամիջյան ճանապարհներ։ Այնպես որ, Սղերդը արտաքին առևտրի համար և՛ տարանցիկ կետ էր, և՛ իր արհեստավորական արտադրանքներով ու գյուղատնտեսական մթերքներով մասնակցում էր այդ առևտրին։ Քաղաքն ուներ, իր շուկան, որտեղ XIX դարի վերջերին կային մինչև 100 խանութ ու կրպակ։
Յուրահատուկ գյուղատնտեսական բնակավայր է Սղերդը։ Նրա գյուղատնտեսական որոշ մթերքները` սեխը, վարունգը, թուզը, նուռը բարի համբավ ունեին ամբողջ նահանգում։ Նա հայտնի էր նաև խաղողով։ Այստեղ մշակվում էր տեղական Շաֆի կոչված խաղողատեսակը, որի մասին այնքան մեծ գովեստով են խոսում տեղացիներն ու օտարերկրացի ճանապարհորդները։
Ներկայումս Սղերդը անշուք գավառական քաղաք է, չունենալով տարրական կոմունալ պայմաններ։ Թեպետ շրջակայքում կան խմելու ջրի պաշարներ, բայց ջրմուղ չի կառուցված և բնակչությունը խմում է գետի ջուրը առանց մաքրելու։ Քաղաքի տները հիմնականում երկհարկանի են, քարաշեն։ Ունի և կամարաձև կառուցված տներ։
Այստեղ կարելի է տեսնել պատմական տարբեր ժամանակներում կառուցված հուշարձանների և հնությունների ավերակներ ու հետքեր։ Քաղաքի շրջակայքում կան հին հայկական բերդերի ավերակներ։ Նրա տարբեր կողմերում կան հղկված ժայռեր, որոնց վրա քանդակված են հայերեն վիմագիր արձանագրություններ։ Սղերդում գործել է ս. Հակոբ անունով հայկական վանքը, որը XX դարի երկրորդ տասնամյակում ար-
[էջ 229]
դեն ավերակի էր վերածվել։ Քաղաքն ունեցել է 3 եկեղեցի, որոնք մինչև առաջին համաշխարհային պատերազմը կանգուն էին և գործում էին։
Սղերդը հայկական գրչության կենտրոններից է։ XV դարի երկրորդ կեսում այստեղ գրված մի ճառընտիր հայտնի է մեր մատենագրությանը։ XIX —XX դարերում քաղաքում կային հայկական երկու կրթարան՝ մեկը տղաների, մյուսը՝ աղջիկների։
ՎԱՂԱՐՇԱՎԱՆ
Անունը ստացել է Վաղարշ Բ (196—215) թագավորի անունից, որին Մովսես Խորենացին, Ստեփանոս Ասողիկը և այլ պատմիչներ վերագրում են դրա հիմնադրումը։ Կիսավանդական պատմության համաձայն, Վաղարշը ծնվել է հենց այդտեղ և իբր ի հիշատակ իր ծննդի էլ հիմնադրել է այդ քաղաքը։ Ոմանք նույնացրել են այժմյան Հասանկալայի հետ, որ անընդունելի է։
Հիշատակվում է իբրև ավան, բերդաքաղաք և քաղաք։ Գտնվում էր Արաքսի և նրա ձախակողմյան վտակ Մուրցի (Հասանկալա) գետախառնուրդում, այժմյան Քյոփրիքյոյ գյուղի տեղում, ջրառատ ու գեղատեսիլ վայրում։ Թուրքերն Արևմտյան Հայաստանի հնագույն մի քանի բերդերի նման (Վանի բերդ, Ալաշկերտի բերդ և այլն) Վաղարշավանը նույնպես կոչում են Թոփրախկալա («հողե բերդ»). վարչական առումով հնում մտնում էր Մեծ Հայքի Այրարատյան աշխարհի Բասեն գավառի, իսկ թուրքական տիրապետության շրջանում Էրզրումի նահանգի Էրզրումի գավառի մեջ։
Վաղարշավանը մարդաշատ քաղաք չի եղել։ Արշակունիների թագավորության ժամանակներում հիմնադրված այդ քաղաքը երկար ժամանակ հիշատակվում է իբրև սովորական ավան և վարչական առումով գավառական քաղաք էր։ Այն սովորաբար նույնացնում են Մովսես Խորենացու հիշատակած «մեծ աւան Բասենոյի» հետ։ Իսկ պատմահայրը Վաղարշավան մեծ ավանի հիմնադրման մասին հաղորդում է. «Սա [Վաղարշակը] շինէ աւան մեծ զտեղի ծննդեան իւրոյ ի վերայ ճանապարհին,... ի գաւառին Բասենոյ, ի տեղւոջն, ուր խառնին Մուրց ու Երասխ.
[էջ 230]
զոր շինեաց յիւր անուն և կոչեաց Վաղարշաւան» (Խորենացի, էջ 199)։ Անկասկած է, որ «մեծ աւան Բասենոյն» և Վաղարշավանը նույնն են։ Բասեն գավառում այդ պատմաշրջանում նշանավոր այլ բնակավայր՝ մեծ ավան կամ քաղաք չի հիշատակվում։ Այդ ավանն ուղղակի գտնվում էր Հասանկալայի արևելյան շարունակության վրա, վերջինից 3 — 4 կմ հեռավորությամբ և դրանց իրար հետ նույնացնելը, որ ենթադրաբար արել են որոշ ուսումնասիրողներ, ունի իր աշխարհագրական ու պատմական ելակետերը։
Վաղարշավանի ծաղկուն շրջանը Բագրատունիների թագավորության ժամանակներն էին։ Գտնվելով Արևելքն Արևմուտքի հետ միացնող Հայաստանի հյուսիսային քարավանային մեծ ճանապարհի վրա՝ Վաղարշավանը X — XI դարերում դարձել էր տնտեսական կյանքի աշխույժ կենտրոն, «մեծ դաստակերտ», ինչպես այն կոչել է Արիստակես Լաստիվերտցին։ Նրա հնավայրում պահպանված են մի ընդարձակ քարավանատան ավերակներ, իսկ մոտակայքում գտնվում է Հովվի հայտնի կամուրջը, որի վրայով անցնում էր նշված ճանապարհը։
XI դարում՝ 1048 — 49թթ. սելջուկ թուրքերն իրենց ավարառուական առաջին արշավանքների ժամանակ, ի թիվս Հայաստանի մյուս բազմաթիվ բնակավայրերի ու գավառների, գրավել և ավերել են նաև Վաղարշավանը։ Դեպքերին ժամանակակից Արիստակես Լաստիվերտցի պատմագիրը գրում է. «...և եկեալ [սելջուկները] մինչև ի գաւառն Բասեան, և մինչև ի դաստակերտն մեծ՝ որ կոչի Վաղարշաւան, քանդեալ ապա կանեցին գաւառս քսան և չորս սրով, և հրով, և գերութեամբ» (Լաստիվերտցի, էջ 65)։
Դրանից հետո Վաղարշավանն առանձին զարգացում չի ունենում, իսկ թուրքական տիրապետության մռայլ ժամանակներում հետադիմելով՝ վերածվել է անշուք գյուղի՝ Քյոփրիքյոյ անունով։ Այդ գյուղում, նրա կենտրոնում, պահպանվել են տաշած քարից կառուցված զանազան շենքերի ավերակներ, որոնց վրա արձանագրություններ չեն հայտնաբերված։ Բնակիչները դրանք անվանում են քարվանսարա կամ խան։ Եվրոպական ճանապարհորդները դրանք համարում են ճենովական կառուցվածքի ավերակներ, որ անընդունելի է։ Վաղեմի Վաղարշավանի հուշարձանների պսակը կազմում է Հովվի կամուրջը, որին թուրքերը թարգմանաբար կոչում են Չոբանաքյոփրի։
[էջ 231]
Այն գտնվում է պատմական Վաղարշավանի մոտ, Մուրց և Արաքս գետերի խառնարանի շրջանում, Արաքսի վրա։ Հավանաբար կառուցվել է IV դարում և կանգուն ու բանուկ է մինչև օրս։ Քարակերտ է, ունի 7 կամար և համարվում է Արաքսի պատմական ամենակարևոր կամուրջներից մեկը։ Ավանդությունը կամուրջի կառուցումը վերագրում է հովիվներին և դրանց անվան հետ էլ կապում նրա անունը։ՎԱՆ
Հին ու նոր ոչ մի երկիր չի ունեցել այնքան մեծ թվով մայրաքաղաքներ, որքան ունեցել է Հայաստանը։ Գտնվելով Արևելքի ու Արևմուտքի սահմանագլխին, Հայաստանը դարեր շարունակ դարձել էր ռազմական բախումների ոլորտ, երկարատև պատերազմների ասպարեզ։ Արտաքին թշնամիների պարբերաբար կրկնվող հարձակումները հարկադրել են երկրի մայրաքաղաքը հաճախակի մի տեղից տեղափոխել մի այլ, ավելի ապահով տեղ։ Չհաշված մայրաքաղաքի նշանակություն ստացած ժամանակավոր թագավորանիստերը, ֆեոդալական մանր թագավորությունների և Փոքր Հայքի, Ծոփքի ու Կիլիկիայի հայկական թագավորությունների մայրաքաղաքները (Անտիոք, Լոռի, Աղթամար, Կապան, Սիս և այլն), Հայաստանն ունեցել է 13 մայրաքաղաք։ Ահա հայոց մայրաքաղաքների երկար շարքը՝ Վան, Արմավիր, Երվանդաշատ, Արտաշատ, Տիգրանակերտ, Վաղարշապատ, Արշակավան, Դվին, Բագարան, Երազգավորս, Կարս, Անի, Երևան։ Ահա թե ինչու են օտար հեղինակները Հայաստանը կոչել «թափառող մայրաքաղաքների երկիր»։
Բագարանից և Երազգավորսից բացի, մեր մյուս մայրաքաղաքները խոշոր քաղաքներ են եղել և մեծ դեր են խաղացել մեր ժողովրդի քաղաքական, տնտեսական և մշակութային կյանքում։
Վանը հայկական շրջանում կենտրոնական պետության մայրաքաղաք չի եղել։ Այն միայն որոշ ժամանակ դարձել էր Վասպուրականի Արծրունյաց ֆեոդալական թագավորության մայրաքաղաքը։ Բայց այդ ամենևին էլ չի բացառում Վանը հա-
[էջ 232]
յոց մյուս մայրաքաղաքների շարքում դասելը։ Նախահայկական շրջանում Վանը հայկական լեռնաշխարհում (Պատմական Հայաստան) կազմավորված հայկական (Նաիրյան) ցեղերի առաջին պետության՝ Ուրարտուի մայրաքաղաքն էր և, իբրև այդպիսին, չի կարող իր տեղը չգրավել հայոց մայրաքաղաքների համաստեղության մեջ։
Վան քաղաքը հիմնադրվել է մեր թվականությունից առաջ՝ IX դարի առաջին կեսում։ Հնագույն այդ շրջանում այն կոչվում էր Տուշպա։ Հետագայում Տուշպա անունը Տոսպ ձևով անցել է Վանի շրջակայքի գավառին և Վանա լճին, որը Տոսպից բացի ունեցել է բազմաթիվ ուրիշ անուններ՝ Բզնունյաց ծով, Աղթամարի լիճ, Խլաթի լիճ և այլն։ Իսկ քաղաքը Ուրարտական պետության կենտրոնական շրջանի՝ Բիայնա երկրի անունով հայերը կոչել են Վան: Վան անունը ուղղակի համարում են Բիայնայի հայկական տառադարձությունը և նշանակում է «ապրելու տեղ», «բնակավայր», «բնակվելու տեղ», Այդ պատճառով էլ «վան» բառի զուգորդությամբ Հայաստանում առաջացել են բազմաթիվ բնակավայրերի անուններ (Երվանդավան, Արշակավան, Զարեհավան, Նախճավան, Վանեվան և այլն)։
Վանը կոչվել է նաև Շամիրամակերտ կամ Շամիրամաշեն՝ Ասորեստանի կիսավանդական Շամիրամ թագուհու անունով։ Վան քաղաքը գտնվում է Վանա լճի արևելյան կողմում, լճափից մի քանի կիլոմետր հեռավորության վրա։ Նա լճի հետ կապվում է Ավանց գյուղի միջոցով, որը քաղաքի նավահանգիստն է և գտնվում է անմիջապես լճափին։ Քաղաքը տեղադրված է հարթավայրում, կլիման չոր ու շոգ է։ Ունի արգավանդ հողեր և փարթամ այգիներ։ Քաղաքի թաղամասերում բխում են տասնյակ աղբյուրներ։ Քաղաքի կեսը թաղված է այգիների մեջ, այդ թաղամասը մինչև օրս հայտնի է Այգեստան անունով։ Կենտրոնական մասում վեր է խոյանում մի լեռնաճյուղ-ժայռ, որի վրա զետեղված է եղել ուրարտական միջնաբերդը։ Քաղաքից դեպի արևելք, ոչ հեռու բարձրանում է Վարագա լեռն իր համանուն երկու վանքերով, որոնք իրենց դպրոցներով ու մատենադարաններով այնքան հայտնի էին դարեր շարունակ և որոնք կոչվում էին Հին ու Նոր Վարագա վանքեր։ Դրանց ավերակները գոյություն ունեն մինչև այժմ։
Վանը աշխարհի հնագույն քաղաքներից մեկն է և գոյու-
[էջ 233]
թյուն ունի մինչև օրս։ Ուրարտական թագավորներն իրենց հռչակավոր մայրաքաղաքը կառուցել են հաշվի առնելով նրա նպաստավոր դիրքը՝ քաղաքական, ռազմական, տնտեսական առումներով։ Այն գտնվում էր Ուրարտական ընդարձակ պետության գրեթե երկրաչափական կենտրոնում և կարող էր այն ժամանակվա պայմաններին համապատասխան կապ պահպանել պետության բոլոր շրջանների հետ։ Քաղաքը արևմտյան կողմից պաշտպանվում էր Վանա լճով, հարավային կողմից՝ Հայկական Տավրոս լեռնաշղթայի արևելյան հատվածով, իսկ նրա ախոյանների՝ ասորեստանցիներ հարձակման գլխավոր վտանգը սպասվում էր հենց այդ կողմերից։ Բացի դրանից, քաղաքի կենտրոնական մասում բաբձրացող լեռը, որ իշխող դիրք ունի շրջապատի նկատմամբ, բնական մեծ ամրություն էր և անառիկ էր այն ժամանակվա բանակների համար։ Ուրարտացիները հենց այդտեղ կառուցել էին իրենց հռչակավոր մայրաքաղաքի ժայռափոր միջնաբերդը՝ Ամարստանը, որն ուներ վիմափոր զորանոցներ ու զինանոցներ, պահեստներ, ախոռներ, դիտակետեր, բավական ընդարձակ հրապարակներ։ Բերդի ստորոտով ձգվում էր ոչ պակաս ամուր պարիսպն իր պաշտպանական մյուս կառույցներով։ Վանը, այսպիսով, հին աշխարհի անառիկ քաղաքներից մեկն էր։
Ոչ պակաս նպաստավոր էր Վանի աշխարհագրական դիրքը նաև տնտեսական առումով։ Վանը IX — VII դարերում (մ. թ. ա.) գտնվում էր Ուրմիա լճի ավազանից դեպի Արածանիի ավազանը և Արևելյան Տիգրիսի ավազանից դեպի հյուսիս տանող կարևոր ճանապարհների խաչմերուկում։ Բացի դրանից, նա կարող էր առափնյա նավարկության միջոցով կապվել Վանա լճի շուրջն ընկած շրջանների ու քաղաքների հետ։ Իբրև պետության մայրաքաղաք, երկրի բոլոր շրջանների տնտեսական կյանքի թելերը ձգվում էին դեպի այնտեղ։ Նա միաժամանակ տնտեսական աշխույժ կապեր ուներ ժամանակի հայտնի պետությունների՝ հատկապես Ասորեստանի և Խեթերի պետության հետ։
Վանը արհեստագործության խոշոր կենտրոն էր դարձել տակավին ուրարտական ժամանակաշրջանում։ Քաղաքում հայտնի էին մետաղամշակությունը, զինագործությունը, կավագործությունը, քարտաշությունը, մանածագործությունն ու ջուհակությունը և այլ արհեստներ։ Վանի մետաղագործության
[էջ 234]
զարգացմանը մեծապես նպաստում էր բնական հումքերի՝ անագի (քաղաքից հարավ), երկաթի ու կապարի (Վանա լճի հարավային ափին), պղնձի ու գունավոր այլ մետաղների առատությունը պետության զանազան շրջաններում:
Առևտուրն ու արհեստները ուրարտական մայրաքաղաքի տնտեսության հիմնական ճյուղերն էին։ Բայց դրանցով չէր սահմանափակվում նրա տնտեսական կյանքը։ Քաղաքի բնակչության զգալի մասը զբաղվում էր այգեգործությամբ, բանջարաբուծությամբ և ձկնորսությամբ։
Այստեղ առանց արհեստական ոռոգման հնարավոր չէ գրեթե որևէ մշակույթի գծով բավարար բերք ստանալ։ Բայց Վանի շրջակայքում չկա խմելու և ոռոգման համար անհրաժեշտ քանակությամբ ջուր։ Մայրաքաղաքի բնակչությանը խմելու ջրով ապահովելու և այգիները ոռոգելու համար ուրարտացիները VIII դարի առաջին քառորդում (մ. թ. ա.) կառուցում են 80 կիլոմետր երկարությամբ մի ջրանցք, որը սկիզբ է առնում Հայկական Տավրոսի հյուսիսային լանջերից (դրա ակունքը գտնվում է Վանա լիճը թափվող Խոշաբ գետից մոտ 5 կիլոմետր հարավ) և ձգվում մինչև քաղաքի ուրարտական պարիսպների մոտ, որտեղից այն ուղղվում է դեպի լիճ, ավելորդ ջրերի կուտակումներից ու ճահճակալումներից քաղաքը զերծ պահելու նպատակով։ Ուրարտական թագավոր Մենուայի կառուցած այդ ջրանցքը ոռոգում էր ավելի քան 10 զանազան բնակավայրերի և Տուշպա մայրաքաղաքի դաշտերն ու այգիները, այն խմելու ջուր էր տալիս տուշպացիներին։
Մենուայի ջրանցքը հին աշխարհի նշանավոր մեծ կառույցներից մեկն է և գոյություն ունի ու գործում է մինչև օրս։ Հայ մատենագրության մեջ Վան քաղաքի ու Մենուայի ջրանցքի կառուցումը վերագրել են Ասորեստանի ավանդական թագուհի Շամիրամին։ Հայերը մինչև օրս էլ այդ առուն կոչում են Շամիրամի ջրանցք, իսկ թուրքերը՝ Շամիրամ-սու։
Մենուայի ջրանցքից բացի, Տուշպայի ընդարձակ այգիներն ու դաշտերը ոռոգելու համար՝ ուրարտացիները քաղաքից արևելք պատրաստել էին մի արհեստական լիճ, որն այժմ էլ գոյություն ունի և թուրքերն այն կոչում են Քեշիշ-գյոլ ( = «տերտերի լիճ»)։
Հայաստանի մյուս խոշոր քաղաքների նման Վանի քաղաքական պատմությունը ևս ունեցել է շատ ելևէջներ։ Առաջին
[էջ 235]
մեծ հարվածը Վան-Տուշպան ստացել է ասորեստանցիների կողմից, Ուրարտական պետության անկման շրջանում՝ VII— VI դարերում (մ.թ. ա.)։ Ուրարտական պետության անկումից հետո (585թ. մ. թ. ա.) մի քանի դար Վանը կորցրել էր իր նախկին փառքը և դարձել երկրորդական քաղաք։ Վանը զարգացման նոր ժամանակաշրջան է ապրում հայ Արտաշեսյան թագավորության շրջանում, մանավանդ Տիգրան Բ-ի օրոք (95 — 55 թթ. մ. թ. ա.)։ Վերջինս հելլենիստական քաղաքներից բերած հրեա, հույն ու ասորի հազարավոր գերի արհեստավորներ ու առևտրականներ է բնակեցնում Վանում, մեծապես նպաստելով նրա տնտեսական կյանքի՝ հատկապես առևտրի ու արհեստագործության առաջադիմությանը։
I — VII դարերում, ընդհանուր առմամբ, Վանը շարունակում է մնալ որպես Հայաստանի խոշոր քաղաքներից մեկը։ Այստեղ շարունակում են գոյություն ունենալ հնից եկող արհեստները, առաջանում են և նոր արհեստներ (հատկապես մետաղամշակման զարգացման հետ կապված), զարգանում է առևտուրը։ Արաբական տիրապետության շրջանում (VIII — IX դարեր) Հայաստանի մյուս քաղաքների հետ, զգալի չափով հետադիմում է և Վանը, վերածվելով սովորական ֆեոդալական քաղաքի, որի բնակչության զբաղմունքի մեծ մասը կազմում էին ոչ թե քաղաքային, այլ առաջին հերթին գյուղատնտեսական զբաղմունքները։
Վանը բուռն զարգացման ժամանակաշրջան է ապրում IX — XIII դարերում, Հայաստանում ֆեոդալիզմի զարգացման ժամանակաշրջանում։ Արհեստների, առևտրի, մշակութային կյանքի զարգացման և X — XI դարերում մի բավական ընդարձակ պետության (Վասպուրականի թագավորության) մայրաքաղաք լինելու շնորհիվ, Վանը դառնում է Հայաստանի խոշորագույն քաղաքներից մեկը։ Այդ դարերում նրա բնակչության թիվը տասնյակ հազարների է հասնում, իսկ նրա առևտուրը ստացել էր համապետական և նույնիսկ, միջազգային նշանակություն։
XIII դարով վերջանում է Վանի զարգացման ժամանակաշրջանը։ Դրանից հետո այն դարեր շարունակ դառնում է կռվածաղիկ թուրքական զանազան ցեղերի ու օսմանյան Թուրքիայի և Պարսկաստանի միջև։ Քաղաքական աննպաստ պայմանները խիստ բացասաբար են ազդում հնագույն քաղաքի տնտեսական ու մշակութային կյանքի վրա։
[էջ 236]
Վանը զգալի չափով տուժում էր նաև պարբերաբար կրկնվող երկրաշարժերից։ Աղբյուրները հաղորդում են քաղաքում և նրա շրջակայքում 1276, 1441, 1646, 1648, 1701, 1715 թվականներին տեղի ունեցած երկրաշարժերի ու դրանց պատճառած վնասների մասին։ Առանձնապես կործանիչ է եղել 1648 թվականի երկրաշարժը, որի հետևանքով ավերվել են ամբողջական թաղամասեր, բազմաթիվ եկեղեցիներ ու մզկիթներ, խոր հնությունից եկող հուշարձաններ։ Քաղաքի առևտրական շարքերն ու փայտաշեն խանութները, որոնք լեփ-լեցուն էին ներմուծովի ու տեղական ապրանքներով, ճարակ են դարձել 1876 թվականին բռնկված զարհուրելի հրդեհին։
Բայց և այնպես, Վանը նոր ժամանակներում դարձյալ, արհեստագործության ու առևտրի նշանակալի կենտրոն էր, բավական մարդաշատ, սրբագործված հին ավանդույթների մի քաղաք, որն իր մշակույթով, հուշարձաններով ու հնություններով, վարչական նշանակությամբ (այն համանուն մեծ նահանգի՝ վիլայեթի կենտրոնն է) մնում էր իբրև Արևմտյան Հայաստանի կարևոր քաղաքներից մեկը։
Ըստ համեմատաբար արժանահավատ աղբյուրների, Վանը 1805—1806 թվականներին ունեցել է 15 — 20 հազար բնակիչ, մեծ մասը հայեր, 1890-ական թվականներին նրա բնակչության թիվը հասնում էր 40 հազար մարդու, որից 25 հազարը հայեր էին։ Գրեթե նույնքան բնակիչ ուներ նաև 1915թ. մեծ եղեռնի նախօրյակին։
Վանի հայ բնակչությունը հիմնականում զբաղվում էր արհեստագործությամբ ու առևտրով։ Այստեղ գործում էին տասնյակ արհեստներ։ Առանձնապես կատարելության էին հասել երկաթագործությունը, զինագործությունը, դերձակությունը, կոշկակարությունը, իսկ ոսկերիչների ու արծաթագործների պատրաստած իրերն ու առարկաները իսկական արվեստի գործեր էին, որոնք այնքան մեծ համբավ ունեին ոչ միայն երկրի ներսում, այլև նրա սահմաններից դուրս։ Արհեստների զարգացման հետ միասին XIX դարի երկրորդ կեսում երևան են գալիս նաև մի քանի համեմատաբար խոշոր ձեռնարկություններ։ 1870-ական թվականներին քաղաքում գործում էր կաշեգործական մի ձեռնարկություն, նույն այդ թվականներին շարք էր մտել Թոխմախյան եղբայրների կտավագործական ձեռնարկությունը, որին հաջորդեցին նաև ուրիշ ձեռնարկություններ:
[էջ 237]
Այս վերջինների թվում, էր 1896-ին հիմնադրված` համեմատաբար ավելի կատարելագործված ձեռնարկությունը։ 1890-ական թթ. վարպետ Ալեքսանը հիմնել է մեխանիկական գործարան, որն արտադրում էր ջրհան պոմպեր, գյուղատնտեսական գործիքներ և երկաթյա այլ իրեր։ Այդ բոլոր «գործարաններն» ու «ֆաբրիկաները» դեռևս կապիտալիստական մեքենայացված ձեռնարկություններ չէին, այլ սովորական մանուֆակտուրային: Վանի արդյունաբերության հետագա զարգացումն իսպառ ընդհատվեց երիտթուրքերի կազմակերպած ցեղասպանության հետևանքով։
Վանն առևտրի աշխույժ կենտրոն էր և կապված էր Թավրիզի, Բիթլիսի, Վանա լճի շրջակայքի քաղաքների հետ։ Քաղաքի հայ վաճառականները ներմուծում էին գորգեր, բամբակ, չիթ, քաշմիրի շալ, մանրավաճառի ապրանքներ։ Իսկ Պոլիս և այլուր արտահանում էին՝ հացահատիկ, անասուններ, բուրդ, կաշի, ընկուզենու փայտ, շատախի շալեր, տառեխ ձուկ, բորակ, ոսկերչական և արծաթագործական ընտիր շինվածքներ։ Քաղաքում կային շուկա-հրապարակներ՝ հարյուրավոր խանութներով, կրպակներով և արհեստանոցներով։
XIX դարում և ХХ-ի սկզբներին Վանը հայկական մշակույթի նշանակալի կենտրոն էր: Այստեղ գործում էին տարբեր կարգի 10 վարժարաններ մոտ 1700 աշակերտներով։ Դրանցից համեմատաբար խոշոր և հայտնի էին Փորթուգալյան կենտրոնական վարժարանը և ս. Ղուկասյան ու Երեմյան կրթարանները, որոնցից վերջինը բացվել էր 1878 թվականին։ Քաղաքում կազմակերպվել էին թատերական ինքնագործ մի քանի խմբեր, որոնցից մեր դարի սկզբներին (1905 —1914 թթ.) ամենաեռանդուն գործունեություն ունեցողն ու առաջատարը Արտաշես Աղախյանի ղեկավարածն էր։
Վանը հայկական գրչության մեծ կենտրոն էր։ Մեզ են հասել այստեղ գրված կամ օրինակված տասնյակ ձեռագրեր` ավետարաններ, ճաշոցներ, մաշտոցներ, գանձարաններ, ժամագրքեր, տոնացույցներ և այլն։ Մշակութային առումով Վանի հետ էր կապված հայտնի Վարագավանքը, որն ուներ իր վարժարանը, պարբերականը («Արծվի Վասպուրական»), հարուստ մատենադարանը։ Քաղաքում պահպանվել են ուրարտական թագավորների սեպագիր բազմաթիվ արձանագրություններ, որոնք նույնքան բազում հայկական վիմագիր արձանագրություն-
[էջ 238]
ների հետ միասին կարևոր աղբյուրներ են մեր ժողովրդի պատմության համար։
XX դարի սկզբին Վանն ունեցել է 5500 տուն, որից 3000-ը՝ հայկական։ Քաղաքը բաժանված էր երկու մասի, որոնցից մեկը պարսպապատ բուն քաղաքն էր և կոչվում էր Քաղաքամեջ, իսկ մյուսը դրանից արևելք գտնվող Այգեստանն էր` փռված ընդարձակ տարածության վրա։ Տների մեծ մասն աղյուսաշեն էր, միհարկանի, երկհարկանի և քիչ թվով՝ եռահարկ։ Փողոցները նեղ ու ծուռումուռ էին։ Քաղաքի հայաբնակ մասը բաժանվում էր 34 մեծ ու փոքր թաղերի, որոնցից 31-ը խիստ ավերվել էին 1895թ. համիդյան ջարդերի ժամանակ։ Հայկական եկեղեցիների թիվը հասնում էր 12-ի։ Դրանցից էին ս. Տիրամայրը, ս. Պողոսը, ս. Պետրոսը, ս. Վարդանը, ս. Սահակը և այլն:
Վանում են ծնվել կամ գործել մեր ժողովրդի բազում երախտավորներ գրողներ, գիտնականներ, արվեստագետներ, քաղաքական ու զինվորական գործիչներ։ Այդտեղ են ծնվել գրողներ Վրթանես Փափազյանը, Վ. Մ. Ալազանը, Ա. Վշտունին, Գ. Մահարին, նկարիչ Հ. Ալխազյանը, ամերիկյան հայազգի քանդակագործ Հ. Ս. Բադիկյանը (1876 — 1950), ռեժիսոր, ՍՍՀՄ ժողովրդական դերասան Վ. Մ. Աճեմյանը, քաղաքական-կուսակցական ականավոր գործիչ Ա. Ղ. Խանջյանը, պրոֆ. Տ. Ա. Զրբաշյանը, Մ. Մ. Մկրյանը և ուրիշներ։
Այսպիսով, Վանը հայաբնակ քաղաք էր ընհուպ մինչև առաջին համաշխարհային պատերազմը։ Նրա հայ բնակչությունը դաժան բռնությունների ենթարկվեց սուլթան Աբդուլ Համիդի ջարդարարների կողմից՝ 1895 — 1896 թվականներին։ Բայց Վանի պատմական կյանքում ճակատագրական դարձան առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիները։ Չնայած հերոսական պաշտպանությանը, Վանի հայ բնակչությունը ևս ենթարկվեց (1915թ.) երիտթուրքերի ցեղասպան քաղաքականության արհավիրքներին։ Նրա զգալի մասն, այնուամենայնիվ, փրկվեց և ապաստան գտավ Արևելյան Հայաստանում ու աշխարհի զանազան անկյուններում։
Այժմ Վանը գավառական տիպի հետամնաց քաղաք է, ծուռումուռ, կեղտոտ փողոցներով և ծայրաստիճան հետամնաց տնտեսությամբ։
Վանն իր պատմական հուշարձաններով գրավում է հնա-
[էջ 239]
գետների, պատմաբանների, ճարտարապետների ու հետաքրքրասեր զբոսաշրջիկների։ Այն իր ուրարտական-հայկական հուշարձաններով մի մեծ թանգարան է, առանց որի ուսումնասիրության անհնար է համակողմանիորեն վերականգնել հին աշխարհի հնագույն պետություններից մեկի՝ Ուրարտուի պատմությունը, որն ստեղծել էին հայկական ցեղերը և որն անմիջականորեն նախորդել է բուն հայկական պետությանը։
ՏԵՎՐԻԿ
Փոքր Հայքի այս քաղաքը հին հռոմեական քարտեզներում նշանակված է Տևկիլա (Տևկիրայի փոխարեն) ձևով, արաբները կոչել են Աբրիգ, բյուզանդացիները՝ Տեֆրիկա, թուրքերը՝ Դիվրիգ։ Այն գրականության մեջ հայտնի է նաև անվան մի շարք ուրիշ տարբերակներով` Տիվրիկ, Տևրիկա և այլն։ Ենթադրվում է, որ անունը կարող է առաջացած լինել հայերեն «տափարակ» կամ «տավրիկ» (փոքր Տավրոս) բառերից։ Երբեմն հիմնադրի՝ Կարբեասի անունով կոչվել է Կարբեասի քաղաք։
Հիշատակվում է իբրև ճանապարհային կայան, գյուղաքաղաք, բերդաքաղաք և քաղաք։ Գտնվում էր Զիմարայից Մալաթիա տանող ճանապարհին, պատմական Փոքր Հայքում, նրա և Մեծ Հայքի Բարձր Հայք աշխարհի սահմանագլխին, Եփրատի աջակողմյան վտակ Տևրիկ (Մելաս, Չալթ-սու) գետի ստորին հոսանքում, Սեբաստիայի և Կարինի միջև, Ակն քաղաքից մոտ 50 կմ հյուսիս-արևմուտք։ Քաղաքը փռված է հարթ ձորահովտում, որը շրջապատված է արևելքից արևմուտք ձգվող երկու շարք լեռներով։ Նրա բերդը գտնվում էր բարձրավանդակի վրա, մեր ժամանակների Ուրումիա քարավանատան տեղում։ Տևրիկի 10 — 12 կմ երկարություն ունեցող հովիտը ամբողջովին ծածկված էր այգեստաններով և պարտեզներով։ Ուներ ընտիր խաղող և գինի։ Շրջակայքում կան երկաթի (այդ թվում և մագնիսական երկաթի) հանքավայրեր։ Պարտեզներով ու այգիներով շրջապատված լինելու պատաճաոով կոչվել է նաև Կանաչ Տևրիկ։
Հնում մտնում էր Փոքր Հայքի Առաջին Հայքի, իսկ Հուստինիանոս կայսեր վարչական վերափոխությունից հետո (VI դ)`
[էջ 240]
Երկրորդ Հայքի մեջ։ Նոր ժամանակներում Սեբաստիայի նահանգի Սեբաստիայի գավառի Տևրիկի գավառակի կենտրոնն է։
Հիմնադրվել է 855 թվականին՝ պավլիկյան շարժման հայտնի առաջնորդ Կարբեասի կողմից։ Հնում ունեցել է մոտ 1200 տուն, որի կեսից ավելին հայկական։ Պավլիկյանների հայտնի զորակայանն էր, այդ հուժկու շարժման հիմնական կենտրոնը, որտեղ զետեղված էին Բյուզանդական կայսրության և տեղական ֆեոդալների դեմ կռվող պավլիկյանների տասնյակ հազարների հասնող զինված ջոկատները։ Բյուզանդական Բարսեղ կայսրը 873 թ. գրավել և քարուքանդ է արել պավլիկյան շարժման այդ հզոր կենտրոնը։ XI դարի վերջերին Տևրիկին տիրել են սելջուկները, 1242թ.՝ թաթար-մոնղոլները, իսկ XVI դարի սկզբին՝ օսմանյան թուրքերը։
Տևրիկը XIX դ. սկզբին ուներ 2000 տուն, որից միայն 100-ն էր հայկական, նախկինում ունեցած 2000 տան (մոտ 20 հազարը բնակչությամբ) փոխարեն25: XIX դ. վերջերին նրա բնակչությունը հասնում էր 10 հազար մարդու, իսկ 1915-ին՝ մեծ եղեռնից առաջ, 12 հազարի, որից 4000-ը հայեր։
Բնակչությունը զբաղվում էր արհեստներով, առևտրով, այգեգործությամբ և երկրագործությամբ։ Ուներ 2 — 3 շուկա, տասնյակներով վաճառանոցներ ու արհեստանոցներ։
Տևրիկի հայ բնակչությունը նույնպես ենթարկվել է թուրքական ցեղասպանների արհավիրքներին։ Նրա մի մասը բնաջնջվել է, իսկ մյուս մասը տեղահանվել առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին։ 1955 թվականի տվյալներով այդտեղ բնակվում էր 5 հայ ընտանիք։ Իսկ 1951թ. նրա ամբողջ բնակչության քանակը հասնում էր ընդամենը 6000 մարդու։
Ինչպես ասվեց, քաղաքն ունեցել է իր միջնաբերդը, որ գտնվում էր սարավանդի վրա։ XX դարի սկզբներին դեռևս պահպանվում էին նրա մնացորդները՝ պաշտպանական պարսպի ու բուրգերի հետքերը, առանձին կառուցվածքների ավերակներ: Նոր ժամանակների տևրիկցիները հին քաղաքի միջնաբերդի այդ ավերակները կոչում էին Բերդաթաղ։
Տևրիկն ուներ հայկական 3 եկեղեցի՝ ս. Աստվածածին, ս. Երրորդություն և ս. Առաքյալ։ Դրանցից առաջինը կառուցվել
----------------------
25 Ղ. Ինճիճյան, Նոր Հայաստան, էջ 298 — 299:
[էջ 241]
էր 1259 թվականին, իսկ երկրորդը՝ 1268-ին։ Երկուսն էլ կենտրոնագմբեթի շենքեր էին և կառուցված էին այդ ժամանակների Մեծ Հայքի եկեղեցիների ոճով։ Նրա եկեղեցիներից մեկը պատկանում էր բողոքական հայերին։
Տևրիկում գործում էին հայկական երկու վարժարան, որոնցից մեկը, ավելի մեծը, կոչվում էր Ներսիսյան կամ Ազգային վարժարան և XIX դարի 70-ական թվականներին ուներ երկսեռ 500 աշակերտ ու 14 ուսուցիչ, իսկ մյուսն անհամեմատ փոքր էր և պատկանում էր բողոքական հայերին։ Այստեղից գաղթած հայերը Կ. Պոլսում հիմնել էին Ուսումնասիրաց ընկերություն, որն իր օգնությունն էր ցույց տալիս հայրենի քաղաքի վարժարաններին։
Մոտակայքում էր գտնվում Աբարա ամրոցը՝ պավլիկյանների հայտնի հենակետը մինչև Տևրիկի հիմնադրումը։ Քաղաքում հայտնաբերվել են խեթական արձանագրություններ։ՏԻԳՐԱՆԱԿԵՐՏ
Տիգրանակերտը, որ կառուցվել էր Տիգրան Բ-ի օրոք՝ 70-ական թթ. (մ. թ. ա) և նրա անունով էլ կոչվել, տարբեր ժամանակներում կրել է տարբեր անուններ՝ Մարտիրոսուպոլիս, Մարտիրուպոլիս, Մուաֆարկին, Ֆարկին, Նփրկերտ և այլն։ Այն Հուստինիանոսի (527 — 565) կազմած Չորրորդ Հայքի կենտրոնն էր։ Իսկ Մորիկի կազմած (VI դ. վերջեր) մյուս Չորրորդ Հայքի կենտրոնը Ամիդն էր, հետագայի և այսօրվա Դիարբեքիրը։ Եվ ահա որոշ պատմագիրներ ու աշխարհագրագետներ, հնում և այժմ չկռահելով միևնույն անունը կրող, բայց տարբեր տերիտորիա և տարբեր կենտրոններ ունեցող հարևան նահանգների միաժամանակյա գոյությունը՝ Տիգրանակերտ-Մարտիրոսուպոլիսը շփոթել են Ամիդ-Դիարբեքիրի հետ, ենթադրելով, որ դրանք միևնույն քաղաքն են, նույն նահանգի՝ Չորրորդ Հայքի կենտրոնը։ Մինչդեռ Ամիդ-Դիարբեքիրը ու Տիգրանակերտ-Մարտիրոսուպոլիսը տարբեր քաղաքներ են, առաջինը գտնվում էր Արևմտյան Տիգրիսի ափին, իսկ երկրորդը՝ դրանից մոտ 60 կիլոմետր հյուսիս-արևելք, Սասունի լեռների հարավային ստորոտում։
Ֆարկինի ափին մինչև օրս էլ պահպանված են Հայաստանի վաղեմի հռչակավոր մայրաքաղաքի ավերակները: Նրա խար-
[էջ 242]
խլված հաստահեղույս պարիսպներն ու աշտարակները, առանձին խոշոր կառույցների մնացորդներ։
Տիգրան Մեծի ժամանակ, հատկապես մինչև Պոմպեոսի հետ կնքած հաշտությունը (65թ. մ. թ. ա.), իրոք որ նորաշեն Տիգրանակերտը տնտեսական, քաղաքական և ռազմաստրատեգիական առումներով ուներ նպաստավոր դիրք: Նրանից ոչ հեռու հարավով ձգվում էր պարսից հին ճանապարհը՝ Դարեհ Առաջինի կառուցած «արքայական պողոտան», որի միջոցով Տիգրանակերտը հեշտությամբ կարող էր կապվել Միջագետքի, Արևելքի և Արևմուտքի երկրների հետ։ Այդպիսի սերտ կապերն ու հարաբերություններն իրոք որ բարերար ազդեցություն թողեցին Տիգրանակերտի զարգացման վրա։ Նպաստավոր էր նրա դիրքը նաև քաղաքական առումով։ Տիգրան Մեծի ժամանակ Տիգրանակերտը գտնվում էր հայկական պետության կենտրոնական մասում։ Նա կարող էր հավասարապես կապեր պահպանել երկրի բոլոր շրջանների հետ։ Իսկ Միջագետքի նկատմամբ ունեցած բարձր ու իշխող դիրքը և հյուսիս-արևելքից, հյուսիսից ու հյուսիս-արևմուտքից Իլիջայի լեռներով պաշտպանված լինելը Տիգրանակերտը ռազմաստրատեգիական տեսակետից դարձնում էր դժվարամատույց քաղաք։
Տիգրանակերտը գտնվում էր երեք կարևոր ճանապարհների խաչմերուկում։ Դրանցից մեկը քաղաքը միացնում էր պարսից «արքայական ճանապարհի» հետ, որի մասին խոսք եղավ քիչ առաջ, երկրորդը՝ Տիգրանակերտից Արտաշատ տանող ոչ պակաս բանուկ ուղին էր, որը սովորաբար կոչվում էր հայկական «արքայական ճանապարհ» կամ «պողոտա», իսկ երրորդը՝ Ներջիկի ու Շենիկի լեռնային շրջաններով գնում էր դեպի Արածանիի (Արևելյան Եփրատի) հովիտը։ Վերջինս առավելապես ռազմական ճանապարհ էր, ուներ ստրատեգիական կարևոր նշանակություն։
Տիգրանակերտը բավական արագ է զարգացել։ Ընդամենը 2—3 տասնամյակների ընթացքում այն դարձել էր հին Արևելքի մեծահռչակ քաղաքներից մեկը։ Քաղաքի զարգացումն ու բարգավաճումը շարունակվել 1 Տիգրանի թագավորության բոլոր տարիներին։ Լուկուլլոսի (69թ. մ. թ. ա.) և Պոմպեոսի (66 — 65 թթ. մ. թ. ա.) արշավանքները, այնուամենայնիվ, չկանգնեցրին մայրաքաղաքի առաջընթացը։ Ճիշտ է, Լուկուլլոսի կողմից գրավվելու ժամանակ այն մասնակիորեն ավեր-
[էջ 243]
վեց, բայց այդ անցողիկ երևույթ էր և էական ազդեցություն չթողեց քաղաքի ընդհանուր կյանքի վրա։
Տիգրանակերտը հելլենիստական տիպի քաղաք էր։ Նրա հիմնական բնակչության մեծագույն մասը զբաղվել է արհեստագործությամբ և առևտրով։ Երկրագործությամբ հավանաբար այստեղ քչերն են զբաղվել։ Այդ պատճառով էլ բնակչության թվի համեմատ Տիգրանակերտը փոքր տարածություն է գրավել։ Նա նման չի եղել հին Արևելքի ստրկատիրական այն քաղաքներին (Բաբելոն, Նինվե և այլն), որոնք ունեցել են լայնատարած ցանքեր ու այգիներ և փռված են եղել մեծ տարածությունների վրա։ Դա պարզ կերպով երևում է այն բանից, որ Լուկուլլոսը համեմատաբար քիչ զորքերով կարողացել է շրջապատել բազմամարդ քաղաքը։
Հին աշխարհի մյուս քաղաքների նման Տիգրանակերտի բնակչության թվի վերաբերյալ նույնպես չկան ուղղակի վկայություններ։ Անուղղակի մի շարք փաստերի հիման վրա, այնուամենայնիվ, ենթադրվում է, որ քաղաքն իր ծաղկման շրջանում ունեցել է ավելի քան 100 հազար բնակիչ։
Ազգային տեսակետից Տիգրանակերտի բնակչությունը միատարր չէր։ Բնակչության ճնշող մասը կազմում էին հայերը։ Այստեղ բնակվում էին նաև մեծ թվով հրեաներ, հույներ, ասորիներ, կապադովկացիներ և այլք։ Եկվոր բնակչության մեծագույն մասը պատկանում էր այն գերիների թվին, որոնց 80 — 70-ական թվականներին (մ. թ. ա.) Կապադովկիայում, Արևելյան Կիլիկիայում, Ասորիքում (Սիրիա), Միջագետքում, Պաղեստինում և Փյունիկիայում վարած պատերազմների ընթացքում Տիգրան Մեծը գերել ու տեղափոխել էր Հայաստան՝ բնակեցնելով նրա տարբեր մասերում։ Դրանք հիմնականում արհեստավորներ ու առևտրականներ էին, որոնց մի մասը Լուկուլլոսի (69 թ. մ. թ. ա.) արշավանքից հետո վերադարձավ հայրենիք, իսկ մյուս մեծ մասը ընդմիշտ մնաց Հայաստանում։
Տիգրանակերտում տեղի ունեցած քաղաքական անցքերի առնչությամբ նրա մասին շատ տեղեկություններ են տալիս հունական ու հռոմեական հեղինակները։ Մեր մատենագիրներից Տիգրանակերտի հիմնադրման մասին վկայություններ ունի միայն պատմահայր Մովսես Խորենացին, իսկ հետագա դարերի վերաբերյալ հիշատակություններ ունեն նաև ուրիշ շատ պատմագիրներ։
[էջ 244]
Հին հունական ու հռոմեական պատմագիրների նկարագրությունների համաձայն, Տիգրանակերտը շրջապատված է եղել 50 կանգուն բարձրություն ունեցող պարսպով։ Հզոր պարսպի ներսում կառուցել էին պահեստներ, զինանոցներ, ձիերի համար ախոռներ։ Անմատույց միջնաբերդը գտնվում էր քաղաքի ներսում, իսկ Տիգրանի կառուցած փառահեղ պալատն իր օժանդակ հարմարություններով տեղադրված էր քաղաքից դուրս։
Քաղաքի զարգացած արհեստներից էին զինագործությունը, դարբնությունը, բրուտագործությունը, պայտարությունը, շինարարական արհեստները (քարտաշություն, որմնադրություն, ծեփագործություն և այլն)։ Լինելով տարանցիկ առևտրի հանգրվաններից մեկը, Տիգրանակերտը ևս իր արհեստավորական արտադրանքներով ակտիվ մասնակցություն է ունեցել այդ առևտրին։
Տիգրանակերտը ոչ միայն երկրի մայրաքաղաքը, արհեստագործության և առևտրի խոշոր կենտրոն էր, այլև անտիկ շրջանի հայկական մշակույթի հայտնի օջախներից մեկը։ Տիգրանակերտում կար մշտական գործող թատրոն, որտեղ, հայերից բացի, հանդես էին գալիս նաև զանազան քաղաքներից հրավիրված օտարազգի (գլխավորապես հույն) դերասաններ։ Տիգրանակերտն ուներ դեռևս առաջին դարում (մ. թ. ա.) կառուցված թատրոնի շքեղ շենք, որի հետքերը նշմարվում են մինչև օրս։
Տիգրան Մեծից հետո Տիգրանակերտն այլևս բուռն զարգացում չի ունենում։ Դա նախ և առաջ բացատրվում է նրանով, որ Տիգրանից հետո Տիգրանակերտն ընդմիշտ դադարում է մայրաքաղաք լինելուց։ Տիգրանից հետո երկրի քաղաքական կենտրոններն էին դառնում բացառապես այն քաղաքները, որոնք գտնվում էին Այրարատյան աշխարհում (Վաղարշապատ, Դվին, Կարս, Անի և այլն): Սակայն Տիգրանակերտի տնտեսական ու մշակութային կյանքի վրա առանձնապես բացասաբար էին անդրադառնում Հռոմի ու Պարսկաստանի միջև պարբերաբար մղվող պատերազմները, պատերազմներ, որոնց համար թատերաբեմ էին դարձել ոչ միայն Հյուսիսային Միջագետքը, այլ նաև Հայաստանի հարավարևմտյան շրջանները։ Տիգրանակերտն ավելի աննպաստ պայմանների մեջ ընկավ հատկապես Հայաստանը Հռոմի և Պարսկաստանի միջև բաժանվելուց
[էջ 245]
հետո (387թ.)։ Նա գտնվում էր այս բաժանման գծի վրա, հռոմեական սահմանում։ Լինելով սահմանային, ժամանակի ընթացքում հռոմեացիները այն դարձնում են սովորական բերդաքաղաք։ Հետագա դարերում Տիգրանակերտն ավելի է կորցնում իր տնտեսական նշանակությունը։
Տիգրանակերտի պատմական ճակատագիրը հար ու նման է Հայաստանի հելլենիստական մյուս քաղաքների ճակատագրին։ II — III դարերից Հայաստանը վերջնականապես թևակոխում է ավատատիրության դարաշրջանը, երկրում զարգանում է ավատական ինքնաբավ տնտեսությունը։ Նախկին հելլենիստական տիպի քաղաքները՝ Արտաշատը, Երվանդաշատը, Զարիշատը, Զարեհավանը, Արշամաշատը, Արկաթիոկերտը և մյուսները, իբրև արհեստագործության, առևտրի ու հելլենիստական մշակույթի կենտրոններ, աստիճանաբար կորցնում են իրենց նախկին նշանակությունը և վերածվում ավատական քաղաքների։ Նույնպիսի ճակատագիր ունեցավ և Տիգրանակերտը։ Առաջանում են ավատական նոր քաղաքներ (Վաղարշապատ, Դվին և այլն), որոնք առաջ են անցնում այդ հին քաղաքներից։
Տիգրանակերտը դարեր շարունակ եղել է վարչաքաղաքական կենտրոն։ Տիգրան Մեծի օրոք նա Մեծ Հայքի մայրաքաղաքն էր, նրանից հետո առաջին դարից (մ. թ. ա.) մինչև V դարը հայկական պետության հարավային կողմի սահմանակալ իշխանության Աղձնիքի բդեշխության կենտրոնը, V — VII դարերում պարսկական պետության Արևմտյան քուստակի մեջ մտնող Աղձնիքի շահարի կենտրոնը։ Նա մեծ վարչատերիտորիալ միավորների կենտրոն էր նաև արաբական և սելջուկյան տիրապետությունների ժամանակներում։
Արաբական տիրապետության շրջանում (VII — IX դարեր) Տիգրանակերտը, որն այդ ժամանակ արդեն կոչվում էր Մուաֆարկին (կամ Ֆարկին) մասնակի աշխուժացում է ապրում, որովհետև նա մի մեծ մարզի վարչական կենտրոն էր։ Սակայն գտնվելով Բյուզանդական կայսրության և արաբական խալիֆայության սահմանային շրջանում՝ Տիգրանակերտը դառնում է սոսկ բերդաքաղաք, բազմամարդ կայազորի տեղադրավայր և պարբերաբար ավերվում էր այդ երկու աշխարհակալ պետությունների միջև մղվող երկարամյա պատերազմների հետևանքով։ XII դարից սկսած աստիճանաբար կորցնելով իր նշանակությունը, այն վերածվեց անշուք մի բնակավայրի:
[էջ 246]
Վաղեմի Տիգրանակևրտի ավերակներում մշտական պեղումներ չեն կատարվել: Նրա պատմությունը դեռևս անբավարար է ուսումնասիրված։ՓԵՐԻ
Արևմտահայ գրականության մեջ ավելի հայտնի է Բերրի ձևով։ Հիշատակվում է իբրև ավան և գյուղաքաղաք։
Գտնվում է Դերսիմում, Խարբերդ քաղաքից մոտ 38 կմ Հյուսիս-արևելք, Փերի գետի ստորին հոսանքի հովտում, պարփակված երկու լեռնաճյուղերի միջև, այգիներով և բանջարանոցներով պատած գեղատեսիլ սարավանդի վրա։ Բարձրությունը ծովի մակերևույթից 1040 մ է։ Կլիման մեղմ է, անտառային՝ ձյունառատ ձմեռներով և համեմատաբար տաք ամառներով։ Այն Չարսանջուկի գավառի և Փերի գավառակի կենտրոնն է։
Փերին երբեք բազմամարդ չի եղել։ Այն փոքրիկ գյուղաքաղաք է։ 1872 — 73թթ. ուներ 300 տուն հայ և 80 տուն քուրդ ու թուրք բնակիչ26, իսկ 1893 — 1900 թթ. ուներ 753 տուն հայ և 100 տուն քուրդ ու թուրք բնակիչ։ Նրա բնակիչների քանակը առաջին համաշխարհային պատերազմի նախօրյակին հազիվ 4500 մարդու էր հասնում։ Այնուհանդերձ, Փերին համարվում էր Չարսանջակ գավառի առևտրական, արհեստավորական և մշակութային կենտրոնը։ Տեղական ճանապարհներով կապված էր գավառի շատ գյուղերի հետ։ Հայտնի էր իր այգիներով, բնակչության զբաղմունքների մեջ հիմնական տեղը գրավում էր այգեգործությունը, որի հիմնական մշակույթներից էին խաղողը և թութը։ Առևտուրը հիմնականում մանրածախ էր և սահմանափակված էր գավառի շրջանակներով։ Արհեստներից աչքի էին ընկնում հատկապես ոսկերչությունը, կտավագործությունը, ինչպես և մսագործությունը։
Գյուղաքաղաքի տների մեծագույն մասը երկհարկանի էր, հողե տափակ կտուրներով։ Տների երկրորդ հարկը ծառայել է իբրև բնակարան, իսկ առաջինը՝ գոմ, մարագ, փայտանոց, թոնրատուն։ Ուներ վեց գլխավոր թաղ՝ Կալերի, Շուկայի, Եկեղեցու, Կարմիր-աղբյուրի, Խորշակի և Տոնաղբյուրի։ Դրանք
----------------------------
26 «Համառոտագրութ, ազգային կենտրոնական վարչ.», 1872—1873, էյ 65 , Պ. Նաթանյան, Արտոսը Հայաստանի կամ տեղեկագիր Բալուի, Խարբերդի, Չարսանջակի, Ճապաղջուրի և Երզնկայի, Կ, Պոլիս, 1883, էջ 138։
[էջ 247]
բոլորը հայաբնակ էին, բացի Շուկայի թաղից, որտեղ ապրում էին 100 ընտանիք թուրք ու քուրդ բնակիչներ։
Հայերն ունեին իրենց եկեղեցին, որ կրում էր ս. Աստվածածին անունը։ Այստեղ XIX դարի երկրորդ կեսում և ХХ-ի սկզբներին գործում էր հայկական մի վարժարան 80 —100 սաներով և մեկ նախակրթարան։
Արևմտյան Հայաստանի մյուս հարյուրավոր բնակավայրերի նման Փերին ևս առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին ենթարկվեց թուրքական ցեղասպանների կազմակերպած ջարդերին ու ավերումներին։ Նրա հայ բնակչության մեծ մասը զոհ գնաց թուրքական յաթաղանին, իսկ մի կերպ փրկվածները տարագրվեցին զանազան կողմեր։ Որոշ աղբյուրների համաձայն այստեղ ներկայումս կա մի քանի հայ ընտանիք։ՈԻՐՄԻԱ
Հնում սովորաբար կոչվել է Որմիա, իսկ հետագայում Ուրմիա՝ լճի անունով։ Ժողովուրդը անվանել է Ուռմի։ Հիշատակվում է դեռևս ասորեստանյան սեպագիր արձանագրություններում։ Տարբեր հեղինակների մոտ մերթ համարված է ավան, մերթ՝ բերդ ու բերդաքաղաք, մերթ էլ քաղաք կամ գյուղաքաղաք։
Գտնվում է Ուրմիա լճի արևմտյան կողմում, նույն լիճը թափվող մի գետակի գետաբերանի մոտ, շրջակայքի նկատմամբ բարձրադիր վայրում, շրջապատված այգիներով ու պարտեզներով, բրնձի ընդարձակ ցանքերով։ Քաղաքը բավական տուժել է 1791 թվականին տեղի ունեցած երկրաշարժից։
Հնում մտնում էր Մեծ Հայքի Պարսկահայք աշխարհի Թրաբի գավառի մեջ և համարվում էր վերջինիս կենտրոնը, իսկ նոր ժամանակներում՝ Ուրմիայի խանության և գավառի կենտրոնը։
Ուրմիայի հայ բնակչությունը նոր ժամանակներում համեմատաբար սակավաթիվ էր, այստեղ XIX դ. սկզբին կար 1500 տուն բնակիչ, որի մեծագույն մասը կազմում էին ասորիները, պարսիկները և թաթարները։ Փոքրաթիվ էին նաև հրեաները։ 1906 թվականին այստեղ ապրում էին 60 տուն հայեր, իսկ առաջին համաշխարհային պատերազմի նախօրեին՝ 70 տուն։ Ուրմիայի հայերը հիմնականում զբաղվում էին արհեստագոր-
[էջ 248]
ծությամբ ու առևտրով։ Քաղաքն ուներ մի քանի շուկա ու քարավանատուն։ Այն Բաշկալեի (Աղբակ) վրայով կապված էր Վանի և դեպի հյուսիս ձգվող ճանապարհով՝ Դիլմանի ու Խոյի հետ։ Ուրմիան հայտնի էր մանավանդ իր գյուղատնտեսական մթերքներով՝ խաղողով, տանձով, բրնձով, որոնց զգալի մասն առաքվում էր զանազան կողմեր։ Ականատես հեղինակների վկայությամբ, այլ քաղաքների համեմատությամբ Ուրմիայի շուկայում գյուղատնտեսական մթերքները շատ առատ էին ու էժան։ Արհեստների հետ միասին Ուրմիայում XIX դարի վերջերից գործում էին թեթև և սննդի արդյունաբերության մի քանի մանր-մունր ձեռնարկություններ, որոնց մի մասը տնայնագործական բնույթի էր։
Ուրմիայի շրջակայքում կան զուտ հայաբնակ հետևյալ գյուղերը՝ Գյարդուբադ, Բաբարի, Նախշվան-թաթա, Իսալու։ Իսկ Ռահվա գյուղի XX դ. սկզբներին ունեցած 130 տնից 100-ը հայկական էր, 30-ը՝ ասորական։
Ուրմիան բավական լայն փռված քաղաք է, որի մեծ մասը զբաղեցնում են այգիները, բանջարանոցները և, նույնիսկ, հացահատիկային ցանքսերը։ Մինչև օրս պահպանվել է նրա հողե կրկնակի բարձր պարիսպներով պատած բերդն իր հոյակապ դռներով և ներսի մի քանի կառույցներով։ Քաղաքի հայությունն ունի մի գեղեցիկ եկեղեցի, որը կառուցվել է 1889 — 1891 թվականներին։ Եկեղեցու բակում էլ գտնվում էր հայկական գիշերօթիկ դպրոցը, որը ոչ մեծ, բայց երկհարկանի գեղեցիկ շենք էր։ Քաղաքում գործում էին նաև ասորական կրթարաններ, ուներ ասորական 6 եկեղեցի։ Այստեղ հրատարակել են ասորական մի լրագիր՝ «Ջարիըդ-բարա» (=«Արևի ճառագայթ») անունով, որը տպագրվում էր քաղաքի բողոքականների տպարանում։ Ամերիկյան միսոներները Ուրմիայում բացել էին դպրոց, որը գործում էր XIX դ. վերջերին և ХХ-ի սկզբներին։
Ներկայումս Ուրմիան սովորական գավառական տիպի քաղաք է, համանուն շրջանի կենտրոնը։ՔՂԻ
Հնում ավելի շատ հայտնի էր Կեղի, Կողոբերդ, Քեղի տարբերակներով։ Հիշատակվում է իբրև գյուղ, ավան, գյուղաքաղաք, քաղաք։
[էջ 249]
Գտնվում է Արածանիի (Արևելյան Եփրատ) աջակողմյան վտակ Քղի գետի աջ ափին, վերջինիս մի փոքրիկ վտակի վրա։ Արևելքից, արևմուտքից և հյուսիսից շրջապատված է ոչ բարձր լեռներով, իսկ հարավով հոսում է Քղի գետը։ Քաղաքը տեղադրված է գեղատեսիլ լեռնալանջի վրա դարավանդաձև։ Ոչ հեռու գտնվող Սետեխառում լեռան ստորոտից բխում է ս. Աստվածածին՝ սրբավայրի վերածված աղբյուրը։ Քաղաքի մոտ գտնվող մյուս լեռնագագաթը Քարագլուխն է, որը լերկ է ու ապառաժոտ, սրա ստորոտի քարի ու կավի հանքերը օգտագործվել են քղեցիների կողմից։ Նշված այդ երկու լեռների միջև ձգվում է Քարկաձոր կամ Քարական աղբյուրաշատ ձորը։ Քաղաքի մոտ եղած առանձին ժայռաբեկորներից նշելի է բլրաչափ Պոլոզքարը։ Ըստ ավանդության, վերջինիս տակ իբր մեծ քանակությամբ ոսկի է եղել կուտակված և իբր այդ ոսկին ձեռք կարող է բերել նա, ով մենակ կկարողանա գլորել այդ ժայռաբեկորը։ Քղին համանուն գետով բաժանված է երկու մասի, ունենալով գեղեցիկ համայնապատկեր։ Շրջակայքում կան անտառներ ու թավուտներ։ Երկու անգամ Քղին ուժգին երկրաշարժի հետևանքով խիստ ավերվել է։ Դրանցից մեկը տեղի է ունեցել 1415 թվականին, որի հետևանքներն աստիճանաբար վերացվել են, բայց քաղաքի բնակչության մի մասը ցրվել է այլևայլ տեղեր։ Երկրորդ երկրաշարժը, ինչպես երևում է, ավելի կործանիչ է եղել։ Այն տեղի է ունեցել 1616 թվականին։ Հին Քղին, որ գտնվում էր Հանգստուն գյուղի մոտ, այդ երկրաշարժից ամբողջովին ավերվել է և նրա բնակիչների մի մասը հիմնել է մեր նկարագրած ներկայիս Քղին։ Ջրառատ է Քղին ու նրա վտակը, Քարական ձորում բխող պաղ ու վճիտ աղբյուրները կարող են բավականացնել Քղիի պես մի քանի քաղաքների։
Քղիի շրջանը (գավառը) իր տարածքով հիմնականում համապատասխանում է Մեծ Հայքի Չորրորդ Հայք աշխարհի Խորձյան գավառին։ Այդ ժամանակներում գավառը կազմում էր Արշակունիների տան սեպուհների ամառանոցավայրը։ XVI— XX դարերում այդ գավառը կազմում էր Էրզրումի նահանգի Էրզրումի գավառի Քղիի գավառակը, որի կենտրոնը Քղին է։
Ըստ երևույթին Քղին մինչև նշված երկրաշարժերը բավական բազմամարդ է եղել և նրա բնակչությունն այդ ժամանակներում միատարր էր՝ բաղկացած էր զուտ հայերից։ Ինչպես
[էջ 250]
ասացինք, 1415 և 1616 թթ. երկրաշարժերի հետևանքով նրա բնակիչներից շատերը տեղափոխվել են այլ վայրեր։ Գյուղաքաղաքում XVI — XIX դարերում բնակություն են հաստատել նաև քրդեր ու թուրքեր, բայց մինչև առաջին համաշխարհային պատերազմը, այնուամենայնիվ, նրա բնակչության մեծ մասը հայեր էին։ 1800 — 1830թթ. ուներ մոտ 14 հազար բնակիչ, որից 8 հազարը հայեր, 1830 — 1850թթ՝ 13,3 հազար բնակիչ, որից ավելի քան 7 հազարը հայեր։ Ըստ որոշ աղբյուրների, մինչև 1915թ. եղեռնը նրա բնակչության թիվը հասնում էր 15 հազար մարդու, որից 10 հազարը հայեր։ 1860—70-ական թվականներին պանդխտության գնացող բնակիչները բավական մեծ թիվ էին կազմում։
Քղիի հայ բնակչության ճակատագիրը հար ու նման է ողջ Արևմտյան Հայաստանի հայության ճակատագրին։ Թուրքական ջարդարարները երկու անգամ զանգվածային բնաջնջման ենթարկեցին նրա հայ բնակչությանը, մեկ արյունախում Աբդուլ Համիդի ժամանակ` 1895 թվականին (միայն սպանվածների թիվը հասնում էր 1000 հոգու), իսկ մյուսը նույնքան մարդակեր երիտթուրքերի՝ 1915 թվականի ցեղասպանության ժամանակ։ 1929 թվականի տվյալներով Քղիում հավաքվել էին 500 տարագիր քղեցի հայեր, որոնց հետագա ճակատագիրը մեզ համար մնում է անորոշ։
Քղին մեկուսացած գյուղաքաղաք է։ Նրա միջով անցնող ճապաղջրից դեպի Երզնկա ձգվող շատ թե քիչ բարեկարգ միակ ճանապարհը երկրորդական նշանակություն ուներ և նրա ներքին տնտեսական կյանքի վրա շատ քիչ էր ազդում։ Այնուամենայնիվ, Քղին ուներ ներքին բավական աշխույժ առևտուր։ Այստեղ ձևավորվել էր նաև բավական հարուստ վաճառականության մի խումբ, որն առևտրական գործարքներ ուներ նահանգի և հարևան քաղաքների հետ։ Քաղաքն ուներ շուկա, տասնյակ խանութներ ու կրպակներ։ Քաղաքային հասարակության կարևոր զբաղմունքներից էր արհեստագործությունը։ Առանձնապես տարածում էին ստացել և բավական զարգացած էին կաշեգործությունն ու կոշկակարությունը։ Քաղաքի բնակչության մի մասի համար կարևոր զբաղմունք էին երկրագործությունը, այգեգործությունը, մեղվաբուծությունը և այլն։
Քղիի տները քարաշեն են, հին տները գրեթե առանց բացառության մի հարկանի, երդիկով ու թոնիրով, իսկ նորերը՝
[էջ 251]
երկհարկ-եռահարկ։ Տները դասավորված են շարքերով, ամֆիթատրոնի ձևով։ Փողոցները նեղ են ու ծուռումուռ։ Քաղաքի հայ բնակչությունը բնակվում էր չորս թաղերում՝ ս. Հակոբ, ս. Սարգիս, ս. Լուսավորիչ և Վարի թաղ, որոնցից յուրաքանչյուրն ուներ իր եկեղեցին։ Եկեղեցիներից երկուսը՝ ս. Հակոբն ու ս. Սարգիսը քարաշեն էին։ Դրանցից առաջինն ուներ թանկարժեք սպասք և սուրբ մասունքներ, իսկ երկրորդը ավելի շքեղ էր՝ սյունազարդ, գմբեթակիր, զանգակատնով հոյակապ մի կառույց էր: Նրա երրորդ եկեղեցին, ս. Աստվածածինը, ավելի խոշոր էր՝ 40 կանգուն բարձրությամբ և 40 կանգուն լայնությամբ, բայց անզարդ ու անպաճույճ կառուցվածք էր։ Քղին ուներ նաև 3 մատուռ, որոնք նույնպես երբեմն հիշատակվում են իբրև եկեղեցիներ։
Քաղաքից 1 — 1,5 կմ հեռավորությամբ, ժայռոտ լեռան բարձր գագաթին կառուցված է եղել մի հին բերդ։ Ենթադրվում է, որ այն եղել է Արշակունի սեպուհների նստավայրը և կառուցված է եղել նրանց կողմից IV դարում։ Բերդի ավերակներում վիմագիր արձանագրություններ ամենևին չեն հայտնաբերվել:
Քղին հայ գրչության կենտրոններից է։ Այստեղ ընդօրինակվել են զանազան ձեռագրեր, որոնցից մեզ հայտնի է 1464 թ. Երեմիա Սարկավագի օրինակած մի Մաշտոց և մի Գանձարան։ XIX դարի երկրորդ կեսին և ХХ-ի սկզբներին հայերն ունեին մեկ արական և մեկ օրիորդաց նախակրթարան, որ բացվել էր արական նախակրթարանից մի փոքր ուշ` 1880թ. Պոլսի Ազգանվեր հայուհյաց ընկերության ջանքերով (այդ ընկերությունը լուծարքի է ենթարկվել 1915 թ.)։ Առաջնորդարանը և աղջիկների նախակրթարանը գտնվում էին ս. Հակոբի թաղում, իսկ տղաների նախակրթարանը, որ ուներ գեղեցիկ ու հարմարավետ շենք, ս. Սարգսի թաղում։ Քղին ուներ նաև մեկ երկսեռ մանկապարտեզ։
Քղի ավանից էր Ղուկաս Կարնեցի կաթողիկոսը (1770 — 1779), որը հայտնի Նաղաշ Հովնաթանի ձեռքով նկարազարդել էր տվել Էջմիածնի տաճարը և Աղա Մահմեդ խանին մեծ կաշաոք տալով (100000 ռուբլու չափով) Էջմիածինն ազատել հարկից։[էջ 252]
ՕԼԹԻ
Օլթի քաղաքը հաճախ հիշատակվում է նաև իբրև սովորական ավան, բերդաքաղաք, գյուղաքաղաք։ Հնում հայտնի էր Ողթիք, Ուխթիք, Ուխտյաց քաղաք անուններով, որ հետագայում ձևափոխվելով դարձել է Օլթի:
Գտնվում է Ճորոխի աջակողմյան վտակ Օլթի գետի ափին, ռուս- թուրքական 1914 թ. սահմանի մոտ, շրջապատված կանաչապատ լեռներով ու բլուրներով։ Կլիման համեմատաբար մեղմ է, խոնավ, հարուստ է ջրերով։ Շրջակայքում տարածված էին ընդարձակ այգիներ։ Քաղաքի մոտակայքում կան բնական շինանյութեր, զանազան հանքային հարստություններ ու ջերմուկներ։
Օլթիի հիմնադրման ժամանակը հայտնի չէ։ Նրա մասին առաջին անգամ հիշատակում են Դրասխանակերտցին, Ասողիկը, Լաստիվերտցին։ Սակայն անկասկած է, որ այն գոյություն ունի հին ժամանակներից։ Արշակունիների (III— V դդ.), մարզպանների (V—VII դդ.) և արաբական խալիֆայության տիրապետության սկզբնական շրջանում (VII—VIII դարերում) Ուխթիք-Օլթին Ոքաղե (ըստ ոմանց՝ Պարտիզացփոր) գավառի (որի կենտրոնն էր այն) և Տայք աշխարհի մյուս գավառների հետ միասին պատկանում էր Մամիկոնյան նախարարական տանը, իսկ դրանից հետո, երբ Մամիկոնյան տունը Հայաստանի նախարարական մի շարք այլ տների հետ միասին 772 — 775 թվականների ապստամբությունից հետո մեծ հարված ստացավ խալիֆայության կողմից և կորցրեց իր նախկին նշանակությունը, նրա Տայքի տիրույթներն ամբողջությամբ անցան Բագրատունիներին։ Վերջիններս և նրանց տոհմակիվ վրաց Բագրատունիները Տայքում հիմնադրել են մի ընդարձակ իշխանություն՝ կյուրապաղատություն, որը սկզբնական շրջանում գտնվում էր Բյուզանդիայի «հովանավորության» տակ, իսկ հետագայում՝ 1000 թվականին, ուղղակի կցվում է կայսրությանը իբրև նրա բաղկացուցիչ մասը։
Սելջուկ-թուրքերի (XI—XII դդ.), մոնղոլների (XIII—XIV դդ.), թուրքմենական ցեղերի (XV դ.) և XVI դարից այստեղ հաստատված թուրքական տիրապետության օրոք Օլթին մի քանի անգամ ավերվել և անցել է ձեռքից ձեռք։ Նա զարգացման համար չուներ նպաստավոր նախապայման և շարունա-
[էջ 253]
կում էր մնալ որպես հետամնաց գավառական տիպի փոքր քաղաք։
Օլթիում տնտեսական ու մշակութային կյանքը որոշակի աշխուժացում է ապրում 1877—1878 թթ. ռուս-թուրքական պատերազմից հետո, երբ այն Կարսի մարզի մյուս գավառների հետ միասին միացվում է Ռուսաստանին։ 1878 — 1915 թվականներին այն Կարսի մարզի Օլթիի օկրուգի կենտրոնն էր և բավական մեծ նշանակություն էր ստացել ոչ միայն ստրատեգիական, այլև տնտեսական առումով։ Սակայն աոաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ Օլթին նորից է անցնում Թուրքիային, մնալով թուրքական տիրապետության տակ։ Մինչև XIX դարը Օլթիի բնակչության քանակի վերաբերյալ հիշատակություններ ընդհանրապես չկան, իսկ այդ և հաջորդ՝ XX դարի առաջին քառորդի վիճակագրական և այլ կարգի տվյալները հակասական են ու մեծապես իրարից տարբերվում են։ Համեմատաբար ավելի արժանահավատ աղբյուրներն ու վիճակագրական տվյալները թույլ են տալիս, այնուամենայնիվ, նշել, որ XIX դարի 40-ական թվականներին Օլթին ունեցել է 142 տուն, 60-ական թվականներին՝ 350 տուն, 1873-ին՝ 550, 1878-ին՝ 1095, որից 1000 տունը հայկական էր (իսկ սրանից մոտ 200-ը բնիկ էին, 800-ը՝ վերաբնակիչներ, որոնք այստեղ էին եկել 1877—78 թթ. պատերազմի ժամանակ), 1878 թ. քաղաքի տեղացի բնակչության թիվը հասնում էր 1400 մարդու, 1897-ին՝ 2373, իսկ 1914 թվականին՝ 3258 մարդու, որից հայեր՝ 2188, կազմելով քաղաքի ամբողջ բնակչության 67,2%-ը։ Նրա բնակչության մյուս հատվածը կազմում էին թուրքերը։ Օլթիի հայ բնակչությունը նյութական հսկայական կորուստներ է ունեցել առաջին հասաշխարհային պատերազմի տարիներին, մոտավոր հաշիվներով նրանք կրել են 1500000 ոուբլու վնաս27: Սակայն այդ ոչինչ, մի կերպ կարելի էր տանել, եթե դրան չհաջորդեին զանգվածային կոտորածները և բռնի տեղահանություններր։ Օլթիի հայ բնակչության մեծ մասը 1918 թ. զոհ գնաց թուրքական յաթաղանին, իսկ մի կերպ փրկվածները արտագաղթեցին զանազան կողմեր։
Օլթին տիպիկ գյուղաքաղաք էր։ Նրա բնակչության զբաղմունքները կազմում էին գյուղատնտեսությունը, առևտուրը և
------------------
27 «Մշակ» լրագիր, 1915, N 54։
[էջ 254]
արհեստագործությունը։ Քաղաքի շրջակայքում փռված են ընդարձակ և բերրի հողատարածություններ, որոնք ոռոգվում են Օլթի գետով և նրա վտակներով։ Սակայն Օլթի գավառի կլիման բավական խոնավ է և գյուղատնտեսական որոշ կուլտուրաներ կարելի է մշակել ու բավարար բերք ստանալ նույնիսկ առանց արհեստական ոռոգման։ Օլթեցիների մոտ գյուղատնտեսության ճյուղերից հիմնականը հողագործությունն էր՝ հացահատիկային կուլտուրաների մշակությունը, որի հետ կապված զբաղվում էին նաև անասնապահությամբ։
Հին ժամանակներից Օլթին կապված էր Կարինի, Արդահանի և Սև ծովի առափնյա շրջանների հետ։ Սակայն հին և միջին դարերում այն չէր վերածվել առևտրի նշանակալի կենտրոնի, նրա առևտուրը ուներ գերազանցապես տեղական նշանակություն։ XIX դարի երկրորդ կեսին՝ Կարսի մարզը Ռուսաստանին միացնելուց հետո, Օլթիի առևտուրը բավական աշխուժանում է։ XX դարի առաջին քառորդում քաղաքը խճուղիներով և երկաթուղով կապվում է Կարսի, Բարդուսի, Սարիղամիշի հետ և այդ հանգամանքը խթանում է նրա առևտրի զարգացմանը։ Քաղաքն ուներ իր շուկան, բազմաթիվ կրպակներ ու խանութներ, քարավանատներ, մթերանոցներ։ Այստեղ առևտուր էին կատարում և՛ տեղական ապրանքներով՝ հիմնականում գյուղատնտեսական մթերքներով, և՛ այլ վայրերից ստացվող արտադրանքներով։ Քաղաքում գործում էին տասնյակներով արհեստներ` դարբնություն, մանածագործություն ու ջուլհակություն, պղնձագործություն ու արծաթագործություն և այլն։
Օլթիի հիշատակության արժանի հուշարձաններն ու հնությունները մեծ թիվ չէին կազմում։ Դրանք սահմանափակվում էին հին բերդով, մի քանի եկեղեցիներով ու մզկիթներով, մի ավերված վանքով, քաղաքի շրջակայքի զանազան հնություններով և Օլթի գետի վրայի մեծ կամուրջով։
Օլթիի բերդն իր բնական ամրությամբ ու կառուցվածքով նման է Կարսի հռչակավոր բերդին։ Այն գտնվում է քաղաքի արևմտյան մասում, Ճորոխի ափին, դժվարամատույց լեռան վրա։ Կառուցվել է Բագրատունիների օրոք, X—XI դարերում։ Դրա մնացորդները՝ պաշտպանական պարսպի առանձին հատվածներ, բուրգերի ու մյուս կառուցվածքների ավերակներ, պահպանվել են մինչև մեր օրերը։ Այդ հին բերդում էր գտնվում
[էջ 255]
հայկական Տիրամոր եկեղեցին, որ նախ վերածվել էր վանքի, իսկ հետագայում ուխտավայրի։
Քաղաքն ուներ հայկական երկու եկեղեցի՝ ս. Գևորգ և ս. Հովհաննես անուններով, կառուցված տարբեր ժամանակներում: Դրանցից մեկը գտնվում էր քաղաքի արևմտյան ծայրին, իսկ մյուսը՝ քաղաքից դուրս։ Ականատեսները վկայում են, որ եկեղեցիների վրա կային եղծված ու անհասկանալի վիմագրեր։ Եկեղեցիներից մեկում պահպանվում էր մի ձեռագիր ավետարան։ Օլթիի մզկիթները նույնպես թվով երկուսն էին, որոնցից մեկը նախկինում եղել է եկեղեցի և մզկիթի էր վերածվել հավանաբար XVII—XVIII դարերում։ Քաղաքի համար կարևոր նշանակություն ուներ Օլթի գետի վրա ձգված մեծ կամուրջը, որը մեր օրերն է հասել կանգուն վիճակում։ Օլթիի շրջակայքում նշմարվում են մի քանի ամրոցներ և խղճուկ բնակավայրերի մնացորդներ։
Օլթիի մյուս կառույցները ճարտարապետական ու պատմական առումով հատուկ հետաքրքրություն չեն ներկայացնում։ Նրա զորանոցները, վարչական շենքերը և մյուս կառույցները պարզունակ կերտվածքներ էին և, բացի իրենց մեծությունից, ոչնչով աչքի չէին ընկնում։ Քաղաքը չուներ իր հեռանկարային գործող հատակագիծը և նրա կառուցապատումը կատարվում էր գրեթե միանգամայն կամայականորեն։ Խղճուկ տպավորություն էին թողնում մանավանդ աղքատ քաղաքացիների տները, որոնք խառնիխուռն ցրված էին մեծ տարածության վրա։
Արևմտյան Հայաստանի նույն մեծությունն ունեցող տասնյակ քաղաքների (և նույնիսկ հարյուրավոր մեծ գյուղերի) համեմատությամբ աննախանձելի էր Օլթիի մշակութային կյանքը։ Այն փաստորեն սահմանափակվում էր հայկական տարրական մի դպրոցով, որը XIX դ. երկրորդ կեսին և ХХ-ի սկզբներին ունեցել է 40 — 50 տղա աշակերտ, և մի քանի խալֆայական վարժարաններով, որոնք գրաճանաչություն էին սովորեցնում մանուկներին։
| Լրացուցիչ տեղեկություններ |
| Աղբյուր՝ «Հայաստան» հրատարակչություն, Երևան, 1987: |
| Տես նաև |
|