Արմին Վեգներ

ԴԱՏԱՎԱՐՈՒԹԻՒՆ ԹԱԼԷԱԹ - ՓԱՇԱՅԻ

---

Առաջին օր դատավարութեան   Շարունակութիւն դատավարութեան
Երկրորդ օր դատավարութեան

---

ԵՐԿՐՈՐԴ ՕՐ ԴԱՏԱՎԱՐՈՒԹԵԱՆ

Նախագահ Դր. Լեմբերգ ժամը 9,15ին կը բանայ նիստը:

Նախագահ. – Մենք կը շարունակենք դատավարութիւնը: Վճիռը գոյացնելու համար անհրաժեշտ անձերը ամէնքն ալ ներկայ են այստեղ:
Փաստական նիւթը, ինչ չափով որ ան կը յիշուի ամբաստանագրին մէջ, սպառած է եւ ընդհանրապէս` դատավարութեանը մասնակցողներուն հրաժարման հետեւանքով` լմնցած:
Այդ այդպէս ըլլալով, ես կ’ուզեմ հիմայ կարդալ իմ կողմէն մշակած հարցումները.

1. Յանցաւո՞ր է ամբաստանեալ Սողոմոն Թէհլիրեանը` 1921ի մարտ 15ին Շարլօտտէնբուրգի մէջ մարդ մը, Թալէաթ փաշան, դիտաւորեալ կերպով սպաննած ըլլալուն համար:
Այս հարցումը կը վերաբերի անկանխամտած սպանութեան. իսկ այժմ կը դրուի թիւ 2 հարցումը` կանխամտածուած սպանութեան մասին. այս հարցումին պատասխանելու է սակայն այն պարագային միայն, եթէ առաջին հարցումին հաստատական պատասխան տրուի:

2. Արդեօք ամբաստանեալը սպանութիւնը խորհրդածութեա՞մբ է կատարեր:
Ասկէ ետքը կու գայ թիւ 3 հարցումը, որուն պատասխանելու է այն պարագային միայն, եթէ թիւ1 հարցումին հաստատական պատասխան տրուի, իսկ թիւ 2 հարցումին` ժխտական:

3. Կա՞ն մեղմացուցիչ պարագաներ:
Կա՞ն արդեօք այնպիսիները, որոնք կ’ուզէին լրացումներ ընել այս հարցարկութեան նկատմամբ: Եթե ոչ` այն ատեն ես խօսքը պ. աւագ դատախազին կու տամ:
Պաշտպան Դր. Ֆոն Գորդոն.- Մեր կողմէ առաջարկուած միւս բոլոր վկաներն ալ հոս եկա ծ են. պէտք է որ անոնք

-133-

որեւ է պաշտօնական եղանակով տեղեկացուին, թէ մենք կը հրաժարիքն զիրենք հարցաքննելէ: Ատկէ զատ, պարոն Ոսկանեանը եւս, որ ամբաստանեալի անձնաւորութեան եւ ընտանեկան պայմաններու մասին իր գիտցածը պիտի յայտնէր, Սերբիայէն նոյնպէս նոյնպէս տեղս հասած է: Յետոյ, ինծի ըսին, թէ վկայ Արմին Վէգնէր, զոր մենք հրաւիրած էինք, եւ որը տեղին վրայ լուսանկարներ ըրած է, նոյնպէս ինքզինքը մեր տրամադրութեան տակ դրած է: Սակայն ես կը կարծեմ, թէ ձեր փափաքին համապատասխան վարուած կ’ըլլամ, եթէ ըսեմ, որ մենք այլեւս ոչինչի պէտք ունինք. մենք արդէն գիտենք այն, ինչ որ պէտք էր գիտնայինք:

Երդուեալ մը.- Պ. նախագահ, հարցում մը. այստեղ ներկայ եղող հասարակութեան մէջ կը գտնուի հնդիկ մը, որ ըսած է, թէ այդ բոլոր կռիւները եւ սպանութիւնները ծագում առած են ոչ թէ տնտեսական, այլ կրօնական պատճառներէ:

Նախագահ.- Պարոններ, թէեւ այդ անմիջական կապակցութիւն չունի սպանութեան հետ, բայց անոր համար միայն, որպէսզի կարելի ըլլայ պարզել շարժառիթներու ամբողջ խորութիւնը եւ սարսափելի դէպքերու թուղուցած հսկայական տպաւորութիւնը, ես լայն արպարէզ բացի` արծարծելու համար այդ խնդիրները. այնպէս որ մենք իրօք պէտք չունինք այսօր նորէն անոնցմով զբաղելու:

Պաշտպան Դր. Ֆոն Գորդոն.- Եթէ պ.պ. երդուեալները կ’ուզեն, պէտք է որ իրապէս անոնց գոհացում տրուի: Ատոր համար ես կը խնդրեմ խօսք տալ պ. Դր. Լեպսիուսին`, որպէս իրազեկի:

Նախագահ.- Պ. Դր. Լեպսիուս արդէն մանրամասնօրէն յայտնած է իր կարծիքը:

Երդուեալ մը.- Ընդհանուր առումով մենք իրօք արդէն լիովին համոզուած ենք, միայն կը փափաքէի, որ այդ ուղղութեամբ լուսաբանութիւն տրուէր:

Նախագահ.- Ես այնուամէնայնիւ չպիտի ուզէի այսօր կրկին զբաղիլ վկաներու երկայն բարակ հարցաքննութեամբ այս, իմ ըմբռնումով, խնդրին չվերաբերող կէտերու մասին:

Պաշտպան Դր. Ֆոն Գորդոն.- Մենք լսած ենք, թէ օտարազգիներ խօսեր են մէկ կամ միւս երդուեալին հետ այս խնդիրներու մասին. ու եթէ պ.պ. երդուեալները դարձեալ լու-

-134-

սաբանութիւններ կ’ուզեն, պէտք է ընդառաջ երթալ իրենց այդ փափաքին:

Նախագահ.- Արդէօք կրօնական թէ ուրիշ շարժառիթներ են եղեր – վկաներէն մէկն ալ ըսաւ թէ Թուրքիոյ համար կան եղեր պետական անհրաժեշտութիւններ - ատոր մենք պէտք չունինք մեր այս գործին համար:

Պաշտպան Դր. Ֆոն Գորդոն.- Սակայն թերեւս թոյլ տայիք ինծի` այդ առիթով իմ կողմէս խօսք մը ըսելու:

Նախագահ.- խնդրեմ, այդ կ’ըսէք ձեր ճառին մէջ, պ. դոկտոր: Իսկ հիմայ ես շնորհակալութիւն կը յայտնեմ այսօր հոս եկած վկաներուն: Դատավարութեան մասնակցողները հրաժարեցան զիրենք հարցաքննելէ. սակայն իրենք, անշուշտ, կրնան ներկայ ըլլալ դատավարութեան:
Այժմ ես խօսքը կու տամ պ. աւագ դատախազին` ըսելու իր կարծիքը յանցաւորութեան մասին:

________________

Դատախազ Գոլնիկ.- Պ. պ. երդուեալներ, ներկայ քրէական դէպքին իրաւաբանական կողմը չէ, որ անոր առանձին նշանակութիւն կը պարգեւէ եւ կը բացատրէ այն ուժգին հետաքրքրութիւնը, որ այս դատասրահին վրայ կը դարձնէ մեր երկրին ինչպէս նաեւ արտասահմանին նայուածքները: Ուրիշ պարագաներու ազդեցութիւն փնտրելու է խնդրին մէջ: Դէպքը, իր հոգեբանական պատճառներու նկատմամբ, կը վերադառնայ մինչեւ համաշխարհային պատերազմին ատենները: Ան կը բարձրանայ հեռաւոր Փոքր Ասիոյ մէջ կատարուած վայրագ ու արիւնոտ իրողութիւններու հիմերէն, ու մեր ականջները իբրեւ թէ նորէն կը լսեն անցած որոտը համաշխարհային պատերազմին: Յետոյ, դէպքի զոհին անձնաւորութիւնն է, որ անոր առանձին նշանակութիւն կը պարգեւէ: Անանուններու, անծանօթներու զանգուածէն ձեռք մը տարածուեցաւ ու գետին տապալեց մարդ մը, որ ինքը ըլլալով մէկը ժողովուրդի զաւակներէն, ժողովուրդներու հսկայական գօտեմարտի պահուն կը վարէր ճակատագիրը իր հայրենիքին ու, որպէս հաւատարիմ դաշնակից գերման ժողովուրդին, բախտին բարձունքներուն վրայ քայլեց:

-135-

Սակայն, պ. պ. երդուեալներ, այս տպաւորութիւնները եւ վերարթնցող ապրումները չեն կրնար հարկադրել ամբաստանողը եւ դատաւորը` թողուլ դէպքը եւ դէպքին հեղինակը սոսկ պատժական իրաւունքի տեսակէտով դիտելու այն նեղ ճամբան, զոր կը հրահանգէ օրէնքը. իսկ իրաւաբանական տեսակէտով խնդիրը առանձապէս դժուարին ալ չէ: Թէհլիրեանը 1921ի մարտ 15ին ատրճանակի հարուածով մը սպաններ է Թալէաթ փաշան Շարլօտտէնբուրգի մէջ: Նշանը լաւ առնուած էր, մահը վայրկենական էր, ու տարակոյս չկայ, որ ամբաստանեալը ուզեր էր այդ մահը. ան գործեր էր դիտաւորեալ կերպով. չէ՞ որ ինքն իսկ ըսեր է, թէ մինչեւ հիմայ տակաւին գոհացում կը զգայ իր գործը յաջողած ըլլալուն համար: Մարդ մը սպաննելը պատժելի է գերմանական օրէնքով. ան պատժելի է, երբ խնդիրը պարզապէս մարդ մը սպաննելու մասին է. օրէնքը այսպէսով բնաւ տարբերութւըն չի դներ` գերմանացի՞ մըն է սպաննուածը թէ օտար մը: Պետական պատժագրքի 3դ յօդուածի հիման վրայ գերման պետութեան պարժական օրէնքները կը տարածուին նոյն պետութեան սահմաններուն մէջ կատարուած բոլոր քրէական դէպքերու վրայ: Պարոններ, ամբաստանեալին ըրած շատ մը տեսակէտներով հետաքրքրական բացագանչութիւնը, որբ ան բռնուեցաւ դէպքին վայրը ու տեսաւ իր շուրջը բազմութեան սպառնացող բռունցքները` “Գերմանիոյ համար ոչ մէկ վնաս, ես հայ, ան` թուրք” – ըսել է` մենք երկուքս ալ օտար ենք, ու Գերմանիա խնդրին մէջ գործ չունի - այս բացագանչութիւնը պատժական իրաւունքի համար ոչ մէկ նշանակութիւն ունի, որովհետեւ այն պարագան, որ սպաննուածն ալ, ամբաստանեալն ալ` երկունք ալ օտարներ են եղեր, պատժական իրաւունքի տեսակէտով բոլորովին միեւնոյն է: Ուրեմն ամբաստանեալը, մեր օրէնքներով, արժանի է պատժի, եթէ հարկաւ - բան մը որու մասին յետոյ պիտի խօսուի – չկան պարագաներ, որոնք անպատժելի կը դարձնեն դէպքը:
Ամէնէն առաջ սակայն ճշդելու է, արդեօք դէպքը կանխամտածուա՞ծ սպանութիւն է թէ անկանխամտած. որովհետեւ օրէնքը կը տարբերէ մարդասպանութեան այս երկու տեսակները, ու դուք գիտէք, որ առաջին տեսակը աւելի ծանր քրէական արարք է, որուն համար այսօր տակաւին գոյութիւն ունեցող օրէնքը մահապատիժով կը սպառնայ. մինչ երկրորդ տեսակը, այսինքն յուզ-

-136-

ման վայրկեանին կատարուած սպանութիւնը, կը դիտուի իբրեւ աւելի մեղմ: Ես կրնամ նոյնպէս ընդունիլ իբրեւ արդէն ծանօթ իրողութիւն մը, թէ առաջին տեսակը այն սպանութիւնն է, երբ ոճիրին իրագործումը որոշ խորհրդածութեամբ կը կատարուի իսկ խորհրդածութիւն կ’ըսուի` հանդարտ, յստակ, խելաչափ գործունէութիւն մը, երբ մարդասպանը, ոճիրը կատարելու միջոցին, տակաւին ի վիճակի է եղեր` պարզաբանել իր արարքին նշանակութիւնը, իր դրդապատճառները եւ ոճիրը կատարելու միջոցները, ոճիրին հետեւանքները, այն բարոյական հիմերը, որոնք կրնային արարքին հակառակ խօսիլ - այո, երբ ան ի վիճակի է եղեր`զգալ իր վրայ այս ամէնին ազդեցութիւնը, դէմ դիմաց դնելով չափել ու կշռել բոլոր թեր ու դէմ խօսող փաստերը, ապա այս զուտ խելաչափ նկատառումներէն հանել իր որոշումը:
Ու երբ ես այժմ կը հարցնեմ. “խորհրդածութենէ մը ե՞տքն է կատարեր արդեօք Թէհլիրեանը Թալէաթ փաշայի սպանութիւնը”, բնականաբար կու գամ ուրիշ հարցումի թէ` ի՞նչ պատճառներ դրդած են զինքը այդ ընելու: Տարակոյս չկայ որ մենք հոս գործ ունինք քաղաքական սպանութեան մը հետ: Ամբաստանեալին դրդապատճառները եղած են քաղաքական ատելութիւնը, քաղաքական քինախնդրութիւնը: Այստեղ ձեր աչքերուն առջեւ պատկերացուեցան շատ մը դէպքեր` հեռաւոր վայրերու մէջ տեղի ունեցած: Անկասկած սոսկալի բաներ տեղի ունեցած են, հայ ժողովուրդին նկատմամբ սարսափներ կատարուած են, ու անկասկած է նոյնպէս, որ ամբաստանեալին եւ իր ընտանիքին եւս զարհուրելի բաներ պատահած են, որ ճակատագիրը հարուածեր է զինքը մինչեւ իր ուղն ու ծուծը, երբ իր բոլոր ազգականները մահուան մատնուեր են, եւ ինքը ստիպուած է եղեր ականատես ըլլալու այս ամէնուն: Ու ահա իր մէջ վերջ ի վերջոյ ծագեր է վրէժի գաղափարը: Թէ ե‘րբ է տեղի ունեցեր այդ, ատոր մասին ետքը պիտի խօսիմ:
Յետոյ, անտարակոյս է որ ամբաստանեալը ճիշդ յանձին Թալէաթ փաշայի տեսեր է հեղինակը այն ճակատագրին, որ հարուածեց զինքը, իր ընտանիքը եւ ուրիշ շատերը իր ցեղակիցներէն. ու տեսեր է յանձին անոր ոչ միայն ներքին գործոց նախարարը, որ կը կրէ ձեւական քաղաքական պատասխանատւութիւնը այն ամէնին, ինչ որ տեղի ունեցած է իր պաշտօնաշրջանին

-137-

մէջ, այլ եւ անձնական ու բարոյական հեղինակը յիշուած ոճիրներու:
Պարոններ, այս դրդապատճառներուն ճշդումը լիովին կը բաւէ` Թէհլիրեանի արարքին մասին պատժա - իրաւական տեսակէտով դատելու համար:
Բայց վկաներուն հարցաքննութիւնը տարածուեցավ նաեւ ուրիշ խնդրի մը վրայ` թէ Թալէաթ փաշան իրապէ՞ս անձնական ու բարոյական հեղինակը եղած է այս ոճիրներու: Ու թէեւ, իմ կարծիքով, արարքի մասին պատժա - իրաւական տեսակէտով դատելու համար բոլորովին միեւնոյնն է, թէ Թալէաթ փաշան եղած է կամ չէ եղած հեղինակը, թէ ամբաստանեալին այն գաղափարը, որ Թալէաթը եղած է այդ հեղինակը, կը համապատասխանէ իրականութեան թէ չի համապատասխաներ - այնուամենայնիւ պէտք է որ ես անդրադառնամ այդ խնդիրներուն, որոնք նիութ եղած են վկաներու հարցաքննութեան:
Պարոններ, անտարակոյս է եւ վկաներու ցուցումներով հաստատուած, որ հայերը եւ իրենց բարեկամները այն համոզումը ունին` թէ Թալէաթ փաշան է յառաջ բերեր հայկական սարսափները: Սակայն, պարոններ, ատիկա կողմնակալ տեսակէտ մըն է, եւ դիւրին պիտի ըլլար բերել այստեղ ամբողջ շարք մը վկաներու, որոնք տեղի ունեցած դէպքերու մասին բոլորովին ուրիշ ըմբռնում մը կը պարզէին: Ես խօսած եմ շատ մը գերման պարոններու հետ, որոնք Թուրքիա էին եւ շատ մօտ էին կանգնած դէպքերուն, եւ անոնք բոլորովին ուրիշ ըմբռնում մը ունին: Անոնք յայտնեցին` թէ խօսք անգամ չի կրնար ըլլալ, որ Պոլսոյ կառաւարութիւնը որոշած ըլլար հայերու բնաջնջումը, եւ որ աւելի շուտ – թերեւս սխալ հասկացուած – պետական ու զինուորական ինքնապահովման նկատումներն են եղեր, որ դրդեր են զինքը` տալու տեղահանութեան հրամանը, որ ամէն պարագայի մէջ իր արդիւնքով ծայրայեղօրէն ճակատագրական եղաւ:

Նախագահը (ընդհատելով).- Կը խնդրեմ երկար կանգ չառնել այն խնդրին վրայ, որ առարկայ չէ եղած վկաներու հարցաքննութեան: Իսկ յիշել հոս իրողութիւնները, զորս յայտնած են ուրիշները, բնավ կապ չունի գործին հետ:

Դատախազը (շարունակոլով).- Բայց ես կրնամ այնուամենայնիւ օգտուիլ ատկէ այն շափով, որ չափով որ այդ տար-

-138-

բերութիւնը երեւան եկավ երկու իրազեկներու տեսակէտներուն ու ցուցումներուն միջեւ: Ես անշուշտ կրնամ հոս յայտնել, որ պարոն Դր. Լեպսիուսի տուած տեղեկութիւնները, որքան եւ հետաքրքրական ու մանրամասն են, ինծի համար ունին այնուամենայնիւ այն պակասութիւնը, որ դէպքերուն կու տան, իմ տեսակէտով, չափազանց սիսթէմատիք ու ծրագրուած բնոյթ. ու դժուար չէ տեսնել, որ Դր. Լեպսիուս եկած է այդ եզրակացութեան ոչ թէ տեղին վրայ, իր անձնական փորձերէն, դէպքերուն իսկ ատեն, այլ աւելի ուշ ստացուած տեղեկութիւններէ: Այդ պատճառով կը կարծեմ թէ իրաւունք ունիմ աւելի մեծ արժէք տալու երկրորդ իրազեկին հիմնաւորումներուն, այն է` պ. զօրավար Լիման ֆոն Զանդէրսի, որ այն ատեն տեղին վրայ բարձր պաշտօն կը վարէր եւ շատ մօտէն ծանօթ է դէպքերուն, եւ որ այստեղ խիստ կերպով ընդգծեց տարբերութիւնը` հայերու տեղահանութեան հրամանը տուող Պոլսոյ կառաւարութեան ըմբռնումին եւ տեղահանութեան իրագործման եղանակին միջեւ: Պոլսոյ կառավարութիւնը տեղեկութիւններ ստացած էր, թէ հայերը դաւաճանելու մասին կը խորհին, թէ Համաձայնութեան պետութիւններու հետ դաւադրութիւն կը կազմեն եւ վճռած են` երբ ռազմական կացութիւնը թոյլ տայ` կռնակէն յարձակիլ թուրքերուն վրայ ու գլուխ հանել իրենց անկախութիւնը: Ատոր վրայ Պոլսոյ կառավարութիւնը, պետական եւ զինուորական ինքնապահովման համար, անհրաժեշտ նկատած էր հայերու տեղահանութիւնը: Գալով տեղահանման եղանակին, պէտք է նկատի ունենալ, պարոններ, որ Փոքր Ասիան այն գետինը չէ, որուն վրայ կը տիրեն քաղաքակրթուած ժողովուրդներուն յատուկ պայմանները - ես կ’ուզեմ զգոյշ ըլլալ իմ արտայայտութիւններուս մէջ - այն պայմանները, որոնց մենք վարժուած էինք պատերազմէն առաջ: Աւանդութիւնը Փոքր Ասիոյ մէջ վայրագ ու արիւնալի է, եւ պարոն իրազեկը մատնանշեց, որ այն ատեն “սրբազան պատերազմ” էր յայտարարուած, ու ահա երբ այլացեղ ու այլակրօն ազգաբնակութիւնը տեսաւ, թէ ինչպէ’ս թուրքերը, ամէն կողմէ հայերը քշելով, մէկ տեղ կը ժողվեն, ատիկա բնականաբար ազդանշանը եղաւ` հայերուն վրայ յարձակելու: Ու հոս երեւան եկան մարդկային բնաւորութեան ամէնագէշ բնազդները – կողոպուտ, սպանութիւն եւ այլն: Պարոն իրազեկը մատնանշեց նաեւ, որ տե-

-139-

ղահանութեան համար գործի կոչուած ժանդարմները այլեւս նախկին ընտրովի զինուորականները չէին, այլ ասկէ անկէ ժողվուած սինլքորներ, որոնք յետոյ սեփական նախաձեռնութեամբ գործեցին ամէնքին յայտնի սպանութիւնները:
Ես պէտք կը նկատեմ ընելու այս կատարելապէս անհրաժեշտ շեղումը` ճշդելու համար հոս, որ վկաներու հարցաքննութեան արդիւնքը իրավունք չի տար ըսելու. “Ապացուցուած է որ Թալէաթ փաշան այն անձնաւորութիւնն է զոր անձնապէս եւ բարոյապէս պատասխանատու բռնելու է տեղի ունեցած սարսափներու համար”: Այս տեսակէտէս չեն կրնար զիս շեղել նաեւ այն փաստաթուղթերը, որոնք կ’ուզեն հոս մեր առջեւը դնել: Ես իբրեւ դատախազ գիտեմ, թէ ինչպէ’ս, օրինակի համար, մեզ մօտ յեղափոխական տակնուվրայութեան պահուն լոյս ինկան իսկ եւ իսկ նման փաստաթուղթեր, որոնք կը կրէին կարեւոր անձնաւորութիւններու ստորագրութիւնները, եւ որոնք սակայն, ինչպէս յետոյ կը պնդէին, կեղծուած էին: Զիս չի կրնար, վերջապէս, թիւրիմացութեան մատնել նաեւ այն դատավճիռը, որ հանուած է Պոլսոյ մէջ Թալէաթ փաշայի դէմ, եւ որու մասին հոս յիշուեցաւ: Ես չեմ գիտեր, թէ հոն ճշդուա՞ծ է առարկայական ճշմարտութիւնը: Կարող է այդպէս ըլլալ, սակայն ատոր դէմ կը խօսի այն սովորական երեւոյթը, որ հին քաղաքական սիսթէմին տապալումէ ետք անոր գործիչները նոր սիսթեմին համար ոճրագործներ կը դառնան: Պարոններ, այնպիսի արագ ու բիրտ տապալում մըն էր, որմէ աւելի զօրաւորը մարդ չի կրնար երեւակայել, երբ Միջին Եւրոպայի պետութիւններու բարեկամ Երիտասարդ Թուրքերու կառաւարութիւնը հեռացուեցաւ ու անոր տեղ դրուեցաւ նոր կառաւարութիւն մը, որը ստիպուած էր, ընդհակառակը, քալելու այդ պետութիւններու թշնամիներուն` Համաձայնութեան պետութիւններուն հետ: Այսպէսով, ինչպէս ըսի, մենք ի վիճակի չենք գիտնալու` թէ ճշդուեցա՞ւ արդեօք առարկայական ճշմարտութիւնը: Կը կրկնեմ – վկաներու հարցաքննութիւնը չտուաւ անգամ նուազագոյն ապացոյցը, թէ Թալէաթ փաշան է եղեր բարոյական հեղինակը այն ոճրագործութիւններուն:
Այժմ ես կը վերադառնամ բուն սպանութեան: Ես պարզեցի ձեզի, թէ ամբաստանեալը դէպի սպանութիւն մղող պատճառը այն էր, որ ան կ’ուզեր վրէժ առնել անհատէ մը, որուն

-140-

մասին համոզուած էր, թէ ա’ն է յանցաւորը, ա’ն է բուն հեղինակը ջարդերուն: Պարոններ, անտարակոյս անազնիւ դրդապատճառ մը չէ այդ, եթէ նկատի առնենք ծանրութիւնը կատարուած ոճրագործութիւններուն: Դրդապատճառ մըն է այդ, զոր կարելի է մարդկայնօրէն հասկնալ ու պիտի հասկցուի, որքան ատեն որ կան մարդիկ, որոնք ի վիճակի են ատելու եւ սիրելու:
Ու երբ ես յետոյ հարցնեմ, թէ ամբաստանեալը խորհրդածելո՞վ է գործեր, այն ատեն այդ իսկ դրդապատճառէն արդէն կը հետեւի, թէ այո’, այդպէս պիտի եղած ըլլայ: Երբ դուք ուշադրութեան առնէք, թէ ինչպէ’ս ամբաստանեալը` Երզնկայի մէջ իր հայրական տան աւերակները տեսնելէ ետք` կ’անցնի ամբողջ Եւրոպայէն, մինչեւ որ Բերլին կը հասնի, ձեր մէջ այն տպաւորութիւնը կ’արթննայ, թէ ան ամբողջովին բռնուած է վրէժի ֆանատիկոս գաղափարէն, թէ ան, կարծես, մագնիսէ մը կը քաշուի ու կը բերուի մինչեւ դուռը այն տան, ուր իր զոհը կը բնակի: Այսպէսով, բոլորովին ճիշդ է իմ տեսակէտով այն յայտարարութիւնը, զոր ան ըրած էր իր առաջին հարցաքննութեան միջոցին, ու ինծի համար բնաւ անտարակոյս չէ, թէ այդ յայտարարութիւնը չի համապատասխաներ իրողութեան: Այն ատեն ամբաստանեալը ըսած էր. ”Իմ ծնողաց տան աւերակները տեսնելէ ետք ես շուտով որդեգրեցի վրէժի գաղափարը եւ կ’ուզէի իրագործել զայն: Այն ատեն արդէն գնեցի ատրճանակս”: Սակայն, պարոններ, ես չեմ ուզեր աւելի մանրամասնօրեն կանգ առնիլ ատոր վրայ: Կրնայ ըլլալ, որ ատոր դէմ կասկածներ յայտնուին, եւ արդէն ամբաստանեալը ինքն ալ հրաժարեցաւ իր այդ խօսքերէն` իբրեւ այնպիսիներէ, որոնք արտասանուած են եղեր թեթեւամտօրէն` սպանութեան պահուն յառաջ եկած յուզումին անմիջական ազդեցութեանը տակ: Բայց ես կը յենում անոր, ինչ որ ըսած է ամբաստանեալը քննիչին ու ապա կրկնած է այստեղ: Համաձայն ատոր, Թալէաթ փաշան սպաննելու որոշումը տեղի է ունեցէր սպանութենէն 14 օր առաջ. ու այնուհետեւ մենք կը տեսնենք, թէ ինչպէ’ս ամբաստանեալը որոշ ծրագրով եւ ամէն ինչ կշռադատելով կը դիմէ իր նպատակին իրագործման: Մենք կը տեսնենք, թէ ինչպէ’ս ան կը ձգէ իր բնակարանը, ինչպէս կը պատճառաբանէ ատիկա առողջական նկատումներով, ինչպէ’ս կը յաջողի ուրիշ բնակարան մը վարձել Թալէաթ փաշայի բնակարանին դիմաց,

-141-

ինչպէ’ս կը հետեւի անոր ու կ’իմանայ` ե‘րբ Թալէաթ փաշան սովորաբար դուրս կ’ելլէ տունէն. ինչպէ’ս մարտ 15ին, ատրճանակը գրպանը դնելով, կ’երթայ անոր ետեւէն, ապա կ’անցնի առջեւը` համոզուելու համար, թէ մարդը իրապէս Թալէաթ փաշան է, յետոյ նորէն կ’անցնի ետեւի կողմը ու կու տայ մահացու հարուածը: Նշանը լաւ առնուած էր, այնպէս որ մահը վայրկենական եղաւ:
Որ ամբաստանեալը գործած էր խորհրդածութեամբ, կը տեսնուի նաեւ անկէ, որ յետոյ, ոստիկանատունը, երբ ոստիկանական պաշտօնեան հարցուցած է. “Ինչո՞ւ առջեւէն չյարձակեցաք անոր վրայ”,- ան պատասխանած է. “Այդ պարագային մահափորձը կրնար չյաջողիլ. որովհետեւ Թալէաթը պիտի պաշտպանէր ինքզինքը, պիտի շարժէր, ու ես չէի կրնար վստահ ըլլալ, թէ գնդակս նպատակին կը հասնի”:
Պարոններ, աւելի վերջն ալ մենք կը տեսնենք, որ ամբաստանեալը կը գործէ պաղարիւնով ու խորհելով: Ան կը նետէ ատրճանակը, կը փորձէ փախչիլ, ու երբ զինքը կը բռնեն եւ կը սկսեն ծեծել, կը բացագանչէ. “Իմ սպաննածս գերմանացի չէ, ես ալ գերմանացի չեմ. դուք գերմանացիներդ պէտք չունիք յուզուելու այս դէպքէն, որը ձեզ համար բոլորովին անտարբեր պիտի ըլլայ”:
Պարոններ, այս բոլոր պարագաները նկատի ունենալով` ամէն ոք պէտք է ըսէ. “սպանութիւնը գլուխ հանուած է կատարեալ պաղարիւնով, կանխաւ մտածուելէ եւ կշռուելէ ետք”:
Ասոր վրայ կ’աւելնայ նաեւ ամբաստանեալին խառնուածքը: Արդեօք ամբաստանեալը տաքարիւն եւ դիւարաւ բռնկող մա՞րդ մըն էր: Իրողութիւնը հակառակն է. ամբաստանեալը իր մէջ ամփոփուած, հանդարտ, թախծոտ մարդ մըն է. այնպիսի մէկը չէ, որ անձնատուր ըլլայ հրճուանքի եւ ուրախութեան, որ պոռթկայ ցասումով, այլ մարդ մը, որ իր մէջը կ’որոճայ իր միտքերն ու գաղափարները: Աս ալ, իմ կարծիքով, կը խօսի յօգուտ իմ այն տեսակէտին` թէ ամբաստանեալը կատարած է իր գործը խորհելով ու կշռելով”:
Այսպէս, իմ տեսակէտով, կարելի էր իրապէս կանխամտածուած սպանութեան հիմնական նշանները զուտ առարկայօրէն ապացուցուած նկատել: Սակայն, պարոններ, ասիկա տակաւին չպիտի բաւեր` պատժի ենթարկելու համար ամբաստանեալը: Պէտք է

- 142 -

քննել` չկա՞ն արդեօք այնպիսի պարագաներ, ինչպէս ես արդէն սկիզբը ըսի, որոնք անպատժելի կը դարձնեն արարքը. ու ահա այստեղ է որ հրապարակ կու գայ գերման պետական պատժագրքին 51րդ յօդուածը, որը կըսէ` թէ պատժելի գործողութիւն չկայ հոն, ուր անոր հեղինակը կամ կը գործէ կատարեալ անգիտակցութեամբ, կամ երբ ան` գործողութիւնը կատարելու պահուն` գտնուեր է մտաւոր գործունէութեան հիւանդագին խանգարման կացութեան մը մէջ, որ անհնարին կը դարձնէ կամքի ազատ արտայայտութիւնը: Ուրեմն, երբ խնդիրը հոգեկան խանգարման ենթակայ անհատի մը արարքին մասին է, օրէնքը չընդունիր առհասարակ պատժելի գործողութեան մը գոյութիւնը, այլ կը հաւասարեցնէ զայն մօտաւորապէս դժբախտ պատահարի մը, այսինքն այնպէս, ինչպէս եթէ, օրինակի համար, մէկը սպաննուէր ձիու մը սմբակի հարուածէն: Այդպիսի պարագաներուն չկայ պատժա-իրաւական տեսակէտով պատասխանատու մարդ մը, ուրեմն չկայ նաեւ պատժելի գործողութիւն: Այժմ հարց կը ծագի, թէ ամբաստանեալին նկատմամբ գոյութիւն ունի՞ն այս պարագաները կամ անոնցմէ մէկը:
Պարոններ, ըստ ինքեան հասկանալի է, որ եթէ բոլոր իրազեկները միեւնոյն բանը ըսեն, դատարանը բնականաբար միշտ անոնց տեսակէտին կը հետեւի: Դժբախտաբար մենք հոս իրազեկներու այդպիսի միահամուռ տեսակէտ մը չունինք, ուստի դատարանը հարկադրուած է ինքը որոշելու, թէ 51դ յօդուածին տրամադրութիւնները, իր տեսակէտով, ներկայ պարագային գոյութիւն ունի՞ն թէ ոչ:
Դուք լսեցիք, որ իրազեկներէն երեքը ըսին մեր տեսակէտով այդ տրամադրութիւնները գոյութիւն չունին. իրաւ է, ամբաստանեալը վերնոտ մըն է, որ ենթակայ է ջղաձգական բռնկումներու, սակայն այդ տակաւին չի բաւեր, որովհետեւ վերնոտը կը զրկուի իր մտաւոր գործունէութենէն այն ատեն միայն, երբ բռնկումը սկսած է, իսկ սովորաբար ան բոլորովին բնական մարդ մըն է: Այդ պատճառով ամէն անգամ, երբ կ’ըսուի թէ ոճիրի հեղինակը վերնոտ է, դատարանը եւ իրազեկները կը հարցնեն. “այո’, բայց բռնկում մը ունէ՞ր ան` ոճիրը գործելու պահուն կամ գործելէ քիչ ատեն առաջ”: Ու եթէ այդպէս չէ եղած, ապա ուրեմն ան կատարելապէս բնական մարդ մը կը նկատուի:

- 143 -

Այս տեսակէտը արծարծած են առաջին երեք իրազեկները, մինչդեռ վերջին երկուքը ըսած են. մեզի այնպէս կը թուի թէ ոճիրը կատարելու պահուն ամբաստանեալը անպատասխանատու վիճակի մէջ է եղեր:
Դատարանը ուրեմն ինքը պիտի որոշէ: Ու ահա այստեղ անհրաժեշտ կը դառնայ` քննել ամբաստանեալին անձնաւորութիւնը, ինչպէս որ ան ինքզինքը ցուցուց դատավարութեան միջոցին, ու ես կը կարծեմ թէ ան հոս այնպիսի տպաւորութիւն մը գործեց, որ կարելի է ըսել թէ կը գտնուի մտաւոր կատարեալ բարձրութեան վրայ: Իր պատասխանները հատու են ու միշտ տեղին: Իր անձնաւորութիւնը պէտք է երեւան գայ նաեւ իր կեանքին ընթացքէն, որքան որ վերջինս մեզի յայտնի է: Ու այդ ընթացքը առանձին աչքի զարնող բան մը չի ներկայացներ: Ամբաստանեալը ապրեր է, ինչպէս ուրիշ երիտասարդներ: Ան ի վիճակի էր` չհոգալու իրեն համար անպայման գործ մը գտնելու մասին: Ան կ’այցելէր իր բարեկամներուն, իր հայրենակիցներուն, պարի ու լեզուի դասեր կ’առնէր. իր տանտիկինները կը նկարագրեն զինքը որպէս հանդարտ, պարկեշտ մարդ մը: Այսպէսով, մենք կը տեսնենք, որ` բռնկման վայրկեաններէ դուրս` ան եղած է մտաւորապէս կանոնաւոր վիճակի մէջ: Այդ պատճառով ես կը կարծեմ, պարոններ, որ մենք միանալու ենք այն իրազեկներուն, որոնք կը մերժեն 51դ յոդուածին գործադրութիւնը:
Պարոններ, ձեզ երեւի յայտնի է, որ արդարադատութեան ապագայ բարեփոխումներու պահուն նոր պատժական օրինագիրք մը պիտի ընդունուի, եւ որ անոր նախագիծը արդէն պատրաստ է: Այդ օրինագիրքը եւս կանխամտածուած սպանութեան համար մահապատիժ կը տնօրինէ. բայց ան կ’ընդունի մեղմացուցիչ պարագաներ, որոնք հնարաւոր կը դարձնեն` մահապատիժը փոխարինել ուրիշ աւելի մեղմ պատիժով: Մեր հիմակուան օրէնքը` կանխամտածուած սպանութեան պարագային` չի ճանչնար մեղմացուցիչ պարագաներ, ու ես կրնամ հասկնալ, որ ոմանց խիստ պիտի թուի, եթէ ես ստիպուած ըլլամ պահանջել, որ ամբաստանեալը յանցաւոր նկատուի` կանխամտածուած սպանութիւն կատարած ըլլալուն համար:
Բայց պարոններ, պէտք չէ որ մենք միայն ամբաստանեալը աչքի առջեւ ունենանք. նկատի առնելու է նաեւ զոհը: Խորհելու

-144-

է, որ հոս կեանքէ խլուած է մարդ մը, որ կը գտնուէր լաւագոյն առնական տարիքին մէջ, որուն մահը կ’ողբան իր այրին ու իր մերձաւորները, եւ որը` առնուազն իր ազգակիցներուն ու կրօնակիցներուն քով` կը վայելէր մեծ հայրենասէրի մը ու պատուաւոր մարդու մը հռչակը:
Ու վերջապէս, պարոններ, այն պարագաները, որոնք այստեղ լայն չափերով ի նպաստ ամբաստանեալին կը խօսին, համաձայն մեր հիմակուան օրէնքին` ներում շնորհող հաստատութեան քով անշուշտ լիովին նկատի կ’առնուին:
Ուստի, պ.պ. երդուեալներ, կ’առաջարկեմ` ձեզի ներկայացուած հարցումներուն տալ դրական պատասխան` ամբաստանեալը` կանխամտածուած սպանութիւն կատարած ըլլալուն համար` յանցաւոր ճանաչելու իմաստով:

Նախագահ.- Կրնա՞մ խնդրել թարգմանէն` յայտնել ամբաստանեալին, որ պարոն դատախազը կ’առաջարկէ երդուեալներուն` զինքը յանցաւոր յայտարարել կանխամտածուած սպանութիւն կատարած ըլլալուն համար. (Կը թարգմանուի:)

_______________________________

Պաշտպան, իրաւական գաղտնի խորհրդական Դր. Ադոլֆ Ֆոն Գորդոն, Բերլին:

Պաշտպան Դր. Ֆոն Գորդոն.- Պ.պ. երդուեալներ, պարոն դատախազը յիշեց, որ եթէ դուք այստեղ ամբաստանեալ Թէհլիրեանը մինչեւ իսկ յանցաւոր յայտարարէք եւ այդպէսով հիմ տաք, որ ան մահուան դատապարտուի, այդ իսկ պարագային չարիքը մեծ չըլլար, որովհետեւ հանրապետութեան նախագահը անտարակոյս իրեն ներում պիտի շնորհէ:
Ասիկա թոյլատրելի ձեւ մը չէ` հոս, այս վայրին մէջ, ձեր վրայ ազդելու: Եթէ դուք ամբաստանեալը յանցաւոր ճանչնաք, ան մահուան կը դատապարտուի ու ոչ ոք մենէ չի կրնար գիտնալ, թէ գերման պետութեան նախագահը` ներման խնդրին նկատմամբ` ի’նչ որոշում կու տայ: Այստեղ պէտք է իրաւունքը որոշուի եւ ոչ թէ ներման ճամբան ցոյց տրուի:
Ես ուրախ եղայ` յանձին մեծապատիւ պարոն աւագ դատախազին որոշ իմաստով պաշտօնակից մը, պաշտպան մը ողջունելու. սակայն պաշտպան մը ոչ թէ Թէհլիրեանի, այլ Թալէաթ

-145-

փաշայի, ու այն ալ դժբախտաբար միայն իրողութիւններու հիման վրայ, զորս զեկուցած ու պատմած են իրեն այլեւայլ անձեր: Պարոններ, ես չպիտի հետեւիմ իրեն այդ ուղղութեամբ, ես գիտակցաբար կը մերժեմ այդ: Հեռագիրներու ամբողջ զինարան մը ունիմ հոս, վկայ մը ունիմ, որ ահա հոն նստած է ու կ’ըսէ “այդ հեռագիրները վաւեր են, ե‘ս ձեռք բերած եմ զանոնք”: Ներկայ դատավարութեան պահուն ես արդէն կանգ առայ այդ ամէնին վրայ: Ես առաջարկ ըրի, զոր յետոյ նորէն ետ առի, որովհետեւ մեզ համար հոս կարեւորը այդ չէ. կը բաւէ որ Թէհլիրեանը, ինչպէս իր բոլոր ցեղակիցները, համոզուած էր, թէ Թալէաթն է ամբողջ սարսափներուն հեղինակը. եւ դուք ցոյց տուիք որ կը հաւատաք ատոր: Այդ կը բաւէ, ու եթէ դատավարութեան մէջ ատոր համար առարկայական պարագայ մը եւս կար, այդ ալ վկայութիւնն է այն փառաւոր մարդուն, Պալաքեան եպիսկոպոսին, որ ըսաւ: “Ես ու իմ պրոֆէսորս, որուն հետ մէկտեղ աքսորուեցայ, եղանք Չանղըրիի վալիին մօտ. մենք խնդրեցինք անկէ` բան մը ընել մեզի համար. ան ցուցուց մեզի հեռագիր մը, որով Թալէաթը կը հարցնէր.” Տարագրուածներէն քանի՞սը արդէն մեռած են եւ քանի՞սը ողջ: “Մենք ամենքս ալ հասկցանք, թէ ի’նչ կը նշանակէր այդ:” Ասիկա միակ պարագան է, որ մէջտեղ եկած է վկաներու հարցաքննութեան միջոցին Թալէաթի` սարսափներուն հեղինակը ըլլալուն մասին: Մնացած բոլոր վկայութիւններէն մենք հրաժարեցանք: Բաւական է այն պարզ ու անվիճելի իրողութիւնը, որ քանի մը ամսուան ընթացքին 1.800.000 հայերէ 1.400.000ը տեղահանուած են, եւ այդ վերջիններէն մէկ միլիոնը սպաննուած, ինչպէս նաեւ այն որ տարբեր վայրերէ այդ դժբախտներու կարաւանները նոյն կեդրոններն են քշուած` առանց որ ո եւ է տեղ անոնց ապահովութեան մասին հոգացուած ըլլար: Խնդրեմ դուք ինքնիդ խորհիք, հնարաւո՞ր է այդ` առանց սիսթէմաթիք ղեկավարութեան վերէն: Իրապէս թուրք կառավարութիւնը այնքան անզօ՞ր էր, որ ի վիճակի չըլլար այդ աղէտին դէմ միջոցներ ձեռք առնելու: Կը հաւատա՞ք ատոր: Այն ատէն ըսէք “այո”: Ես չեմ կրնար այդ ընել:
Երրորդ կարճ նախնական դիտողութիւն մը. քիչ մը կասկածանքով եւ մինչեւ իսկ մտահոգութեամբ պ. դատախազը անդրադարձաւ դէպքին յաջորդ օրը, մարտ 16ին ամբաստանեալին

-146-

կողմէ տրուած բացատրութիւններուն, որոնք կը վերաբերին այն վայրկեանին, երբ Թէհլիրեանը առաջին անգամ որոշած էր մահափորձը կատարել: Ամբաստանեալը իբր թէ որոշած ըլլար այդ անմիջապէս հայկական ջարդերէն ետք, տարիներ առաջ արդէն եւ այլն: Պարոններ, մենք պէտք չէ որ դառնանք այս խնդրական բացատրութիւններուն: Այստեղ ձեր առջեւ նստած է այն թարգմանը, որ հրաւիրուած էր ամբաստանեալին առաջին հարցաքննութեան համար, որ ոգեւորուած` յանձին այդ ամբաստանեալին կը տեսնէր մեծ մարդ մը, եւ որ` ինքն իսկ գրեթէ յափշտակուած` այն տեսակէտէն էր, թէ հոս մեծ բան մը տեղի ունեցած է: Ու դուք լսեցիք իրմէ, որ ինքը Թէհլիրեանը այն ատեն կը գտնուէր այնպիսի հոգեկան վիճակի մը մէջ, վիրաւոր, ջերմէ բռնուած, ուժաբեկ, գանակոծման, իր ահաւոր որոշման եւ անոր իրագործման ազդեցութեան տակ, կացութեան մը մէջ, ուր ան ամէն մէկ հարցումի “այո’” պիտի պատասխաներ. “այո’, միայն հանգիստ ձգեցէք զիս, ես գիտեմ, թէ ի’նչ ըրած եմ. եւ այն, ինչ որ ըրած եմ, լաւ է. այլեւս չեմ ուզեր, որ զիս հոս ձանձրացնէք:” Այս կ’ըսէ թարգմանը, որ այն ատեն հրաւիրուած էր թարգմանելու ամբաստանեալին խօսքերը: Թարգմանը այստեղ վճռականօրէն ըսաւ. “Եթէ դուք անոր հակառակ հարցումներ իսկ ուղղէիք, ան նորէն “այո’” պիտի պատասխանէր”: Ու երբ թարգմանը հարցաքննութեան արձանագրութիւնը պիտի ստորագրէր, ըսաւ. “Ես չեմ ստորագրեր, որովհետեւ արձանագրութիւնը կատարելապէս հարազատ ու հիմնաւոր չէ”:
Այսպէսով մենք կրնանք հաշուի առնել միայն այստեղ տրուած բանաւոր ցուցումները, ինչպէս որ պ. նախագահը հոս պատեհ առիթով նկատեց:
Թէհլիրեան ծնած է Բագառիճ գիւղին մէջ եւ չորս տարեկան հասակին եկած է Երզնկայ: Այս քաղաքը, խոշորագոյններէն մէկը, կը գտնուի 150-200 քիլօմէտր Կարինէն դէպի արեւմուտք, Եփրատի երկու ճիւղերէն մէկուն վրայ, որ կը հասնի գրեթէ մինչեւ Կարին: Հոս երկայն ու մեծ ձոր մը կայ, որ ճամբան է դէպի հարաւ, միջին Եփրատի ուղղութեամբ, դէպի այն անապատը, ուր յետոյ աքսորուեցան հայերը:
Չորս տարեկան էր Թէհլիրեանը, երբ Երզնկայ եկաւ: Հոն կ’ապրէին շուրջ 20.000 հայեր, քիչ մը աւելի, 25.000-

-147-

30.000, թուրքեր: Իր ծնողքը կը պատկանէին միջին դասակարգին: Իր հայրը միջակ կարգի վաճառական մըն էր, որու գործերը ընդհանրապէս բաւական յաջող էին: Ծնողքը պարկեշտ ճամբաներով քիչ մը դրամ խնայած էին: Խաղաղ ու բազմազաւակ ընտանիք մըն էր, որ պատերազմի հետեւանքով քիչ մը տուժած էր, բայց ամէն ինչ կարգ ու կանոնի մէջ էր, մինչեւ որ հասաւ 1915ի աղետալի յունիսը: Այդ միջոցին Պոլիսէն եկաւ գուժկան լուրը` թէ հայերը պիտի տեղահանուին. իսկ յետոյ եկաւ մունետիկը եւ ազդարարեց. “դուք պէտք է որ քանի մը օրուան մէջ կապէք ձեր այն իրերը, զորս կրնաք հետերնիդ առնել, որովհետեւ պիտի տեղահանուիք”: Տեղահանութիւնը սկսաւ յունիս 10ին: Նախ կարգը եկաւ հարուստներուն ու ունեւորներուն, որոնք ձի ու կառք ունէին. առաջին խումբն էր այս: Երկրորդ խումբին կը պատկանէր Թէհլիրեանը իր ամբողջ ընտանիքով: Թէ որքան մեծ էր այդ խումբը` Թէհլիրեանը ի վիճակի չէ ըսելու: Այս երկու խումբերուն հետեւեցան ուրիշ շատերը: Դուրսը, քաղաքին դուռներուն առջեւ, ասոնց միացան բազմաթիւ հայեր` գիւղերէ ժողվուած: Թէհլիրեանը չէր տեսներ կարաւանին ծայրերը. ան կը քալէր մէջտեղը, իր 15 տարեկան քրոջ քովը: Կարծեմ իր միւս 16 տարեկան քոյրն ալ հոն էր, ինչպէս նաեւ իր 26 տարեկան քոյրը փոքրիկ զաւակին հետ: Հոն էին ատկէ զատ իր երկու եղբայրները` 22 եւ 24 տարեկան, եւ վերջապէս իր հայրն ու մայրը` 55 եւ 50 տարեկան: Այսպէս կ’երթար ամբողջ ընտանիքը եզան սայլով մը իր ճամբան:
Անոնք տակաւին հեռու չէին գացած, երբ յարձակման ենթարկուեցան: Որո՞ւ կողմէն: Ժանդարմներու կողմէն,- որոնց այն ատենի նկարագիրը մեզի այստեղ պարզեց նորին վսեմութիւնը զօրավար Լիման Ֆոն Զանդէրս,- ինչպէս նաեւ ասկէ անկէ հաւաքուած խուժանի` քուրդերու, թուրքերու եւ ուրիշներու կողմէն: Ասոնք սկսան անով որ նախ եւ առաջ պահանջեցին հայերու զենքերը. առին անոնցմէ մինչեւ իսկ հովանոցները, ապա սկսան դրամ, ոսկի, ուտելիք փնտրել, իսկ կիներէն առին ամենէն թանկագինը` իրենց անասնական կիրքերուն յագուրդ տալու համար: Դեռատի աղջիկները, ի թիւս որոնց ամբաստանեալին 15-16 տարեկան քոյրերը, քարշ տուին թուփերու մէջ, եւ փոսի մը մէջէն ծնողներու եւ եղբօր ականջին հասան այս երկու

-148-

երախաներուն աղեկտուր ճիչերը, եւ ասկէ անոնք հասկցան իրենց հարազատներուն գլխուն եկածը: Աղջիկները այլեւս երեւան չեկան: Իր քոյրերէն մէկուն դիակը ամբաստանեալը կրցաւ տակաւին տեսնել, երբ արթնցաւ իր ուշաթափութենէն: Իսկ եղբա՞յրը: Քսաներկու տարեկան եղբօր գլուխը - եւ այս ամենասոսկալի տպաւորութիւնն էր – շողշողուն կացինով մը ճեղքուած էր. եւ մինչեւ օրս տակաւին կը տեսնէ ամբաստանեալը իր յուզման պահուն այս ահաւոր պատկերը: Իր աչքին առջեւ մայրը գետին ինկաւ, հաւանօրէն գնդակէ մը զարնուած: Մնացածները անհետացան ընդմիշտ, չնայելով որ ամբաստանեալը յետագային յաճախ փորձած էր ծանուցումներու միջոցով անոնց հետքը գտնել:
Ասկէ զատ ան ուրիշ բան չտեսաւ, որովհետեւ ինքն ալ բութ գործիքի մը հարուած ստացաւ իր գլխուն ետեւի կողմը: Վէրքը այսօր իսկ տակաւին կը հաստատուի բժիշկներուն կողմէ: Այս սարսափելի հարուածը միակ բանն է որ ան դեռ կը յիշէ: Ապա ան անզգայ գետին գլորեցաւ. ու երբ, բաւական ատեն անցած, իրիկուան դեմ ուշքի եկաւ, շրջապատուած հազարաւոր դիակներով, գտաւ իր վրան երկու վէրք եւս - գնդակի վէրք մը թեւին եւ սուր զէնքի վէրք մը ծունկին վրայ: Այդ վէրքերուն հետքերն ալ տակաւին գոյութիւն ունին: Կիսախաւարի մէջ ան կրցավ իր ուր ըլլալը ճշդել, փորձեց անգամ իր հարազատներէն մէկուն կամ միւսին դիակը գտնել: Ջարդէ ողջ մնացած ուրիշ ոչ մէկը կար իր շուրջը. ու ան, ճիգ ընելով, ոտքի ելավ ու փախուստի մէջ ուզեց փնտրել իր փրկութիւնը: Ան դիմեց դէպի լեռները, որոնք իրեն քաջ ծանօթ էին: Պարկեշտ պառավ քրդուհի մը ապաստան տուաւ իրեն, մինչեւ որ վէրքերը բուժուեցան: Ապա ան շարեւնակեց իր ճամբան ու վերջ ի վերջոյ, գրեթէ ամիս մը տեւող թափառումներէ ետք, հասավ ռուսական հողը: Հոն ան սկիզբը ձերբակալուեցաւ, սակայն շուտով ազատ արձակուեցաւ: Ան ասպանջակութիւն գտաւ ռուսահայերու շրջանին մէջ. անոնք միջոց տուին իրեն Պարսկաստան անցնելու, ուր` պաշտօն ստանձնելով վաճառականական գործի մը մէջ`կարողացավ իր ապրուստը հոգալ:
Պարոններ, այս սոսկալի ջարդը այն աստիճան անհավատալի է, որ մենք սկիզբը կը տարակուսէինք մինչեւ իսկ`թէ ով գիտէ` կը հաւատա՞ն արդեօք պ. պ. երդուեալները ամբաստանեալին

-149-

պատմածին: Եւ իրապէս, քանի մը օր առաջ հոս լոյս տեսաւ հակառակորդներուն կողմէ հրատարակուած եւ փողոցի ճաշակին յարմար աղմկայոյզ գրքոյկ մը` ”Թալէաթ փաշայի սպանութեան գաղտնիքը” խորագրով – հարկաւ, այստեղ բնաւ գաղտնիք չկայ, որուհետեւ խնդիրը արդէն բոլորովին պարզ է, եւ այդ ամէնը միայն պարապ խօսքեր են: “Երիտասարդ հայը, կ’ըսուի հոն, որ Թալէաթ փաշան սպաննելը յանձն առած էր” (կ’ակնարկուի թէ դէպքին ետեւը մեծ պետութիւն մը կանգնած է), “գործիք մը եղած է բարբարոսական մոլեգնութեան, որ կը յատկանշէ իր ցեղը, առանց ինքն իրեն հաշիւ տալու եւ առանց գիտակցելու, թէ ի’նչ կ’ընէր: Իր յուզիչ պատմութիւնը` թէ ինչպէ’ս թուրքերը քարշ տուին տարին իր ծնողքը, բնականաբար նպատակ ունի միայն արթնցնել դատաւորներու համակրանքը”: Եթե գրքոյկին հեղինակը երէկ այս սրահեն մէջ էր եւ լսեց վկայ տիկին Թէրզիպաշեանի զեկոյցը, անշուշտ հեռացաւ ասկէ` տանելով իրեն հետ իր վերոյիշեալ խօսքերը ետ առնելու պահանջը:
Մենք կ’ուզէինք այդ ուղղութեամբ աւելի ընդարձակ ապացոյցներ բերել. այստեղ են երկու գերման գթութեան քոյրեր, որ ճիշդ նոյն միջոցին Երզնկայ էին եւ տեղի ունեցած դէպքերու մասին զեկոյցներ ըրած էին մեր արտաքին գործոց նախարարութեան: Ես հրաժարեցայ այդ վկաները հարցաքննելէ, որովհետեւ ինծի կը բաւէր, որ երեք շաբաթ ետքը տիկին Թէրզիպաշեան, Կարինէն` ըսել է արեւլքէն` գալով եւ Երզնկայէն նոյնպէս մեծ կարաւանի մը հետ Քէմախի ձորով տարուած էր: Թէ ինչ զարհուրելի դէպքերու մասին ան պատմեց մեզի, ես չէի ուզեր այստեղ ոչ մէկ խօսքով կրկնել: Ան տակաւին տեսած էր իրմէ առաջ կարաւաններով տարուած հայերու դիակները. ան տեսած է, թէ ինչպէս այրեր ու երեխաներ գետը կը նետուէին: Այս ամէնը միեւնոյն ատեն ցայտուն ապացոյց մըն է Թէհլիրեանի ըսածներուն ճշդութեան. ու այս է պատճառը որ ես կը յիշեմ այդ: Թէհլիրեանի ըսածը ճշմարտութիւնը ի’նքն է եւ ոչ “յուզիչ պատմութիւն” մը:
1917ին տեղի ունեցավ ռուսներու յառաջխաղացութիւնը: Գրաւելով Կարինը, անոնք յառաջացան մինչեւ Երզնկայ: Ամբաստանեալը, որ Պարսկաստանի մէջ պաշտօն կը վարէր, լսելով այդ մասին, որոշեց վերադառնալ Երզնկայ տեսնելու համար` թէ իր

-150-

հարազատներէն ո եւ է մէկը ողջ չէ՞ եւ թէ ինչպէ’ս է առհասարակ հոն դրութիւնը: Ան եկաւ հոն, տեսաւ իր հայրենի տունը կիսաւեր. բայց նորէն այնքան բան կար մնացած, որ յիշեցնէր իրեն իր բոլոր սիրելիներուն մասին, որոնց հետ ան հոն ապրած ու իր մանկութիւնը անցուցած էր. այնքան բան կար մնացած, որպէսզի ան կարողանար վերստին ճանչնալ իր երբեմն այնքան քաղցր ու անդորր օճախը: Ու երբ ան տեսաւ իր որբացած ու ամայացած տունը, եւ իր յիշողութեան մէջ արթնցան ջարդին բոլոր ահաւոր պատկերները, ան, կատարելապէս ողջ ու առողջ ընտանիքէ մը սերած այդ մարդը, մարեցաւ ու գետին ինկաւ: Ու այդտեղ առաջին անգամը ըլլալով տեղի ունեցաւ մէկը այն հիւանդագին բռնկումներէն, որոնք յետագային յաճախ կը կրկնուէին, այսինքն` դիակներու հոտ, որ ամբողջովին կը լեցնէր իր քիթն ու քիմքը, ջարդերու մտապատկերներ, ու յետոյ որոշ հոգեկան շփոթութիւն, ջղաձգային կթոտութիւն խոր թալկացման հետ մէկտեղ:
Եւ ի՞նչ տեսաւ ան Երզնկայի մեջ. 20.000 հայերէ` երեք ընտանիք, որոնք փրկուած էին` միայն մահմետականութիւն ընդունելով, ու յետոյ քանի մը ցիրուցան եղած անհատներ, ամէնքը միասին 20 հոգի քսան հազարէ: Պարոններ, ասոնք տպաւորութիւններ են, զորս մարդ իր կեանքին ամբողջ ընթացքին չի մոռնար: Ապա ան մտաբերեց, որ իր ծնողքը չարքաշութեամբ ձեռք բերած իրենց դրամը թաղած էին: Ան սկսավ փնտրել իրենց նախկին ունեցածը. շատ բան պակաս էր, տնային ամբողջ արժէքաւոր կահ - կարասին անհետացած էր: Բայց հոգածութեամբ թաղուած դրամը, 4.000 ոսկիէ աւելի գումար մը, տակաւին մնացած էր: Այդ դրամը ան վերցուց` իր եւ իր ընտանիքին համար, եթէ վերջինիս անդամներէն ո եւ է մէկը գտնուէր, ու պահ տուաւ Սերբիոյ մէջ իր մէկ ազգականին, զոր մենք նոյնպէս իբրեւ վկայ հրաւիրած էինք` Թէհլիրեանի ընտանեկան պարագաները ճշդելու համար, զոր սակայն հարցաքննելու պէտքը մենք այլեւս չունինք: Այնուհետեւ Թէհլիրեանը ամիս մը Երզնկայ մնալէ ետք` անցաւ Թիֆլիս այն ատեն, երբ ռուսները նորէն ետ քաշուեցան: Հոն ան վերստին նուիրուեցաւ վաճառականական գործերու, ու հոն էր որ 1918ին գնեց ատրճանակը: Ան եկած էր Երզնկայ, ինչպէս ըսի, 1917ին, ըսել է` կոտորածէն երկու տարի ետք: Թէհլիրեանը մնաց Թիֆլիս մինչեւ 1919ը: Նոյն թուին, երբ

-151-

պայմանները Թուրքիոյ մէջ փոխուած էին, ան կ’երթայ Սելանիկ, անկէ Սերբիա` ոչ թէ հաճոյքի կամ իր ազգականները տեսնելու, այլ իրեն համար պատշաճ գործ մը գտնելու նպատակով: Յետոյ նորէն Սելանիկ կը վերադառնայ եւ 1920ի սկիզբները կ’անցնի Պարիս` սորվելու համար ֆրանսերէնը, որ Թուրքիոյ մէջ մասնաւոր կարեւորութիւն ունի: Հոն ան 10 ամիս աշխատեցաւ ամենայն ջանասիրութեամբ: Ան ազատ կը կարդայ ֆրանսական թերթեր, կը խօսի ֆրանսերէն այնքան, որքան որ մարդ կրնայ սորվիլ այդ կարճ ատենին մէջ: Ապա ան կ’ըսէ ինքն իրեն. “Այս թափառական կեանքը կամ պատահականօրէն վաճառականութեամբ զբաղիլը ինծի գոհացում տուող բան մը չէ. աւելի լաւ է մեքենագործութիւն սորվիմ, որպէսզի ապագային կարենամ գործել Հայաստանի մէջ` որպէս պիտանի մարդ: Ամէնէն յարմարը ատոր համար Բերլին է ”: Այսպէսով ան Պարիսէն ուղիղ Բերլին երթալ կ’ուզէ: Սակայն իրեն կ’ըսեն, որ շատ դժուար է Պարիսէն Բերլին մտնելու թոյլտւութիւն ստանալ: Ծեր հայ մը, որուն ան կը հանդիպի, կ’ըսէ իրեն. “Ամէնէն դիւրին կերպով այդ գործը կարելի է կարգադրել Ժընէվէն: Հոն ես տակաւին բնակարան մը ունիմ. ես պիտի Հայաստան վերադառնամ, այնպէս որ դուն կրնաս ստանձնել իմ բնակարանս եւ` իբրեւ Ժընէվի բնակիչ` ձեռք բերել գերման հիւպատոսարանէն Գերմանիա մտնելու թոյլտւութիւնը”: Ասոր վրայ Թէհլիրեան Ժընէվ կ’երթայ եւ իրապէս կ’ըստանայ այդ թոյլտւութիւնը, սակայն միայն ութ օր Գերմանիա մնալու իրավունքով: Ան կու գայ Բերլին, ուր Գերմանիոյ մէջ մնալու իրավունքը, ինչպէս որ իրեն ըսած էին Ժընէվ, կ’երկարաձգուի: Ան ունէր իր քովը Բերլինի հայկական հիւպատոսարանի, ինչպէս նաեւ ուրիշ հասցէներ: Իրեն կը յանձնարարուի “Թիրգարտէն” հիւրանոցը, ուր ան կ’ապրի քանի մը շաբաթ: Ապա կ’այցելէ իր հայրենակից Էֆթեանին, որու հետ ծանօթացած էր տակաւին Պարիս եղած ատենը, եւ որը ներկայ է հոս իբրեւ վկայ: Էֆթեանի մօտ ան կը տեսնէ անոր քոյրը` տիկին Թէրզիպաշեանը եւ ծխախոտավաճառ պարոն Թէրզիպաշեանը: Ասոնք Թէհլիրեանի համար սենեակ կը փնտրեն եւ կը ծանօթացնեն զինքը Աբէլեանի հետ, որ կ’ապրի Աուգսբուրգէր փողոցը: Աբէլեանը ուրախ կ’ըլլայ, որ իր ապրած բնակարանին մէջ հայրենակից մը եւս սենեակ կը վարձէ. ու որովհետեւ Թէհ-

-152-

լիրեան գերմաներէն չէր գիտեր, Աբէլեան պատրաստակամութիւն կը յայտնէ ամէն կերպ օգնելու իրեն: Աբէլեանի տանտիրուհին տիկին Շտէլլբաում սենեակ մը վարձու կու տայ Թէհլիրեանին մինչեւ մայիս: Թէհլիրեան կը փոխադրուի հոն ու կ’ապրի այսպէս, ինչպէս ամէն մէկ երիտասարդ. ան գլխաւորաբար կ’աշխատի գերմաներէն սորվիլ եւ հետզհետէ կը ծանօթանայ այս կամ այն հայուն հետ: Ան քիչ մը մտազբաղ ու թախծոտ է, ուստի իր բարեկամները կը ջանան քիչ մը զուարճացնել զինքը եւ միեւնոյն ատեն պատեհ առիթ տալ` գերմաներէն սորվելու. ու երեքը միասին կը սկսին պարի դասեր առնել: Թէհլիրեան չէր ձգտեր կիներու հետ ծանօթանալ, ընդհակառակը, դուք արդէն իմացաք, թէ ինչպէ’ս ան ազնուօրէն պարզ ու միամիտ ձեւով կը խօսէր կիներու հետ, ըստ երեւոյթին քիչ մը զարկ տալու համար իր գերմաներէնին, եւ թէ ինչպէ’ս հոն ալ որոշ երկչոտութիւն կը ցուցնէր: Ասկէ դուրս, իր պարապ ժամերուն ան կը զբաղէր երաժշտութեամբ. ան կը նուագէ մանդոլին, կ’երգէ դժբախտ հայ ժոխովուրդին յատուկ թախծալի երգեր: Մէկ խօսքով, հետք մըն ալ չի տեսնուիր, թէ ան ուրիշ նպատակ մը կը հետապնդէ, քան սորվիլ գերմաներէն` բարձրագոյն դպրոցի դասընթացքին կարենալ հետեւելու համար: Իր ուսուցչուհին այստեղ արդէն հարցաքննուած է: Իր ըսելով` ամբաստանեալը արտաքոյ կարգի ջանասէր ու քիչ մը երկչոտ երիտասարդ մըն է: Վերջին ատենները սակայն ան սկսաւ հետզհետէ տեղի տալ ու այլեւս ի վիճակի չէր ինքզինքը ժողվելու: Ան դիմած էր հոգեկան հիւանդութիւններու մասնագէտ Պրոֆ. Կասիրէրին, որովհետեւ իր վերնոտութեան բռնկումները նորէն սկսած էին կրկնուիլ: Պրոֆէսորը իրեն դեղ մը տուած էր, որ իր մտաւոր կարողութեանց վրայ տեսակ մը ընդարմացնող ազդեցութիւն կ’ընէր: Այնուամենայնիւ ան կը շարունակէր իր դասերը մինչեւ փետրուար 26ը, իսկ յետոյ մինակ կը կատարէր իր աշխատանքը, ամէն առաւօտ գերմաներէն դասագիրքէ մը սորվելով իր դասերը: Կարճ, ան հետեւողաբար կը ձգտէր իր նպատակին` ստանալու հոս իր բարձրագոյն ուսումը:
Հետաքրքրական է որ ան` ինչպէս կը յայտնեն բոլոր վկաները` իր սոսկալի ապրումներուն նկատմամբ խիստ վերապահ, խիստ սակաւախօս էր: Ով որ անսահմանօրէն խոր ապրում մը

-153-

ունեցած է, ընդհանրապէս հաճոյքով չի խօսիր նման բաներու մասին. ու ներկայ պարագային մեր աչքին առջեւն է այն իրողութիւնը, որ Թէհլիրեան այդ խնդիրներու մասին առհասարակ գրեթէ չէր խօսեր Աբէլեանի, Թէրզիպաշեանի հետ: Թեթեւօրեն կը յիշատակէր զանոնք այն ատեն միայն, երբ այդ բացարձակապէս անհրաժեշտ ըլլար, ինչպէս, օրինակի համար, Պրոֆ. Կասիրէրի մօտ: Անգամ մըն ալ խօսեր է իր ուսուցչուհիին. դասի ատեն, երբ կտոր մը թարգմանելու միջոցին հանդիպեր են ”ծննդավայր” բառին, ան ըսեր է. “Ես այլեւս ծննդավայր չունիմ. իմ մերձավորներս ամէնքն ալ կոտորուած են”: Մեծ մասով սակայն ան կը խօսէր իր միակ ընկերակցուհիին հետ, զոր լիովին կը հասկնար. տիկին Թէրզիպաշեանն էր այդ, որ նոյն սարսափները ապրած էր:
Այսպէսով, դուք կը տեսնէք ամէնուրեք որոշ զսպուածութիւն: Տեսնելով անգամ մը Դր. Լէպսիուսի գիրքը միեւնոյն բնակարանին մէջ ապրող Աբէլեանի ձեռքը, ան կը խլէ զայն ու կը գոչէ. “Հանգիստ ձգէ հին վէրքերը. դո’ւրս երթանք”:
Դուք, պարոններ, այստեղ այն մարդը չէք տեսներ, որ անընդհատ կառչած է այդ բաներուն, այլ այն, որ ընդհակառակը խոյս կու տայ անոնցմէ, ջանալով կարելի եղածին չափ քիչ խօսիլ, ու սակայն ներքուստ բնականաբար կրկնակի կը յուզուի:
Նոյն ատենները կը պատահի դէպք մը, որ արդէն ինքնին ընդունակ էր շանթի նման մխուելու այդ անդորր աշխատանքի մթնոլորտին մէջ: Այդ` հանդիպումն էր թուրքերէն խօսող երեք պարոններու հետ Հարդէնբէրգ փողոցը. անոնցմէ երկուքը իրենց մէջտեղը գացող անձնաւորութեանը ”փաշա” կըսէին: Թէհլիրեան իր ուշադրութիւնը դարձուց անոր վրայ, դիտեց մարդը աւելի մօտէն, համեմատեց զինքը իր տեսած լուսանկարին հետ ու եկաւ հաստատ համոզումի մը. ակներեւ Թալէաթ փաշան է այդ: Ան տեսաւ, որ երկու պարոններէն մէկը Թալէաթ փաշայի հետ մտաւ նոյն փողոցի թիւ 4 տունը, իսկ միւսը ակնածանքով հրաժեշտ տուաւ ու հեռացաւ: Ու Թէհլիրեան եկաւ այն համոզումին, թէ Թալէաթ փաշան հոն կը բնակի: Ասիկա ներկայ տարուան յունուարի կէսին էր: Հետաքրքրական է որ այդ դէպքին մասին Թէհլիրեան ոչ ոքի բան մը չյայտնեց. ան չէր ուզեր յուզուիլ, ան պահանջ չուներ խօսելու այդ բաներու մասին: Այս հանդի-

-154-

պումը իր մէջն իսկ յառաջ չբերաւ Թալէաթը սպաննելու որոշումը. ատոր համար ան բան մըն ալ չըրաւ: Ապրումը անցած էր հին դէպքերը նորէն հանգչեցան իր ներսը, եւ վրիժառութեան գաղափարը երեւան չեկաւ: Ան շարունակեց ապրիլ առաջուան պէս, մինչեւ որ այդ դէպքէն 5-6 շաբաթ ետքը տեսաւ երազ մը, մարմնապէս գրեթէ տեսլային երեւոյթ մը, թէ ինչպէ’ս հոն դրուած է իր մօր դիակը, ինչպէս մայրը բարձրացաւ, ու որդին ըսաւ անոր. ”Ես տեսայ Թալէաթը”: Ու մայրը պատասխանեց. “Դուն տեսար Թալէաթը ու չառիր անկէ քու մօր, քու հօր, եղբայրներուդ եւ քոյրերուդ վրէժը: Դուն այլեւս իմ որդին չես”:
Ասիկա այն վայրկեանն է, ուր ան զգացումը ունեցաւ.”Այստեղ ես պէտք է գործեմ. ես կ’ուզեմ նորէն իմ մօրս որդին ըլլալ. ան չպիտի զիս մորժէ, երբ ես երկինք իր քովը երթամ. ես կ’ ուզեմ նորէն իր ծոցը գրաւել”: Այսպէս այդ երազը անցաւ արթնութեան, ինչպէս որ բժիշկները արտայայտեցին:
Յայտնի է, որ աժխոյժ արեւելցիներուն համար նման երեւոյթները բոլորովին տարբեր դեր կը խաղան, քան արեւմուտցիներուս համար, որոնք այդ բաները փիլիսոփայական եւ բժշկական աչքերով եր դիտեն: Յիշեցեք Սուրբ Գրքին պատմութիւնը, ուր ամէն առիթով կըսուի. “Ու երեւցաւ անոր հրեշտակը երազի մէջ”: Նման երեւոյթ մը, նման մարմնաւոր երեւոյթ մըն էր նաեւ այն, որ վճռական ազդեցութիւն ունեցավ Թէհլիրեանի վրայ : Ապա յաջորդ առտուն իսկ ան գործի կը սկսի, առանց իր հայրենակից Աբէլեանին մինչեւ անգամ խօսք մը ըսելու, կը գտնէ հայ ուսանողական միութեան նախագահը, որ լաւ գերմաներէն գիտէ, անոր օգնութեամբ կ’երթայ Հարդէնբէրգ փողոց, որպէս զի այժմ բոլորուին գիտակցօրէն - եւ ոչ` ինչպէս պ. դատախազը պատկերաւոր կերպով ըսաւ` ”մագնիսէ մը հոն քաշուելով”,- իրեն համար բնակարան մը վարձէ, ուրկէ կարենար հսկել Թալէաթին: Այդպիսի բնակարան մը ան կը գտնէ Հարդէնբէրգ փողոցը, թիւ 37, առաջին յարկին մէջ:
Ասոր կու գայ միանալու այն, որ` նկատի ունենալով իր հիվանդութիւնը, իրեն պիտք էր լոյս ու արեւոտ սենեակ մը, որ` ատկէ զատ` ունենար ոչ թէ գազ այլ ելեկտրականութիւն: Որովհետեւ այդ ամէնը կարելի էր գտնել Հարդէնբէրգ փողոցի յիշուած տանը մէջ, ուստի ան երազէն օր մը ետքը, մարտ 3ին,

-155-

կը վարձէ բնակարանը: Բայց վերջինս տակաւին ազատ չէր, այնպէս որ ան կրնայ փոխադրուիլ հոն միայն շաբաթ օրը մարտ 5ին. իսկ մինչ այդ երկու- երեք օր ստիպուած կ’ըլլայ մնալու հին բնակարանին մէջ: Այսպէս, նոր բնակարանը վարձելէ ետք, ան կու գայ Աբէլեանի մօտ ու կըսէ. “լսէ, շաբաթ օրը պիտի փքխադրուիմ նոր բնակարանս”: Ան կը զոհէ բնակարանին մէկ ամսուան վարձը, որ վճարած էր նախկին բնակարանին համար: Ան կ’ընէ այդ զոհաբերութիւնը` նոր բնակարանը ստանալու համար: Ան կը խորհի. “Ես որոշած եմ սպաննել Թալէաթը, ուստի պէտք է մօտ ըլլամ անոր”: Այդ վայրկեանին ան կ’ուզէր սպաննել Թալէաթը:
Բայց այստեղ ես էապէս կը տարբերիմ պ. աւագ դատախազէն հետեւեալին միջ. -Դուք լսեցիք որ պ. նախագահը`ամբաստանեալին մէկ արտայայտութեանը վրայ` անոր երկու անգամ միեւնոյն հարցումը ուղղեց, որովհետեւ ամբաստանեալը առաջին անգամ չհասկցաւ: Թէհլիրեանը պատասխանեց, որ երբ ինքը արդէն նոր բնակարանն էր, միտք մը ծագեցաւ իրեն մէջ թէ` չէ՞ որ ինքը քրիստոնեայ է - հնագոյն քրիստոնէութիւն մը հայերու սեփականութիւնն է, - ու չէ՞ որ գոյութիւն ունի պատուիրան մը` մի սպաններ: Ու ահա իր անձին անդրադարձած, ոեւէ բռնութիւն գործելու բոլորովին անտրամադիր այդ պատանիին մէջ կ’անհետանայ քիչ ատեն առաջ ընդունուած որոշումը: Ապա կը սկսի այն տատանումը, զոր ինքը այնպէս յատկանշօրէն կը պատկերացնէ. “Երբ ինքզինքս գէշ կը զգայի, ու նորէն կու գային այն սարսափելի մտապատկերները, այդ պահուն կը վճռէի սպաննել Թալէաթը. բայց երբ նորէն կ’առողջանայի եւ տէր կը դառնայի իմ զգացումներուս, այն ատեն ինձ համար պարզ կըլլար, որ պէտք չէ սպաննեմ զինքը”: Անհաւատալի չեն ամբաստանեալին այս բացատրութիւնները այդ ըսին բոլոր բժիշկները. “այս մարդէն կարելի չէ բան մը դուրս քաշել”. ու նոյնը կրնանք ըսել ձեզ մենք` երեք պաշտպաններս, այն, ինչ որ ամբաստանեալը չի կրնար ըսել մաքուր խիղճով, չըսեր: Խիստ դժուար է թափանցել իր հոգեկանին մէջ, մանաւանդ այն ատեն, երբ խնդիրը կը դառնայ այն բաներու շուրջը, որոնք կրնային ի նպաստ իրեն խօսիլ: Ուստի պէտք է հաւատք ընծայէք այն ամէնին, ինչ որ ան կըսէ:
Սակայն արտաքին պարագաներն ալ կը խօսին յօգուտ այն բանին, որ Թէհլիրեանը, նոր բնակարանը փոխադրուելէ ետք,

-156-

այլեւս չէր հետեւեր իր առջուան գաղափարին` սպանութիւն գործելու նկատմամբ: Այդ ամբողջ ատենը ան ոչինչ ըրած չէ նոյն ուղղութեամբ: Օրինակի համար, ան երբէք չհարցուց դռնապանին` թէ Թալէաթը ո’ր ատենները տունէն կ’ելլէ. չհարցուց մինչեւ անգամ, թէ Թալէաթը իրապէս հո’ն կը բնակի: Կարճ, ան կը շարունակէր ապրիլ ու աշխատիլ սովորական եղանակով – կը վարժուէր գերմաներէնի մէջ, կը նուագէր. որովհետեւ Պրոֆ. Կասիրէրի տուած դեղերէն ինքզինքը թոյլ զգալով` ընդհատած էր իր դասերը ուսուցչուհիին մօտ, այժմ հեռաձայնով կը յայտնէ վերջինիս, թէ կը յուսայ քանի մը օրէն կարենալ վերսկսելու զանոնք: Այն առաջին տաս օրուան ընթացքին կարելի չէ նկատել իրեն կողմէն ո եւ է պատրաստութիւն ընդդէմ Թալէաթի:
Ու ահա կու գայ մեծ օրը – մարտ 15ը: Իր տանտիրուհին ցուցուց, թէ նոյն առտուն ան խմեց իր թէյը` գործածելով քիչ մը աւելի կոնեակ, քան սովորաբար: Կոնեակը գնուած էր մէկ օր առաջ, այնպէս որ` զայն գործածելու նկատմամբ` պէտք է հաշուի առնել նաեւ այդ մէկ անցած օրը: Սպասուհին վերջը բերաւ շիշը, որմէ խմուած էր մէկ քառորդը կամ մէկ երրորդը, եւ ոչ մէկ երրորդ լիթր: Այս է իրողութիւնը, որ վերջ ի վերջոյ պարզուեցաւ: Իրազեկ Շտէօրմէրի այստեղ արտայայտած այն գաղափարը` թէ ամբաստանեալը խմելով ուզեր է ինքն իրենը քաջութիւն ներշնչել, կատարեալ մոլորութիւն մըն է: Ան կը խմէր կոնեակը թէյի հետ, որովհետեւ ստամոքսի անհանգստութիւն կը զգար: Իսկ կոնեակը կը լեցնէր պզտիկ գաւաթի մը մէջ` գիտնալու համար այն քանակը, զոր պիտի խառնէր թէյին. ան կը հետեւեր իր առողջութեան: Այն տեսակէտը, թէ նոյն առտուն ժամը 9ին ան կոնեակի միջոցով կ’ուզէր ինքնիրենը քաջութիւն ներշնչել, ոչ մէկ քննադատութեան կը դիմանայ: Իրապէս, ինչպէ՞ս կրնար ան գիտնալ, թէ հէնց այդ օրը Թալէաթը պիտի երեւնայ պատշգամին վրայ ու յետոյ փողոց պիտի ելլէ, երբ 10 օր հանդիպած չէր իրեն: Ինչպէ՞ս կրնար ան նախատեսնել այդ: Այստեղ կարելի չէ ճշդել ո եւ է կապակցութիւն: Ու ահա ժամը 11ին ան կը տեսնէ Թալէաթը պատշգամին վրայ` արեւի մէջ կեցած: Ինքն ալ բացաւ պատուհանը: Ան կ’երթայ ու կու գայ սենեակին մէջ, կը կարդայ ու կը թարգմանէ իր գերմաներէն դասագիրքէն: Այդ վայրկեանին անշուշտ արիւնը կը զարնէր իր գլուխը, երբ կը տես-

-157-

նէր հոն, պատշգամին վրայ, երեւութապէս երջանիկ մը, որ հեշտանքով արեւին ճառագայթները կը վայելէր: Բայց այս վայրկեանին եւս ան տակավին չընդունեց Թալէաթ փաշան սպաննելու որոշումը: Թալեաթը պատշգամէն նորէն սենեակ կը մտնէ, ու խնդիրը այն օրուան համար, ըստ երեւոյթին, այդքանով ալ լմնցած էր: Բայց ահա քառորդ ժամ մը ետքը Թալէաթը յանկարծ տունէն կ’ելլէ: Թէհլիրեանը կանգնած է պատուհանին առջեւ ու կը տեսնէ այդ: Ու ահա կը խուժեն անոր վրայ ջարդերու յիշողութիւնները, ան կը մտաբերէ իր ծնողքը, կը վազէ դեպի պայուսակը, կը հանէ ատրճանակը, կը նետէ վրան վերարկուն, կը դնէ գլխարկը, դուրս կը թռչի փողոց, կը նետուի դէպի Թալէաթը ու կը կրակէ: Թէ ինչպէ’ս է տեղի ունեցեր այդ, առջեւէն թէ ետուէն է կրակեր - ատիկա զիս չի հետաքրքրեր: Այդ ամէնը, պարոններ, դատախազի տեսակէտով կանխաւ մտածուած է եղեր: Ես անձնապէս կը խորհիմ, թէ այդ վայրկոանին զգացումներու ամբողջ փոթորիկ մըն է անցէր այդ մարդու մէջէն:
Յետոյ ան չի նետեր, ինչպէս պ. դատախազը կ’ըսէ, իր ատրճանակը` նման այն մարդուն, որ կ’ուզէ հեռացնել իրմէ ամէն կասկած, այլ կը թողու որ ատրճանակը վար իյնայ իր ձեռքէն` նման այն մարդուն, որ կ’ըսէ. “Այժմ ես կատարեցի իմ պարտքս”: Ան, բնականաբար, կը փախչի` ազատելու համար անցորդներէն, բայց իսկոյն կը բռնուի: Դէպքէն հինգ երկվայրկեան ետքը անկ’ ըսէ. “Գերմանացիները հոս գործ չունին. ան օտար, ես օտար”: Ան կը կրկնէ ասիկա: Ես բնաւ տրամադիր չեմ այս ամբողջ անցուդարձին մէջ խորհրդածուած բան մը փնտրելու:
Պարոններ, այս է դէպքը, այս է դէպքին նախապատրաստութիւնը, այս է մարդը. ու ես, իմ կարգիս, նոյնպէս կու գամ իրաւաբանօրէն պատասխանելու այն հարցին թէ ` ինչպէ’ս պէտք է դատել արարքը:
Ես կ’ուզեմ առայժմ մէկդի դնել գլխաւոր հարցը` պատասխանատո՞ւ թէ ոչ: Ապա ես բնականաբար հարցնելու եմ, քանի որ սպաննելու դիտաւորութիւնը կատարելապէս պարզ է` արդեօք դէպքը խորհրդածութեա՞մբ է տեղի ունեցեր:
Պարոններ, բան մը այստեղ պ. դատախազը պէտք եղածին չափ պարզ կերպով չշեշտեց: Չըսուիր, ինչպէս պ. դատախազը հոս անգամ մը համառօտակի յիշեց` “Ով որ դիտաւորեալ

-158-

կերպով կը սպաննէ…”, այլ այսպէս է օրէնքին տրամադրութիւնը. ”Եթէ մարդասպանը կատարած է սպանութիւնը խորհրդածութեամբ”: Ու ահա պետութեան բարձրագոյն ատեանը – պ. նախագահը անշուշտ այդ պիտի ըսէ ձեզի վերջին պահուն իր խրատումներուն մէջ – իր որոշումներու 8դ հատորին մէջ շատ ազդու կերպով կը մատնանշէ, թէ այս խնդրին նկատմամբ գիտակից տարբերութիւն մը կայ մեր այսօրուան պատժական օրինագրքին եւ նախկին պրուսականին միջեւ, որմէ ծագած է առաջինը, ուր խօսք կ’ըլլար` թէ ոճիր մը գործելու որոշումը արդեօք խորհրդածութեա՞մբ տրուած է: Համաձայն այս նախկին իրավունքին` այն պարագաներուն, երբ որոշումը 14 օր առաջ տրուած էր ու յետոյ իրագործուած, կարելի էր առանց այլեւայլութեան ըսել, թէ ոճիրը ընդհանրապէս խորհրդածութեամբ կատարուած է: Ատիկա այսօր փոխուած է: Ուղղակի հակառակ նախկին օրէնքին տրամադրութեանց` բարձրագոյն ատեանը ամենայն վճռականութեամբ կը բացատրէ, թէ այժմ ոճիրի կատարման ժամանակն է որ որոշիչ կը նկատուի: Ուրեմն կարեւոր չէ թէ ե‘րբ է տրուած որոշումը: Այսպէսով, այն խնդրին վերաբերմամբ` թէ տեղի ունեցա՞ծ է արդեօք ինքնին խորհրդածութիւն մը, մենք պէտք է կշռենք ու պարզենք` արդեօք ան գոյութիւն ունէ՞ր սպանութեան կատարման պահուն, թէ կրքի, զգացումներու, մտապատկերներու փոթորիկ մըն էր ամբաստանեալին մէջ:
Ասոր պատասխանը ես բնաւ չեմ ուզեր տալ. ան կը գտնուի, իմ տեսակէտով, գործին բնութեանը մէջ:
Ես կ’ուզեմ միայն մատնանշել այն, որ պետութեան բարձրագոյն ատեանը բացառիկ պայծառութեամբ բացատրած է (հատոր 42, էջ 261), թէ ի’նչ է խորհրդածութիւնը եւ ի’նչ է յոյզը:
Պարոններ, ես ստիպուած էի արծարծել այստեղ բարեխղճութեամբ նաեւ խորհրդածութեան խնդիրը, թէեւ մինչեւ որոշ աստիճան հակառակ եմ ատոր, որովհետեւ մենք, պաշտպաններս, ամբողջ սրտով, կատարեալ համոզումով պիտի խնդրենք ձեզ` յանցաւորութեան հարցին ժխտողական պատասխան տալ:
Դուք գիտէք – պ. նախագահը նոյնպէս տակաւին պիտի ըսէ ձեզ այդ - առաջին հարցումը կը սկսի հետեւեալ խօսքերով. ”Յանցաւո՞ր է ան…”: Անպատասխանատու վիճակի, հոգե-

-159-

կան գործունէութեան հիւանդագին խանգարման եւայլնի մասին առանձին հարցումներ չպիտի տրուին, այլ “յանցաւոր” բառին մէջ կը պարունակուի պատասխանը այն հարցումին, թէ դուք ամբաստանեալը` իր արարքի վայրկեանին` պատասխանատո՞ւ կը նկատէք թէ ոչ:
Ասոր մասին մենք արդէն իրազեկներու ամբողջ շարք մը լսեցինք:
Հոգեկան գուծունէութեան խանգարման խնդիրը օրէնքին մէջ այնպէս կ’արծարծուի թէ ազատ կամքը գոյութիւն չունի: Ու իրապէս, պարոններ, խիստ հետաքրքրական էր տեսնել, թէ ինչպէս իրազեկները այստեղ, գրեթէ մեր առջեւ, կը մշակէին իրենց տեսակէտները, բացառութեամբ պ. գաղտնի խորհրդական Դր. Շտէօրմէրի, որ առջուընէ արտայայտած էր իր վերջնական տեսակէտը գրաւոր ցուցումի մը մէջ: Անկէ զատ մնացածները առաջին անգամը ըլլալով կը մօտենային խնդրին եւ իրեք իրենց հետ իսկ կը պայքարէին, դուք ալ անշուշտ այս տպավորութիւնը պիտի ստացած ըլլաք: Պ. Շտէօրմէր, մեր շատ փորձառու դատարանային բժիշկը, բայց այնուամենայնիւ ոչ հոգեբոյժ, եկած էր այն համոզման` թէ հոս մենք գործ ունինք պարզ մարմնական վերնոտութեան հետ, ու այդ համոզման վրայ ան կառուցած էր իր ցուցումը: Չէ՞, դուք ամենքդ ալ գիտէք, որ վերնոտութիւնը կ’ազդէ մինչեւ որոշ աստիճան հոգեկան գործունէութեան վրայ, սակայն աւելի կամ նուազ սահմանափակ չափով: Ու ահա պ. Շտէօրմէր կը հարցնէ. այստեղ վերնոտութիւնը այս տեսակէ՞ն է, որ կ'ազդէ հոգեկանին վրայ այնպես, որ ազատ կամքը բոլորովին կը վերնայ: Պատասխան. մէծ չափով նուազած, բայց ոչ բոլորովին վերացած:
Այնուհետեւ պ. Լիպման շատ նրբամիտ եղանակով ներկայացուց ուրիշ տեսակէտ մը. այն է թէ վերնոտութիւնը այստեղ մարմնական չէ, ոչ թէ կը հանգչի կեդրոնական նեարդային սիսթէմի եւ առանձին նեարդերու հիւանդացման վրայ, այլ թէ խնդիրը այն է որ հզօր հոգեկան տպաւորութիւն մըն է եղեր պատճառը ներկայ մարմնական, վերնոտութեան նմանող վիճակին: Որոշ չափով անցած դէպքէրու, հայրական տան պատկերին տպաւորութիւնն է, որ հիւանդ դարձուց ամբաստանեալին մարմինը: Պ. Պրոֆ. Լիպման կըսէ, թէ ամբաստանեալը այլեւս

-160-

 

մինչեւ որոշ աստիճան բռնուած էր այս գաղափարէն, այն յիշողութենէն եւ այն ամէնէն, ինչ որ ատկէ կը բխէր, բռնուած էր նաեւ իր մօր երեւնալէն եւ անոր պատուէրէն: Լիպման կը յայտարարէ, թէ Թէհլիրեանը ապրած է մշտական ծանրութեան մը տակ, թէ ան ինքզինքը գէշ կը զգար, երբ կը կենդանանային յիշողութեան պատկերները, դիակներու դաշտին հոտը, թէ ան եղած է ծանր ճնշումի մը, բռնադատութեան մը տակ: Ան հոգեկան հիւանդ մըն է` պատասխանատւութեան ամենանուազ կարողութեամբ:
Բայց այս զգուշաւոր, տարիքոտ հոգեբոյժը կու գայ այն կարծիքին, թէ ազատ կամքի կատարեալ բացակայութիւն մը գոյութիւն չունի: “Առնուազն, - կըսէ ան, - առնուազն իմ մասիս կըսեմ, որ այս վերջին եզրակացութիւնը չեմ կրնար հանել”: Ատով ան կը ցուցնէ, թէ` իբրեւ բժիշկ ինքը ստիպուած է հաշուի առնել դրական հետեւանքները: Ան չի կրնար ըսել. “Ես հաշուի կ’առնեմ հեռու գացող կարելիութիւններ”: Ան պէտք է ունենայ դրական բժշկական իրողութիւններ, որոնց կը յենու. ուստի` իբրեւ հոգեբոյժ` ան չի կրնար այդ ըսել: Սակայն զգոյշ կերպով ան կը կցէ. “Իմ մասիս` ես չեմ կրնար այս վերջին եզրակացութիւնը հանել, թէեւ փոքրագոյն բան մը միայն կը զատէ կացութիւնը ազատ կամքի կատարեալ բացակայութեան սահմանէն“:
Պրոֆ. Կասիրէր էականին մէջ միացաւ անոր:
Մնացած իրազեկները եւս մէկդի թողուցին պ. Շտէօրմէրի այն տեսակէտը, թէ այստեղ մենք գործ ունինք վերնոտութեան հետ, եւ թէ այդ վերնոտութեան միջոցով է որ կրնար ներգործութիւն մը տեղի ունենալ հոգիին վրայ: Անոնք ամէնքն ալ կու գան այն տեսակէտին, թէ հոգեկանը, հոգեկան յոյզն է յառաջընթացը, ու Պրոֆ. Կասիրէր կը խօսի “գիտակցութեան երազային պղտորում”ի մը մասին. ան կը մատնանշէ, որ ամէն անգամ, երբ ամբաստանեալը ինքզինքը գէշ կը զգար, յիշողութիւնները նորէն կու գային եւ չափազանց զօրաւոր կ’ըլլային. ու կ’եզրափակէ. գործին մէջ դեր խաղացած է նաեւ հիւանդութեան էական ազդակ մը, որ շատ մօտէն կը սահմանակցի 51րդ յօդուածին (այն յօդուածն է, որ կը խօսի ազատ կամքի բացակայութեան մասին). տարբերութիւնը մեզ հոգեբոյժներուս համար նուազագոյն է: - Ասոր վրայ ան կ’աւելցնէ, թէ ինքը` որպէս հոգեբոյժ` չի համարձակիր

-161-

աւելին ըսելու, որովհետեւ այն ատեն դուրս կ’ելլէր իր շրջանէն ու կը մտնէր դատաւորի, իսկ ներկայ պարագային` երդուեալներու շրջանը: Իմ պաշտօնակից Վէրթաուէրի հարցումին պատասխանելով ան կ’ըսէ, կարծեմ` բառացի կերպով, հետեւեալը. “Ես չեմ կրնար ատոր բժշկականօրէն պատասխան տալ: Եւ առհասարակ, - կ’աւելցնէ ան, - ամբաստանեալին վիճակը սպանութիւնը գործելու վայրկեանին կարելի է միայն կռահել”:
Ապա կու գայ կրտսեր սերունդը (ու ասիկա հոգեբանօրէն անհետաքրքրական չէ) - պ. Պրօֆ. Ֆօրստէր, շատ ականաւոր մասնագէտ մը` որպէս հոգեբոյժ: Սկիզբը այն կը միանայ Պրոֆ. Լիպմանի ու Պրոֆ. Կասիրէրի տեսակէտներուն: Բայց յետոյ, թէեւ ան պատերազմի ատեն իր ձեռք բերած փորձառութիւններու, պատերազմէն բխած հոգեկան հիւանդութիւններու եւ նման երեւոյթներու հիման վրայ շատ սկեպտիկ դարձած է եւ, ինչպէս ինծի առաջ ալ յայտնի էր, կը պատկանի այն բժիշկներու թուին, որոնք մեծ դժուարութեամբ ընդունելի կը նկատեն 51րդ յօդուածին կիրառումը, - ներկայ դէպքի մասին ըսաւ. “Այստեղ ծանր հիվանդութիւն մը իր բաժինը ունեցած է”.
“Հոգեբոյժին համար շատ դժուար է պատասխանել այս վերջին հարցերուն, որովհետեւ մենք հոգեբոյժներս, որպէս բնագէտներ, առհասարակ չենք կրնար ճանչնալ ազատ կամք: Բայց ճիշդ այստեղ է որ բառերու ամենանուրբ տարբերութիւնները խնդրի առարկայ կը դառնան: Դժուար խնդիր մըն է, թէ ազատ կամք բարձելու հարցումին արդեօք հաստատակա՞ն թէ ժխտական պատասխան պէտք է տալ: Պիտի ըսէի թէ 51րդ յօդուածին առաջադրութիւնը, կամքի ազատութեան բարձումը այստեղ կը պատշաճին: Ես շատ տրամադիր պիտի ըլլայի ատոր: Ամէն պարագայի մէջ ես ունիմ հիմնաւորւած տարակուսանք”:
Ուշադրութիւն դարձուցէք ճիշդ այս վերջին բառին. ես շուտով կ’անդրատառնամը անոր:
Յետոյ եկաւ նաեւ նեարդա¯յին հիւանդութիւններու բժիշկ Դր. Հակէ, որուն քով ամբաստանեալը իր հիւանդութեան մասին խորհրդակցելու գացած էր տակաւին առաջ, 1921ի փետրուար 4ին: Ընդհանրապէս ան միացաւ երեք նախորդ իրազեկ-

-162-

ներու տեսակէտներուն. սակայն իր խօսքին վերջը ըսաւ. “Ես աւելի հեռու կ’երթամ. հոս յոյզէ բռնուած անհատի մը գործողութիւն է:: Մարդասպանը կատարեր է գործը իր մտապատկերներու ճնշումին տակ: Ես զինքը բոլորովին անպատասխանատու կը նկատեմ”:
Պ. դատախազը, իրօք, որոշակի կերպով ընդունեց, որ իրազեկներու ցուցումներուն իմ ներկայացուցած այս պատկերը բացարձակապէս ճիշդ է::
Ինչպէս ըսի – ու դուք կը տեսնէք այդ - կրտսեր սերունդը թէեւ Պրոֆ. Ֆօրստէր արդեն 42 տարեկան է քիչ մը աւելի հեռու կ’երթայ, երէց սերունդը քիչ մը աւելի զգոյշ է: “Սոսկալի դժուար բան մըն է. մենք ամենքս ալ երկիւղ կը կրենք աւելին ըսելու, քան այն ինչի պատասխանատւութիւնը մենք, իբրեւ բժիշկներ, կրնանք վրանիս առնել: Սակայն ասոր հետ մէկտեղ մենք նաեւ չենք ուզեր ոչինչ կրճատել: Տարակուսանքներ կրնան գոյութիւն ունենալ”: Ասիկա կ’ըսեն նոյնպէս պ. պ. երէց հոգեբոյժները: Ասով ամբողջ պատասխանատւութիւնը ձեզ վրայ կը գլտորուի, եւ իրաւամբ: Պարոններ, ես կրնամ ընդհանրապէս դիտել, որ բժշկական իրազեկը, ինչպէս ամէն մէկ իրազեկ, միշտ ալ միայն օգնականն է դատաւորին: Ան օգնելու է մեզի` կազմելու մեր վճիռը: Բայց դատաւորն է վերջին ատեանը:
Ասով հանդերձ գործը այստեղ քայլ մըն ալ յառաջկ’երթայ: Բարձրագոյն ատեան մը եւս` պետութեան զինւորական ատեանը ասոր մասին երկու շատ հետաքրքրական որոշում տուած է: Իր որոշումներու 14դ հատորին մէջ ան ուղղակի կ’ըսէ.
“Պատժական օրինագրքին 51դ յօդուածի պարագային, բժշկական իրազեկներուն պաշսօնը կը լմննայ անով, որ անոնք կը ներկայացնեն ու կը պատճառաբանեն իրենց կարծիքը հոգեկան հիւանդութեան մասին. խակայն անոնք չեն որ պիտի որոշեն` թէ այդ հիւանդութեան պատճառով ազատ կամքը ի բաց կը հանուի, կամ թէ` ինչ որ նոյն նշանակութիւնը ունի` ամբաստանեալը իր արարքին համար պատասխանատու չէ, կամ դատապարտութիւնը կարելի չէ: Որոշումը ասոր մասին միայն դատարանին գործն է:”

-163-

Նման ձեւով կ’արտայայտուի նաեւ 17դ հատորը, որը կ’ըսէ.
“Բժշկական իրազեկը քննելու է թէ հոգեկան կացութիւնը արարքին պահուն հիւանդո՞տ էր թէ ոչ: Պատասխանատու ըլլալու խնդիրը ինքնին իրաւա- գիտական է եւ դատաւորն է, որ որոշելու է զայն: ”
Բայց իրապէս մենք պէտք չունինք նման որոշումներու, որովհետեւ, ինչպէս արդէն ըսած եմ, դուք առհասարակ ազատ էք ձեր որոծումին մէջ: Մինչեւ իսկ հոգեկան հիւանդութեան վերաբերմամբ իրազեկներու կարծիքը երբեք չի կրնար ձեզ բռնադատել:
Կամքի ազատութեան հարցին, որ հոս նկատողութեան կ’առնուի, կը միանայ սակայն մասնաւոր բան մը եւս, որ արգելք կ’ըլլայ բժշկական իրազեկներուն` որպէս այդպիսիներուն` պատասխանել այդ հարցին, եւ զոր մատնանշեց իրազեկ Պրոֆ. Ֆօրստէր այդ ան է որ բժշկական գիտութիւնը չի ճանչնար առհասարակ կամքի ազատութիւն:
Մարդկային կամքին ազատութիւնը, ինչպէս յայտնի է, այն խնդիրներէն է, որոնք ամէնէն շատ վիճաբանութեան առարկայ եղած են ոչ միայն փիլիսոփայութեան, այլեւաստուածաբանութեան մէջ: Այս խնդրին մասին, որուն նկատմամբ անհնարին է փորձեր կատարել, մեր պատժական օրինագիրքը բնականաբար ոչ մէկ վերաբերում կ’ընդունի: Ազատ կամքի սկզբունքը, զոր իբրեւ հիմ ընդունած է այդ օրինագիրքը, առնուած է գործնական կեանքի դիտողութենէն: Օրենքը այն ենթադրութիւնը կ’ընէ - եւ պէտք է որ ընէ ի շահ իրաւակարգին – թէ հասուն եւ մտաւորապէս առողջ մարդը պէտք եղած չափով կամքի ուժ ունի` զսպելու համար պատժելի գործողութիւններ կատարելու մղումները եւ գործելու համար` համաձայն ընդհանուր իրաւագիտակցութեան:
Այժմ ես կը վերադառնամ այն բանին, որու մասին ասկէ առաջ խնդրեցի որ յիշէք: Պրոֆ. Ֆօրստէր, իր անձնականի մասին ալ աւելի հեռու երթալով, ըսաւ. “Ամէն պարագայի մէջ` գոյութիւն ունի հիմնաւորված տարակուսանք”: Ու ահա ես կը շեշտեմ ամենայն զօրութեամբ, որ պետութեան բարձրագոյն ատեանը բազմաթիւ որոշումներու մէջ ըսած է, ինչ որ ինքնըստինքեան հասկնալի է, թէ հարցը երբեք կարելի չէ այսպէս դնել.

-164-

“կա՞յ այստեղ դրականապէս այնպիսի խանգարում մը, որ արգելք ըլլար կամքի ազատութեան”,այլ պէտք է հակառակ կողմէն գալ դրական համոզման, թէ ”այս մարդը լիովին պատասխանատու է”: Ամենաթոյլ տարակոյսն իսկ, թէ սպանութեան վայրկեանին ազատ կամքը իրապէս գոյութիւն է ունեցեր, այդ տարակոյսը այն արդիւնքը պէտք է ունենայ, որ ամբաստանեալը պէտք է անպարտ արձակուի: Եթէ պահանջուէր, որ դատավճիռը պատչառաբանուած ըլլար, այն ատեն չպիտի բաւեր բացասական ճշդումը` թէ երեւան եկած չեն այնպիսի պարագաներ, որոնք տարակուսելի կրնային դարձնել ազատ կամքը, այլ անհրաժեշտ պիտի ըլլար հաստատել հակառակ ձեւով, այն է թէ` ”այս մարդը պատասխանատու էր”:
Ու ինծի կը թուի, պարոններ, թէ պետութեան բարձրագոյն ատեանը տուած է ուղղութեան թելը նաեւ իրապէս գլխաւոր հարցին մէջ` թէ ե՞րբ գոյութիւն չունի ազատ կամքը. եւ ան ըրած է խիստ յստակ կերպով, աւելի յստակ քան բժիշկները, որոնք առհասարակ չեն ճանչնար կամքի ազատութիւնը:
Բարձրագոյն ատեանի մէկ որոշումին մէջ հետեւեալը կըսուի բառացիօրէն. “Ազատ կամքը կը պակասի այն ատեն, երբ հիւանդոտ խանգարման հետեւանքով որոշ մտապատկերներ կամ զգացողութիւններ կամ օտար ազդեցութիւններ այն աստիճան հզօրապէս կ’իշխեն կամքին վրայ, որ անոր որոշումը բանական կշռադատումներու միջոցով անհնարին կը դառնայ”:
Ուրեմն, երբ հոգեկան ուժերու ամբողջութիւնը, ամբողջ Ես’ն է ստեղծիչը գործ մը ընելու որոշումին, այն ատեն միայն կարելի է գործին պատասխանատւութիւնը վերագրել Ես’ին` որպէս այդ ամբողջութեան:
Դարձեալ. “եթե մէկուն վրայ լիովին իշխող հզօրագոյն գաղափարն է, որ ինքը մինակ յառաւ կը բերէ արարքը, իսկ բոլոր ուրիշ ազդակները կը մնան շուքին մէջ, այդ պարագային այլեւս ամբողջ Ես’ը չէ, այլ անոր մէկ հիվանդոտ մասն է, որ կը կատարէ արարքը”:
Ըլլալով այս տեսակէտէն` ըսեք հիմայ. կրնա՞ք վստահօրէն պնդել թէ ամբաստանեալը այն վայրկեանին, երբ տեսաւ Թալէաթ փաշային տունէն ելլելը եւ նոյն վայրկեանին տուաւ որոշումը, առաւ ատրճանակը պայուսակէն, փողոց նետուեցաւ ու

-165-

յարձակեցաւ անոր վրայ – կրնա՞ք պնդել թէ նոյն պահուն ան կատարելապէս ի վիճակի էր ի մի ժողվելու իր բոլոր հոգեկան ուժերը` ընդունելու համար որոշում մը – կամ թէ իր մեռած մայրը չէ՞ր միայն եւ իր զարհուրելի մտապատկերները, յիշողութիւնները իր խոշտանգուած ժողովրդի մասին եւ ուրիշ նման բաներ, որոնք կը դառնային իր գլխուն մէջ եւ դրին զէնքը իր ձեռքը: Ես անհնարին կը նկատեմ, թէ կարելի ըլլար դրականապէս հակառակը պնդել: Բժիշկները դժուարին կացութեան մէջ ձեզ մինակ կը ձգեն, անոնք ձեզ վրայ կը թողուն պատասխանատւութիւնը: Անոնցմէ երկուքը կ’ըսեն “ոչ, կարելի չէ ճշդել թէ ան պատասխանատու էր”:
Կը կարծեմ թէըսածս պիտի բաւէ, որպէսզի դուք այս անսահման դժուարին խնդրին մէջ դիւրութեամբ կարենաք կարենաք որոշել ձեր բռնելիք դիրքը. ըրովհետեւ ես գիտեմ թէ ընդհանրապէս կրնան ըսել. ”Այնուամէնայնիւ ցաւալի ու ձախող բան մըն է, որ մէկը հիւրընկալուած էր գերմանական հողին վրայ ու ահա այժմ կը սպաննուի”: Մոր այս ժամանակին մէջ, ուր ամենուրէք պայքարներ տեղի կ’ունենան, ուր այսօր ալ տակաւին հայերու եւ թուրքերու միջեւ կռիվնորը կը շարունակուին, ու ամէն տեղ արիւն կը հոսի - արդէն պ. դատախազը ինքը եւս մատնանշեց այդ - այս պայմաններու մէջ նման բաներու հետ աւելի շուտ կարելի է հաշտուիլ: Ամէն մարդ այն զգացումը պիտի ունենայ, է` յամենայն դէպս Թալէաթի կառաւարութեան միջոցով է որ թափեցաւ արիւնի ամբողջ ծով մը` առնուազն մէկ միլիոն հայերու - երեխաներու, կիներու, ծերերու եւ քաջ ու կարող այրերու. եւ եթե Հարդէնբէրգ փողոցին մէջ ատոր մէկ կաթիլ արիւն եւս միացաւ, մենք պիտի մխիթարենք մեզ անով, թէ մեր ճակատագիրն է, որ այսպիսի ահաւոր ժամանակ մը կ’ապրինք:
Ես շատ հեռու եմ անկէ, որ հոս վերջնական վճիռ մը տամ մարդ - Թալէաթի մասին: Ինչ որ կարելի էր առարկայօրէն ըսել, ես ըսի սկիզբը: Սակայն բան մը եւս կ’ուզեմ ըսել. անշուշտ անեւս, իր կարգ մը ընկերներու պէս, կը ձգտէր ոչնչացնել հայ ժողովուրդը` ստեղծելու համար զուտ թուրքական մեծ պետութիւն մը. անշուշտ, ասոր համար ան գործածեց միջոցներ, որոնք մեզ եւրոպացիներուս անհանդուրժելի կը թուին - անարդարութիւն ` թէեւ, երբ կ’ըսուի, թէ Ասիոյ մէջ, ուր կեանքը աւելի վար կը

-166-

գնահատուի, նման սարսափները կարելի է ըմբռնել. չէ՞ որ արդէն նոյն Ասիոյ մէջ կ’ապրին տարբեր աշխարհայեցողութիւններու ներկայացուցիչներ, եւ ամէնէն առաջ բուդդայականներ, որոնք մասնաւոր գորովով կը խնայեն մարդը եւ մինչեւ իսկ անասունը:: Բայց ես այնուամէնայնիւ չեմ ուզեր, նկատի ունենալով աւելի բարձր տեսակէտ մը, անհատապէս պատասխանատու բռնել այն մարդը, որ պառկած է հողին տակ: Անոր նոյնպէս կը պատշաճի այն, ինչ որ ըսած են երկու հանճարեղ ֆրանսացիներ, Գիւստավ Լըբօն եւ Անրի Բարբիւս , համաշխարհային պատերազմին սարսափելի երեւոյթներու մասին. - Առանձին գործիչներու ետեւ կանգնած են ոգիներ, դեւեր, որ կը վարեն զիրենք. անոնք միայն գործիքներ են իրաւացի կամ անիրաւացի գաղափարներու եւ զանգուածային ներծնչումներու, որոնք այս ու այն կողմ կը մղեն մարդերը` իբրեւ ճատրակի խաղաքարեր. այդ գործիչները կը կարծեն թէ կամեցողութիւն ունին, իրականութեան մէջ սակայն կը գործեն ճնշումի մը տակ: Որքան ալ ահաւոր ըլլայ այն, ինչ որ հոս տեղի ունեցած է, այնուամէնայնիւ պէտք չէ մենք այնքան պզտիկ ըլլանք, որ ատիկա փաթթենք առանձին դժբախտ անհատի մը վիզը: Իրապէս սոսկալի ճակատագիր մը վիճակուած է մեզի, եւ այդ ճակատագրին կը պատկանի, իբրեւ պզտիկ մաս մը, Հարդէնբէրգ փողոցին դէպքը:
Սակայն աւելի սոսկալի կը ըլլար, եթե գերմանական դատարան մը այդ ճակատագրին միացնէր վիրաւորումը հանդարտօրէն կշռադատող արդարութեան` ընդդէմ անօրինակ ծանր փորձութիւններու ենթարկուած այս մարդուն:
Ես կը յուսամ, պ. պ. երդուեալներ, թէ այս գաղափարը դուք խօրապէս պիտի դրոշմէք սրտներուդ մէջ` տալու համար այն անսահմանօրէն դժուարին վճիռը, որ միայն ձեր խիղճերուն վրայկը ծանրանայ: Իսկ մենք ունինք միայն համէստ պաշտօնը` ձեր վճիռներու միջոցին մանկաբարձուհիի մը ծառայութիւնը մատուցելու:

_______________________________

Պաշտպան իրավական խորհրդական Դր. Իօհաննէս Վերթաուէր, Բերլին:

Դր. Վերթաուէր. – Պարոններ երդուեալներ, ձզի կը տրուի հարցաթերթը, ուր կը գտնէք նախ սպանութեան վերա -

-167-

բերող հարցումը: Այդ հարցումին արդեօք “այո” կամ “ոչ” պիտի պատասխանէք - այս է ահա քննութեան առարկան: Որդուք խորհրդածութեան վերաբերմամբ դրուած հարցումին ժխտողական պատասխան պիտի տաք, ատոր մասին աւելորդ կը նկատեմ խօսիլ: Ես պէտք է խօսիմ այն մասին, թէ սպանութեան վերաբերմամբ դրուած հարցումին “այո” թէ “ոչ” պիտի պատասխանէք: Արդէն հարցաթերթը ինքը կու տայ ձեզի յենակէտը”ոչ”ի համար, որովհետեւ հոն չըսուիր թէ` “ամբաստանեալը սպաննե՞ր է արդեօք Թալէաթ փաշան”, այլ` “յանցաւո՞ր է ամբաստանեալը Թալէաթ փաշան սպաննելուն համար”: Այս տարբերութիւնը կ’ուղեկցի Ձեզ երդուեալներուն սենեակը. ու երբ վերադառնաք այդ սենեակէն, ան երեւան կու գայ ձեր պատասխանին մէջ. ձեր խորհրդակցութեան ամէն փուլին մէջ ան ձեր աչքին առջեւը կ’ըլլայ: Ան կը համապատասխանէ գերմանական օրէնքին:
Գերմանական օրէնքը այդ կէտին նկատմամբ լաւ է. ան հին է, աւելի քան 50 տարի առաջ կազմուած, բայց եւ այնպէս լաւ է: Եթէ գերման պատժական դատավարութեան մասին գէշ կը խօսուի, այդ կը վերաբերի միայն լավ օրէնքի գործադրութեան: Իմ կարծիքով, պէտք ալ չկայ այդ օրէնքին փոփողութեան, ու ես բնաւ չեմ ալ յուսար, թէ պ. դատախազի յիշած բարեփոխութիւնը իրապէս բան մը բարելաւէ:: Ներկայ օրէնքը բաւական լաւ է, եթէ միայն ամէն ոք կատարէ իր պարտականութիւնը:
Ամէն մարդ կը զգայ, որ ամբաստանեալը ազատ պիտի արձակուի: Դժուարութիւնը անոր մէջ է, որ գուցէ խօրհիք, թէ` քանի որ ամբաստանեալը մարդ մը սպաններ է, արդեօք օրէնքը չի պահանջեր, որ դատապարտենք զինքը. մենք գերմանական իրավունքին դատաւորներ ենք, մենք երդուել ենք նպաստել արդարութեան յաղթանակին. ըւստի, համաձայն օրէնքի, պէտք չէ որ անպարտ արձակենք մարդասպանները: Պիտի ըսեմ ձեզի, որ սխալ եզրակացութիւն մը կըլլար այդ, եւ այն` նոյն այդ օրէնքին տեսակէտէն: Համաձայն մեր գերմանական օրէնքին` պէտք է անպարտ արձակէք ամբաստանեալը. ու այն ինչ որ ամէն ոքկը զգայ, այս պարագային պատահաբար նոյնն է, ինչ որ օրենքը կը պահանջէ. անհրաժեշտ է միայն, որ բացատրեմ ձեզի այդ` պարզ ու անպաճոյճ խօսքերով:

-168-

Պաշտպանութիւնը բնաւ դիտաւորութիւն չունի` անարդար որոշումով մը արատաւորել անունը գերման իրաւունքին, որուն ներկայացուցիչներն էք դուք, ինչպէս եւ մենք: Ամբողջ աշխարհը կը նայի մեզի, ու ձեր որոշումը պիտի ըլլայ այնպիսի որոշում մը, որը թերեւս հազարավոր տարիներէ ետքն ալ, որպէս իրաւացի որոշում մը, արժէք ունենայ: Ուստի պաշտպանին պաշտօնը պէտք է նոյն իսկ տեղի տայ մարդկային պարտականութեան առջեւ, այն է` չմոլորեցնել ձեզ, որպէսզի անարդար որոշում մը չտաք: Բայց երբ ներքին համոզումով այդ մարդը պէտք է անպարտ արձակուի, եւ երբ իրաւաբանն ալ անոր համար ներկայ է, որ ձեզ ըսէ, թէ այդ համաձայն է նաեւ ամէնախիստ իրավունքին, այն ատեն պարտականութիւն կը դառնայ տալ այս բացատրութիւնները` վերցնելու համար երեւութապէս գոյութիւն ունեցող դժուարութիւնները:
Ըսի ձեզի, որ հարցաթերթը կը հարցնէ. “յանցաւոր է ամբաստանեալը…”, ու կը կրկնեմ, որ “յանցաւոր” բառին մէջ կան շարք մը պարագաներ, որոնք կ’ընդգրկեն ամբողջ պատժական օրինագիրքը:
Մեր պատժական օրինագիրքը ունի ընդհանուր եւ յատուկ մաս. այս վերջինս կը վերաբերի յանցանքներու տեսակներուն` սպանութեան, խաբէութեան, գողութեան եւայլն: Այդտեղ յօդուածի մը մէջ յիշուած է. “Այն անձը, որ մարդ մը կը սպաննէ դիտաւորեալ կերպով եւայլն, ինքզինքը յանցաւոր կը դարձնէ սպանութեան համար”: Բայց կայ ընդհանուր մաս մը եւս, որ դրուած է առանձին յանցանքներէ առաջ, եւ որ ամէն մասնաւոր հարցերու կը յարմարի եւ այդ պատճառով ալ ամէն անգամ չի կրկնուիր:
Այդ ընդհանուր մասին երկրորդ յօդուածը կ’որոշէ, թէ ոչ ոք կրնայ պատժուիլ, եթե նոյն յանցանքին համար առաջուընէ պատիժ նշանակուած չէ: Առանձին յանցանքի համար որոշուած պատիժը կ’երեւնայ ընդհանուր եւ յատուկ մասերէն: Ընդհանուր մասը կը պարունակէ միայն քանի մը յօդուած, որոնք այսօրուան որոշումին համար վճռական են. եւ ինչպէս իմացաք տեղի ունեցած հակաճառութիւններէն, ատոնք այն առանձին վիճելի կէտերն են, որոնք ենթակայ են ձեր նկատառութեան:
Ընդհանուր մասի 51րդ յօդուածը կը հրահանգէ, թէ որոշ

-169-

պարագաներու մէջ պատժելի գործողություն չկայ, եթէ նոյն իսկ անհատ մը կատարած է յատուկ մասին մէջ յիշուած յանցանքներէն մէկը կամ միւսը, այն է` գողութիւն, սպանութիւն եւ այլն: Ատիկա այն յօդուածն է, որ կը զբաղիյանցանքի հեղինակիմտաւոր յատկութիւններովը: Երկու յօդուածէ ետք կու գայ նման յօդուած մը եւս, որուն նիւթըն է ստիպողական ինքնապաշտպանութիւնը: Ստիպողական ինքնապաշտպանութիւն ըսելով կը հասկցուի` յարձակման մը էմ դնելը, բայց նոյն յօդուածի 3րդ հատուածին մէջ կ’ըսուի, որ եթէ նոյն իսկ ստիպողական ինքնապաշտպանութեան անհրաժեշտութիւնը գոյութիւն չէ ունեցեր, սակայն տուեալ անձնաւորութիւնը, երկիւղի եւ խուճապի մատնուելով` անցեր է ստիպողական ինքնապաշտպանութեան սահմանէն, այդ պարագային եւս ան ազատ կը մնայ պատիժէ: Վերջը ես կրկին կը դառնամ այդ երկու յօդուածներուն, որովհետեւ անոնք են միայն, որ էական նշանակութիւն պիտի ունենան ձեր որոշումին համար: Արդէն մատնանաշուեցաւ, որ` ինչպէս կըսք 51րդ յօդուածի առաջին նախադասութիւնը` պատժելի գործողութեան կատարման պահուն անգիտակից կացութեան մէջ է եղեր, եւ կամ, ինչպէս կ’աւելցնէ երկրորդ նախադասութիւնըէ եթէ ան գործեր է մտաւոր գործունեւթեան հիւանդոտ խանգարման մէջ: Ուրեմն, միեւնոյն յօդուածին մէջ իրար հետ ձուլուած են երկու բոլորովին տարբեր բաներ – ծանր անգիտակցութիւն եւ մտաւոր գործունեութեան հիւանդոտ խանգարում: Անշուշտ, կան դէպքեր, ուր այդ արկուքն ալ գոյութիւն ունին: Ատիկա հաւանական է ներկայ պարագային: Ներկայ պարագան, կ’ուզէի ըսել, կ’արդարացնէ ոչ թե մէկ, այլ երկու անպարտ արձակումներ, այնքան ցայտուն կերպով երեւան կու գան 51րդ յօդուածին մէջ յիշուած այդ երկու բաները եւս:
Վերը արդէն յիշեցաւ, թէ նման խնդիրներու շուրջը տարակոյսներ կրնան ծագիլ: այն հարցին, թէ կատարուէ՞ր արդեօք իրողութիւն մը, որ արդեն անցեալին մէջն է, զոր մարդ ինքը անձամբ չէ տեսեր ու չէ ապրեր - այդ հարցին ամէ մէկը կրնայ հաստատական կամ ժխտական պատասխան տալ, բայց պատասխանը կրնայ նաեւ սապէս ըլլալ. “ես այդ չեմ գիտեր”: Եթէ, օրինակի համար, հարցնեն` թէ կատարուա՞ծ է արդեօք գիւտ մը, մէկը կրնայ ըսել. “այո, ես այդ հաստատ գիտեմ”.

- 170 -

մէկ ուրիշը կրնայ որոշապէս յայտարարել. “այդպիսի բան չկայ”. երրորդ մըն ալ կրնայ խոստովանել “ես չեմ գիտեր, ես այդ խնդրով հետաքրքրուած չեմ”: Ճիշդ նոյնն է, եւ այս գործին մէջ:
Միշտ պէտք է նկատի ունենաք, որ իրաւաբանութիւնը մոգական արուեստ մը չէ, այլ մարդկային առողջ դատողութեան կիրառում: Երբ մարդ կ’անցնի իսկական սահմանը եւ կ’յնայ չակերտաւոր իրաւաբանութեան ետեւէն, այն ատեն ան արդէն սխալ ճամբայ կը մտնէ: Որքան աւելի պարզ ու յատակ նայինք գործին, այնքան աւելի կը դիւրանայ որոշումը: 1921ի մարտ 15ին տեղի է ունեցեր այս երիտասարդին արարքը: Այժմ կը հարցնեն ձեզ` կրնա՞յ նկատի գալ 51րդ յօդուածը, այսինքն` գոյութիւն ունեցե՞ր է այն ատեն անգիտակից կացութիւնը կամ մտաւոր գործունեութեան հիւանդոտ խանգարումը: Ամբաստանեալը արդէն արտայայտուեցաւ, նոյնպէս եւ վկաները. իրազեկները իրենց կարծիքը յայտնեցին, ըսել է` դուք լսեցիք ամէն տեսակ մարդիկ: Հաւանական է, որ դուք ըսէք. “ամբաստանեալը բոլորովին առողջ էր”: Կարելի է նոյնպէս, որ ձենէ ոմանք ըսեն. “ան առողջ չէր, անոր մտաւորը հիւանդոտ կերպով ազդուած էր”: Բայց կարելի է նոյնպէս, որ ձենէ ոմանք ալ ըսեն. “մենք չենք գիտեր, մեզ համար այդ տարակուսելի մնացած է”: Այստեղ արդէն մէջ բերուեցաւ որոշում մը, զոր տուած է պետութեան բարձրագոյն ատեանը նման դէպքի մը մասին: Բարձրագոյն ատեանը կու տայ հարկաւ ինչպէս ճիշդ, այնպէս եւ սխալ որոշումներ: Բայց եթէ անոր որոշումներէն մէկը իր բովանդակութեամբ ճիշդ է, այն ատեն կարելի է մէջ բերել զայն, ոչ անոր համար, որ բարձրագոյն ատեանը հեղինակութիւն մըն է - իրավւունքի շրջանին մէջ չկան առհասարակ ուրիշ հեղինակութիւններ, բայց եթէ հեղինակութիւնը այն բանին, որը իրաւունքի շրջանին մէջ ճիշդ է: Սակայն եթէ բարձրագոյն ատեանին ըսածը, զոր մենք կրնանք վերստուգել, ճիշդ է, ու եթէ մեր մարդկային առողջ դատողութիւնը մեզի կ’ըսէ, որ այդ ճիշդ է, որ որոշումը առարկայօրէն ճիշդ է, այն ատեն մենք կրնանք նման որոշում մը, իբրեւ էական պարագայ, հանգիստ սրտով օգտագործել:
Բարձրագոյն ատեանին որոշումը հետեւեալն է:
… “Եթէ անպատասխանատու վիճակը որոշապէս ընդունուած է, իբրեւ հիմ մը, որ ի բաց կը հանէ պատիժը, այդ պա -

-171-

րագային այլեւս չի բաւեր դիտաւորութեան ընդհանուր ճշդումը, այլ պէտք պիտի ըլլակ պատճառաբանութեան կանոնագրի 266դ յօդուածին: Անհրաժեշտ է որոշապէս ճշդել, թէ արարքին հեղինակը նոյն միջոցին գտնուած չէր 51դ յօդուածի յիշած կացութիւններէն ոչ մէկուն մէջ:
Բաւական չէ ճշդել, թէ դատավարութիւնը ոչ մէկ հիմ տուած է ընդունելու անպատասխանատւութիւնը. ժէտք է, ընդհակառակը, դրականապէս ճշդուած ըլլայ, թէ արարքին հեղինակը գործը կատարելու պահուն գտնուած չէր 51րդ յօդուածի յիշած կացութիւններէն ոչ մէկուն մէջ:
Պէտք է ուրեմն դրականապէս ճշդուի, որ այն խանգարիչ ազդեցութիւնները գոյութիւն չեն ունեցեր: Եթէ տարակոյս մը մնացած ըլլայ, այն մասին, թէ անոնք գոյութիւն ունեցե՞ր են արդեօք, այդ պարագային ամբաստանեալը անպարա արձակելու է՞”:
Այդ է ուղղութիւն տուող վճիռը, որուն մասին ցարդ ոչ ոք լուրջ տարակուսանք ունեցեր է, որովհետեւ ան իրապէս համաձայն է մարդկային առողջ դատողութեան: Ուրեմն, եթէ դուք ներկայ դատավարութեան հիման վրայ տարակուսիք, թէ ամբաստանեալը, 1921ի մարտ 15ին ժամը 11ին, երբ կ’արձակէր գնդակը, ազատ կամքի տէր էր – որովհետեւ այդ կամքը գիտակցութեան խանգարման կամ մտաւորի հիւանդոտ խանգարումներու հետեւանքով բացակայ էր - այդ պարագային պիտի ըսէք “մենք տարակոյս չունինք”: Ու եթէ դուք նոյն իսկ այդ առիթով միայն տարակուսանք ունիք, պէտք է անպարտ արձակէքամբաստանեալը: Եթէ ձենէ ոմանք ըսեն. “բոլորովին հաստատ է, որ ան տէր չէր պէտք եղած մտաւոր կարողութիւններու”, եւ ոմանք ալ ըսեն. “մենք կը տարակուսինք, թէ ան տէ՞ր էր արդեօք պէտք եղած մտաւոր կարողութիւններու”, այդ պարահային ձեր բոլոր ձայները իրար կը միանան, ու այդ կը բաւէ, որ ամբաստանեալը անպարտ արձակուի: Միայն անոնք կրնան հարցումին հաստատական պատասխան տալ, որոնք դժուարութիւն չեն զգար ըսելու. “մենք կը յայտարարենք, որ ամբաստանեալը գործողութեան պահուն, 51դ յօդուածին իմաստով, իր պատասխանատւութեան կատարեալ տէրն է եղեր. իր ազատ կամքը ո’չ անգիտակցութեան, ո’չ ալ մտաւոր գործունէութեան հիւանդոտ խանգարման հետեւանքով կաշկանդուած է եղեր”:

-172-

Թոյլ տուեք, ձեր վճիռը դիւրացնելու համար, այստեղ լրացնեմ այն, ինչ որ բժշկական իրազեկները մինչեւ հիմայ չըսին: Կարեւոր է քննել, թէ Թէհլիրեանը ինչ հոգեկան զգացումներ է ունեցեր գնդակը արձակելու պահուն. կարեւոր է վայրկեան մը պարզէք ձեզ համար, թէ ինչ բանի մէջ կը կայանայ հոգեպէս արտաքին պատճառներէ դրդուած եւ մարմնապէս տուեալ անձին կողմէ կատարուած այս գործողութեան էութիւնը. այսինքն, որտեղ իրօք կը սկսի անգիտակցութիւնը եւ մտաւոր գործունէութեան հիւանդոտ խանգարումը: Բժշկական իրազեկները իրապէս պէտք էր որ բացատրէին ձեզ, թէ ներկայիս տիրող կարծիքին համաձայն, կամքին վրայ հանգչող գործողութիւնները կը յառաջանան այն տպաւորութիւններէն, որ կան տուեալ գլուխին մէջ, եւ որ այդ տպաւորութիւնները ուղեղի այսպէս կոչուող մեծ կեղեւէն այսպէս կոչուող բուրգերու ճամբով կը փոխադրուին ողնածուծի կեդրունը, եւ այս վերջինս պէտք է հարկադրէ թեւը` որ բարձրանայ, աչքը` որ տեսնէ եւնծան առնէ, ձեռքը`որ սեղմէ: Այս է բնականոն ընթացքը: Իսկ եթէ կամքի այս կանոնաւոր ընթացքը խանգարուած է ո եւ է հիվանդոտ երեւոյթի մը պատճառով, կամ եթէ ուղեղի մեծ կեղեւին մէջ գիտակցութիւնը վայրկեան մը իսկ կը դադրի, այդ պարագային ազատ կամքը այլեւս չկայ. անգիտակցութիւնը եւ մտաւոր գործունէութեան հիվանդոտ խանգարումը զայն ի բաց հանած են:
Այդ այն է, ինչ որ արդէն պ. Դր. Ֆոն Գորդոն այստեղ կարդաց: Ես կ’ուզէի անգամ մը եւս մէջ բերել կարեւոր տեղը, որ հետեւեալն է.
…”Ազատ կամք ըսելով, 51դ յօդուածոն իմաստով, հասկնալու է մարդուն կարողութիւնը` կամքի յառաջընթացութիւնը կազմող տարբեր դրդապատճառներէ եւ այդ յառաջընթացութեանը հակառակող կամ օժանդակող տպաւորութեանց կամ զգացմանց կերպարանաւորումներէ կազմել ամփոփ եւ վերջնական կերպով կամքի նոր, միաւորական ու կատարելապէս որոշակի բովանդակութիւն մը, “վճիռ” մը, իբրեւ արտայայտութիւնը ամբողջ անձնաւորութեան իշխանութեան` հոգիի մասնակի յառաջընթացութիւններու վերաբերմամբ: Այդ ընդունակութիւնը պէտք է ոչ միայն սահմանափակուած կամ նոըազած ըլլայ, այլեւ բոլորովին ի բաց հանուած. որովհետեւ առանձին յուզում-

-173-

ները, որ զգացումի եւ տպաւորութեան միջոցով շեշտուած են իր ուժին մէջ, միայն դժուարութեամբ կարելի է ենթարկել ամբողջականին իշխանութեանը եւ դարձնել Ես’ին ընդհանրական կամքը:
Եթէ բացակայ է ընդունակութիւնը` կեդրոնացնել հոգիի բոլոր ուժերը այն ձեւով, որ ան` ընդգրկելով առանձին շարժառիթները` ստեղծականորէն դարձնէ զանոնք նոր բովանդակութիւն ունեցող միաւորական կամեցօղութիւն մը, այն ատեն կը պակսի ինքնորոշումը: Եթէ այնուամենայնիւ կամքի վճիռ մը կը կազմուի, այդ տեղի չունենար այնպէս, որ Ես’ը տիրէ տարբեր շարժառիթներու եւ միացնէ զանոնք, այլ այնպէս, որ շարժառիթներէն մէկը կամ միւսը տիրող կը հանդիսանան եւ իրենց տարբերէն կը յառաջացնեն վճիռ մը, որը կը տիրէ Ես’ին: Կամքը կասմելու թէքնիքը այստեղ եւս հարկաւ նոյնն է, ինչ որ ինքնորոշման միջոցով կազմելու ատեն, այն տարբերութեամբ սակայն, որ այեւս Ես’ը չէ, իբրեւ ամբողջութիւն բոլոր հոգեկան կարողութիւններու, որ ունի իշխանութիւնը եւ կ’որոշէ կամքի վճիռին բովանդակութիւնը, այլ կամքի առանձին տարրերէն մէկն է այդ: Ազատ կամքըկը պակսի, եթէ հիւանդոտ խանգարումներու հետեւանքով որոշ տպաւորութիւններ, կամ զգացումներ (կամ կողմնակւ ազդեցութիւններ) կը տիրեն կամքին այնչափ զօրաւոր կերպով, որ կամքի ազատ որոշումը բանական կշռադատումներու միջոցով անկարելի կը դառնայ: Միայն եթէ հոգեկան կարողութիւններու ամբողջութիւնը, ամբողջ Ես’ն է վճիռը ստեղծողը, այն ատեն միայն կարելի է այդ վճիռէն բխած արարքը վերագրել Ես’ին, իբրեւ այդ ամբողջութեանը”:
Ասով ես արծարծեցի ամենադժուարին թէքնիք - բժշկական եւ իրաւաբանական խնդիրներէն մէկը: Սակայն ես հաւատացած եմ, որ հնարաւոր է այնպէս արծարծել զայն, որ առողջ դատողութիւն ունեցող ամէն մարդ կարենայ ըմբռնել, հաւանիլ եւ հետեւիլ անոր: Դուք տեսաք, որ իրաւագիտութիւնը կատարելապէս համաձայն է այն բանին, ինչ որ կ’ըսէ ամէն առողջ եւ բանաւոր մարդ: Եթէ ուղեղի մեծ կեղեւին կամ բուրգերու ճամբուն, կեդրոնական նիարդային սիսթէմին մէջ անիմաստ օտար մտապատկերներ կային, որոնք բռնութիւն կը գործէին կամքի կազ-

-174-

մակերպման վրայ, այն ատեն տուեալ մարդը այլեւս ազատ կամքի տէր չէր. ապա կային ճնշող մտապատկերներ, որոնք մինչեւ որոշ աստիճան անպատասխանատու կը դարձնէին ամբաստանեալը:
Այս իրաւական բացատրութիւններէն ետք դուք ի վիճակի կ’ըլլաք պարզ ու դիւրին կերպով դատելու ներկայ դէպքի մասին:
Բան մըն ալ աւելացնեմ, որ հազարաւոր տարիներէ ի վեր ժողովրդի բերանին առածի բնոյթ ստացած է: Կ’ըսուի. “մարդուն գլուխը կը դառնայ”: Այդ կը նշանակը, որ նման վայրկեանի մը մէջ ազատ գիտակցութիւնը խանգարուած է: Այդ կացութեան մէջ մարդ կ’ընէ այն, ինչ որ ուրիշ ատեն չպիտի ըներ:
Թոյլ տուէք յիշեմ բարձրագոյն ատեանի մէկ ուրիշ վճիռը եւս: Ընդդիմադիր տրամադրութիւն ունեցող անհատ մը գացեր է եկեղեցի: Քահանան կը խօսի նիւէի մը մրայ, որ բոլորովին հակառակ է այդ անհատի կարծիքին: Ան կը լսէ հետզհետէ աւելի մեծ ուշադրութեամբ, վերջը կը կատղի ու այն աստիճան կը մոռանայ ինքզինքը, որ բարձրաձայն կը գոչէ. “Լռէ’, սու’տ է ըսածդ”: Այդ անհատը դատարան կը քաշեն` պատարագը խանգարած ըլլալուն համար բայց անպարտ կ’արձակեն, որովհետեւ քահանայի ըսածներու ազդեցութեանը տակ անոր գիտակցութիւնը խանգարուեր էր, եւ արիւնը այնպէս ուժգնորէն գլուխն էր զարկեր, որ այդ վայրկեանին ան այլեւս տէր չէր իր կամքին:
Հիմայ այն ամէնը, ինչ որ յայտնուած է ամբաստանելի մասին դատավարութեան ընդացքին, եւ ինչ որ կրնայ ձեզի յենակէտ ծառայիլ որոշելու համար` թէ ան մարտ 15ին ժամը 11ին ազատ կամքի տէ՞ր էր արդեօք, - այդ ամքնը կարելի է վերածել շարք մը առարկայական կէտերու: Իրազեկներու ներքին պայքարը ձեզ չի վերաբերիր, որովհետեւ ձեր վճիռը պէտք է կախուած ըլլայ անկէ, թէ ինչպէ’ս կը դատէք ազատ դատավարութեան առարկայի մասին, առանց անոր, որ կապուած ըլլայիք բժիշկներուն: Առարկայական տեսակէտով, եթէ կ’ուզէք դատել ամբաստանեալի կամքին տրամադրութեան եւ հոգեկան ապրումներու մասին իր արարքի վայրկեանին, այդ պարագային ուշադրութեան առնելու էք, որ ան կը պատկանի հարաւային ազգի մը, որը` ինչպէա յայտնի է` աւելի դիւրագրգիռ է, քան պաղարիւն հիւսիսցին: Ատկէ զատ, նկատի առնելու էք, ինչպէս պ. դատախազը արդէն յիշեց, որ այդ երկիրը արիւնոտ աւանդութիւն ունի: Յայտնի է, որ թուրքերը`

-175-

ուր ոտք կը կոխէին` արիւնոտ դրօշ կը տանէին իրենց առջեւ թուրքերը 1683ին նոյն իսկ Վիէննայի առջեւ կը տեսնենք. եթէ անկէ ետք անոնք հոս գային, Գերմանիոյ մէջ ալ անշուշտ շատ բան չէր մնար: Որոշ արիւնոտ աւանդութիւն կայ այդ հարաւային ազգերուն քով, եւ ոչ միայն թուրքերու այլեւ հայերու:
Յետոյ լսեցիք, որ ամբաստանեալը թիֆօ է ունեցեր. ու դուք գիտէք թէ մէկը, որ մալարիա կամ թիֆօ է ունեցեր, յաճախ տարիներ շարունակ չի կրնար նօրմալ նկատուիլ:
Յետոյ, ամբաստանեալը, ստամոքսի հիւանդութեան կամուրիշ պատշառով, իրեն համար անսովոր չափով կօնեակ կը խմէր, այնպէս որ այդ ուղղութեամբ եւս իր հոգեկան հաւասարակշռութիւնը բոլորովին կանոնաւոր չէր:
Ատոր կ’աւելնայ առարկայօրէն, որ` ինչպէս լսեցինք` հայերը ու թուրքերը նորէն, ինչպէս դէպքին ատեն, պաշտօնապէս յայտարարուած պատերազմի մէջ կը գտնուէին: Որ որ հանդիպէին իրար այդ երկու ազգերը, կը հանդիսանային որպէս թշնամիներ, եւ երկուքն ալ մինչեւ որոշ աստիճան իրենց իրաւունքը կը նկատէին` իրար դէմ ելլել իբրեւ պատերազմողներ: Երբ ամբաստանեալը ըսաւ. “ան օտարական, եսօտարական. ատիկա Գերմանիոյ չի վերաբերիր”, ան աւելցնելու էր միայն.”ատկէ զատ, մենք պատերազմական ու վրիժառութեան կացութեան մէջ կ’ապրինք իրաի հետ”:
Ապա դուք լսեցիք նաեւ, որ Թալէաթի մասին մահավճիռ արձակուած էր: Դատավճիռները կամ կը ճանչցուին, կամ չեն ճանչցուիր: Եթէ մենք չուզենք ճանչնալ ուրիշ դատարանի մը վճիռը, այն ատեն չենք կրնար պահանջել, որ ուրիշները մեր վճիռը ճանչնան: Թալէաթի մահավճիռը տրուած է պատերազմական ատեանի կողմէն: Ես առհասարակ բարեկամ չեմ պատերազմական եւ զինուորական ատեաններու. ես կ’ընդունիմ, որ սովորական դատարանը, եթէ լաւ է, այնպէս է, որ ոչ ոք այլեւս պէտք ունի այն ձեւի մասնաւոր հաստատութիւններու: Բայց ուր որ կան պատերազմական եւ զինուորական ատեաններ, հոն կան անտարակոյս նաեւ պարկեշտ դատաւորներ, որոնք ճիշդ վճիռներ կուտան: Ես նուազագոյն տարակոյսն իսկ չունիմ, թէ այն բարձրաստիճան ու կրթուած դատաւորները, որոնք մեծ խնամքով քննեցին եւ դատեցին Պոլսոյ ոճրագործները, գտան նաեւ ճիշդ

-176-

դատավճիռը: Աւելի եւս անթոյլատրելի է ըսել, թէ դատավճիռը ծագեր է անգղիական նաւային թնդանօթներու ճնշումին տակ: Ես երբէք լսած չեմ, որ անգղիական դատաւորները այս ձեւով ազդեն արդարադատութեան վրա: Անգղիոյ մասին կրնաք խօսիլ, ինչպէս որ կ’ուզէք`եւլաւ, եւ գէշ. բայց անգղիական արդարադատութիւնը օրինակ ծառայած է բոլոր ժամանակներու եւ երկիրներու համար: որեմն սխալ է ըսել, թէ պատերազմական ատեանը տուեր է իր վճիռը անգղիական նաւային թնդանօթներու ճնշումին տակ:Աւելի ճիշտ կ’ըլլար քննել այդ դատավճիռին հիմերը, ու այն ատեն կը տեսնուէր,թէ` ինչպէս այստեղ ցուցուց վկաներէն մին` հայկական կոտորածները եւ չորս ուրիշ կէտեր զատ - զատ ճշդուած են եւ ատոր համաձայն ամբաստանեալներուն համար մահավճիռ է հանուած: Դատապարտուածներէն մէկուն նկատմամբ, որ Պոլիս կը գտնուէր, մահապատիժը գործադրուէր է: Ես անհատապէս կ’ատեմ մահապատիժը ճիշտ այնպէս, ինչպէս մարդասպանութիւնը, եւ չեմ հաւատար սպանութեանց դէմ պայքարելու յաջողութեան, որքան ատեն որ մահավճիռներ կը տրուին ու կը գործադրուին: Ես կը խորհիմ առհասարակ, որ ոչ մէկ պարագայի տակ պէտք չէ սպաննել: Այդ դատավճիռէն ետքը սակայն Թալէաթը ստիպուած էր փախչիլու թագնուիլ կեղծ անուան տակ, որպէս զի վճիռը իր նկատմամբ չգործադրուէր: Այդ վճիռի ճշդութեան մասին ես ոչ մէկ տարակոյս ունիմ. անու միայն հաստատուած է, որ Թալէաթը յանցաւոր էր այն չարագործութիւններուն համար: Բայց այդ վճիռը ազդեցութիւն ունի նաեւ հայուն վրայ. նոյն իսկ արդարացի եւ ճիշդ խորհող հայը պիտի ըսէ ինքն իրեն. “այդ մարդը մահուան դատապարտուած է.ուրեմն ան է գործեր ոճիրները եւ արժանի է մահապատիժի”:
Յետոյ, նկատի կու գայ նաեւ այն գաղափարը, որ կապ ունի ստիպողական ինքնապաշտպանութեան հետ: Այդ անձերը, Էնվերը եւ Թալէաթը, կ’ապրէին Գերմանիոյ մէջ կեղծ անուան տակ: Այստեղ խօսք եղաւ թէ անոնք Գերմանիոյ “հիւրերն” էին: Այդ ես ամենայն վճռականութեամբ պիտի մերժեմ. ես չեմ հաւատար, թէ գերման կառաւարութիւնը թոյլ տար, որ իրենց հայրենիքը լքած փախած նման ոճրագործներ, իբրեւ ”հիւրեր”, կեղծ անուններով թագնուեին այստեղ: Չէ՞ որ այդ անձերէն մին նորէն փախեր է ասկէ. ինչպէս կը գրեն թերթերը, Էնվերը նորէն գացեր է

-177-

Ռուսիա դարբնելու համար մեծամասնականներուհետ նոր ծրագիրներ, որոնց նպատակներէն մէկն է` պատերազմիլ հայերու դէմ եւ ոչնրացնել զանոնք: Եթէ Թալէաթ, ինչպէս որ ինքը անշուշտ ուզեր էր, հետեւէր Էնվէրին, մէկ կամ երկու շաբաթէ ետքը հաւանօրէն պիտի տեղի ունենային նոր սարսափներ հայերու վերաբերմամբ: Եթէ մէկը, իբրեւ ազատիչ իր ժողովուրդին, սպաննէ նման մարդ մը, որ վտանգաւոր ու ոճրական գործունէութիւն կը ծաւալէ այդ ժողովուրդին դեմ, անսարակոյս ան սապէս պիտիխորհած ըլլայ. “այս մարդը հայ ժողովրդին թշնամին է. եթէ դուրս կ’ելլէ Գերմանիայէն եւ Էնվէրին պէս միանար մեծամասնականներուն, նորէն մեր կիները եւ երեխաները կը կոտորուին”: Այսպիսով, ամբաստանեալինարարքին մէջ կայ լայն իմաստով – թէեւ ոչ իրաւաբանօրէն – ստիպողական ինքնապաշտպանութիւն. անհաստատապէս այն երկիւղն ունէր, երբ Թալէաթը նորէն իր առջեւը տեսաւ: Այս եւս առարկայօրէն բացատրելէ ետք` անցնինք բժշկական իրազեկներու կարծիքներուն քննութեան:
Դուք տեսաք իրազեկներու վէճը վերնոտութեան մասին: Իրազեկները դատաւորի օգնականներն են. անոնք միայն ըսելու են այն, ինչով որ` իրենց իրազեկութեան հիման վրայ` կրնան օգտակար ըլլալ իրավունքին: Եթէ տան մը փլումէն մարդ մը սպաննուի թերեւս ըսուի, որ ճարտարապետն է յանցաւոր այդ մարդու մահվան համար: Բայց ես երբէք իրազեկին չէի ձգեր դատելու` թէ այդ պարագային ճարտարապե՞տն է արդեօք յանցաւոր: Այդ անոր գործը չէ. ան միայն կրնայ ըսել, թէայդ տունը կանոնաւո՞ր թէ սխալ սխալ կերպով է կառուցուած եղեր: Տան փլումը կրնայ ուրիշ պատճառներէ կախուած ըլլալ: Այսպէս եւ բժշկական իրազեկնորը չեն կրնար ըսել, թէ սպանութեան կատարման վերաբերմամբ 51դ յօդուածը արդեօք նկատի պիտի գա՞յ. ըրովհետեւ սպանութեան վայրկեանին եղած անգիտակցութեան հարցին` հոգեբանն է որ պիտի պատասխանէ, այլ ոչ բժշկական իրազեկը: Այս վերջինը ասպարէզ կու գայ այն ատեն միայն, երբ խնդիրը հոգիի հիւանդոտ խանգարման մասին կ’ըլլայ: Բժիշկի գործը հիւանդութիւնն է եւ ոչ անոր ազդեցութիւնը: Երբ խնդիրը հիւանդութեան մասին է, ես պէտք է հարցնեմ բժիշկին, ու այն ատեն ան թող ըսէ ինձի այն ամէնը, ինչ որ յայտնի է իրեն իր գիտութենէն. իսկ իրաւաբանի արուեստին ան իրաւունք

-178-

չունի խառնուելու: Գործադրելի՞ է 51դ յօդուածը թէ ոչ - ասիկա հարց մըն է, որ բնաւ չի վերաբերիր բժշկական իրազեկին: Ես կը խոստովանիմ, որ մեր իրաւաբանական գործունէութեան ատեն յաճախ, գործնական նկատումներով, բժիշկին հարց կըտրուի. “ձեր կարծիքը միայն ամբաստանեալի հիւանդութեա՞ն մասին պիտի յայտնէք, թէ նաեւ այն ազդեցութեան, զոր այդ հիւանդութիւնը ունեցեր է անոր կամքին վրայ. կը կարծէ՞ք թէ 51դ յօդուածը գործադրելու է”:
Ես այդ վերջին հարցումը երբէք չէի ըներ. ու եթէդատական նախարար մը հարցնէր ինձ, թէ պաշտօնը ստանձնելէն անմիջապէս յետոյ որը պիտի ըլլայ իր առաջին գործը, ես կը պատասխանէի. “Արգիլեցէք հարցնել բժշկական իրազեկին, թէ պէտք է կամ կարելի է արդեօք գործադրել 51դ յօդուածը. եւ արգիլեցէք բժշկական իրազեկին` պատասխանել այդ հարցումին”: Բժիշկը, զինուած իր գիտութեան բոլոր ծանօթութիւններով, միայն քննելու եւ նկարագրելու է ամենայն մանրամասնութեամբ. իսկ այս հարցին հետ, զոր այստեղ որոշելու ենք մենք, ան ոչ մէկ գործ ունի. այդ մասին ան ըսելիք չունի:
Դուք լսեցիք արդէն իրենցմէ իրազեկներէն/ բացառութեամբ առաւին իրազեկ պ. Դր. Շտէօրմէրի, թէ իրենք սիրով չեն մօտենար այդ հարցին, որովհետեւ բժիշկները տաչբեր տէսակէտներ ունին կամքի, անոր սահմանափակման եւ այլնի մասին, քան իրավաբանները: Բայց եւ այնպէս ամէնքն ալ վերջիվերջոյ մի մի պատասխան տուին, առանց սակայն ստանձնելու պատասխանատւութիւնը իրաւաբանական պատասխանին համար: Մէկ մասը պատասխանեց միայն “այո”ով, իսկ միւսը` “ոչ”ով: Ու միայն առաջին իրազեկն էր, որ հաստատապէս ըսաւ, թէ 51դ յօդուածը կարելի չէ գործադրել: Պ. Դր. Շտէօրմերի դէմ ես բան մը չեմ ըսեր. ես շատ կը յարգեմ ու կը գնահատեմ զինքը: Բայց իր կարծիքը անգործածելի է, ինչպէս որ դուք ինքներդ ալ նկատեցիք: Վերնոտութեան մասին իր քննութեան արդիւնքը ճիշդ չէ. ան ճշդեր է մարմնական վերնոտութիւն, մինչդեռ միւս բոլոր պարոնները, ինչպէս եւ, կարծեմ, մենք ամենքս` տարակոյս չունինք, որ ատիկա հոգեկան վերնոտութիւն է: Պ. առաջին իրազեկը հետազօտեր է հոգեկան վերնոտութեան պատճառները ոչ լիովին եւ ատոր հետեւանքով սխալ ախտագուշակութիւն է ըրեր: Ես կ’ըն-

-179-

դունիմ, որ իր կարծիքը մշակուած է շատ ճշգրիտ կերպով եւ մեծ խնամքով. բայց այդ չարգիլեր ինձ որ ըսեմ, թէ սխալ է: Մէկը կրնայ խնդրի մը մասին յայտնել մանրամասն, բայց սխալ կարծիք. մէկ ուրիշը կրնայ կէս ժամուան մէջ ճիշդը ըսել: Որ պ. Դր. Շտէօրմէրի կարծիքը անճիշդ է, այդ բացատրեցին – թէ եւ իրաւամբ ամենավայելուչ ձեւով – պ. պ. պաշսօնակիցները:
Այդ իրազեկները կ’ըսեն, թէ ամբաստանեալը հոգեկան վերնոտութիւն ունէր, այսինքն հոգեկան խանգարումներու վրայ հիմնուած մարմնական կազմ մը, որ ծարունակ առիթ կու տարվերնոտութեան բռնկումներու: Այստեղ արդէն շատ ճիշդ կերպով շեշտուեցաւ, որ մենք չենք գիտեր, թէ ամբաստանեալը սպանութեան նախընթաց գիշերը կամ առավոտը կանուխ ունեցե՞ր է արդեօք բռնկում: Այդպիսի բռնկումներ կրնան գալ ու անցնիլ, առանց որ հիւանդը գիտնար այդ, որովհետեւ միայն բռնկումէն ետքը ան թուլութիւն կամ նման բան մը կը զգայ: Իմ հարցիս` “չէ՞ք գիտեր, նախընթաց գիշերը բռնկում մը տեղի չէ՞ ունեցեր” – պ. դր. Շտէօրմէր եւս որոշակի պատասխանեց. “ոչ, այդ ես չեմ կրնար գիտնալ. ամբաստանեալը չըսաւ թէ ունեցեր է բռնկում. ես ալ չեմ գիտեր, ունեցե՞ր է թէ ոչ. բայց հարկաւ կրնայ ունեցած ըլլալ”: Ու ատոր համար խիստ կարեւոր է այն, ինչ որ պ. պ. օգնական դատաւորներէն մին բժշկական գետնին վրայ աւելցնել ուզեց. այդ այն է, որ նման բռնկումներ կրնան տեղի ունենալ, առանց որ հիւանդը գիտնար. բայց այդ պարագային ալ բռնկումին հոգեկան արձագանգը կրնայ տեւել բաւական ատեն, մինչեւ իսկ օրեր: որեմն անհրաժեշտ ալ չէ, որնման բռնկում մը տեղի ունեցած ըլլայ անմիջապէս սպանութենէն առաջ` գիշերը կամ առտուն կանուխ: Մենք լսած ենք դերասանի մը մասին, որ վերնոտութեան բռնկումներ է ունեցեր. օր մը յանկարծ թատրոն չէ գացեր, հեռացեր է քաղաքէն ու անհետացեր, այնպէս որ ոչ ոք չէ գիտցեր, թէ ուր է: Իսկ ան կրցեր է երկաթուղիի տոմս գնել, ճամբորդել, հիւրանոց մը երթալ, առանց այնուամենայնիւ գիտնալու իր վերնոտ կացութեան հետեւանքով, թէ ինչ կը կատարուի իրեն հետ: Իրեն կը պակասէր մտաւոր ու հոգեկան յառաջընթացներու շարք մը` ակներեւ իր գիտակցութեան հիւանդոտ խանգարման պատճառով: Պ. օգնական դատա-

-180-

ւորը հարցուց պ. դր. շտէօրմէրին. “չէք գիտեր արդեօք, սպանութենէն առաջ վերնոտութեան բռնկում եղե՞ր է, թէ ոչ.” ըւայդ հարցումը կը շօշափէր խնդրի ամէնաէական կէտը: ու երբ պ. Դր. Շտէօրմէր պատասխանեց` ”ոչ, չեմ գիտեր”, ատով իր կարծիքը ինձ համար լմնցած էր:
Միւս պ. պ. իրազեկները շատ աւելի լայն են ընդգրկած խնդիրը, ոչ թէ ջանասիրութեան, այլ գիտական փորձառոըթեան գործադրութեան նկատմամբ:
Դուք գիտէք վերջապէս, որ ամբաստանեալը ստացեր է ծանր հարուած մը իր գլխուն, եւ որ սպանութեան առտուն ինքզինքը գէշ զգալով` կօնեակ էր խմեր:
Բժիշկներուն խօսքով` ամբաստանեալի հիւանդութիւնը հոգեկան վերնոտութիւն է եղեր, ան ունեցեր է հոգեբեկութեան բռնկումներ: Այդ օտարոտի արտայայտութիւններով ըստ ինքեան կարելի չէ ոչ ոքի վրայ տպաւորութիւն գործել. բայց այն, ինչ որ ատով արտայայտել կ’ուզեն, ներքնապէս ճիշդ է: Իրազեկները ըսին, թէ ամբաստանեալը երբ 1915ի ջարդէն ետք, որուն զոհ գացին իր ազգականները, արթնցաւ ուշաթափութենէն, դիակի հոտ առաւ, եւ թէ յետոյ ալ, երբ իր յիշողութեան պատկերները կը դառնային այն ժամերուն, այն միշտ նորէն նոյն հոտը կը զգար: Ասիկա, բշիժկներուն խօսքով,նշան է, որ ամբաստանեալի հոգին խռոված էր, այնպէս որ` երբ պատկերները կու գային, ան այլեւս իր կամքին տէրը չէր: Եթէ ես կամքիս տէրն եմ, կաղամարը հոտոտելով դիակի հոտ չեմ զգար. բայց եթէ գիտեմ, որ թերեւս առաջ այդ կաղամարով մարդ մը սպաններ են, ու յետոյկաղամարը հոտոտելով կարծեմ, թէ իրապէս դիակի հոտ կ’առնեմ, յն ատեն այլեւս ազատ կամքիս տէրը չեմ:
Ինչպէս գիտէք, կան նման “գլխապտոյտի բռնկումներ”. կան մարդիկ, որ դիւրաւ կը կարծեն, թէ գլուխնին կը դառնայ: Երբ անոնք լեռ կը բարձրանան, պէտք է որ բանէ մը բռնեն, թէեւ վար իյնալու ոչ մէկ վտանգ կայ: Այսպէսով, կան երեւակայութիւններ, զորս կարելի չէ վանել օրինակի համար` մէկը կը նայի պատուհանէն վար ու շարունակ կը խորհի. “դուն պէտք է վար նետուիս”: Այդպարագային լաւագոյնն է գոցել պատուհանը եւ հեռանալ անկէ. արդարեւ, ո՞վ կրնայ ըսել, որ այդ մարդը, եթէ հոգեպէսհիւանդոտ տրամադրութիւն ունի, դուրս չէ նետուիր.

-181-

որովհետեւ հոգեկան ստիպումը անդիմադրելի է: Պ.պ. իրազեկները բացատրեցին մեզի այդ շատ գեղեցիկ կերպով, այնպէս որ կրնանք վստահօրէն իրենց հետեւիլ:
Հիմայ ամէն մէկը իրեն հարց կու տայ. “ի՞նչ է կատարուեր ամբաստանեալի հոգիին մէջ. ի՞նչը, իբրեւ հարկադրիչ մտապատկեր, նուաճեր է զինքը”: Ան ինքը տուաւ մեզի ամէնալաւ բացատրութիւնը “Թալէաթը տեսնելը”: Երբ ան եկավ Բերլին, Թալէաթներու մասին չէր խորհեր, չէր խորհեր նաեւ մէկ ամիս այստեղ ապրելէ ետքը: Բայց երբ օր մը, Հարդէնբէրգ փողոցէն անցնելու միջոցին, ան երեք թուրք տեսաւ եւ նկատեց, թէ ինչպէս անոնցմէ մէկը խոնարհեցաւ միւսին առջեւ ու “փաշա” ըսաւանոր, ու երբ` համեմատելով թերթի մէջ լոյս տեսած պատկերը` ճանչցաւ որ “փաշա”ն Թալէաթն է եղեր, այն ատեն Թալէաթը դարձաւ անոր համար այն, ինչ որ մէկ ուրիշի համար այսպէս կոչուող կարմիր լաթն է : Այդ նոյն մարդը ն նորէն տեսաւ դէպքի առտուն. ան իջաւ փողոց: Ի՞նչ մտապատկերներ կը դառնային իր ուղեղին մէջ, երբ վերցուց ատրճանակը, իջաւ վար եւ արձակեց իր գնդակը: Ատոնք մտապատկերներ են, որ կապուած են Թալէաթի անձին հետ:
Ես չէի ուզեր ներս բերել քաղաքականութիւնը դատասրահին մէջ. բայց չեմ կրնար չմատնանշել, որ այդ ըրաւ պ. դատախազը, ըսելով որոշ բաներ ի նպաստ Թալէաթի: Եթէ այդ տեղի ունեցած չըլլար, թերեւս պէտք չունենայի արտայայտուելու ընդդէմ այս վերջինիս: Ըսուեցաւ, որ այստեղ սպաննուած է “Գերմանիոյ դաշնակիցը”: Այդ ճիշդ չէ Թալէաթը եւ իր կոմիտէն դաշնակիցներն էին պրուսական եւ գերմանական նախկին զինուորական կառաւարութեան: Գերման ժողովուրդի դաշնակիցներ այդ մարդիկը երբէք եղած չեն: Բայց որովհետեւ այնուամենայնիւ ըսուեցաւ, թէ Թալէաթը Գերմանիոյ դաշնակիցն էր, չեմ ուզեր առիթը փախցնել եւ պարտականութիւնս կը նկատեմ առանձնապէս շեշտելու - այդ երիտասարդ թուրք մարդիկը երբէք գերման ժողովուրդի դաժնակիցները չէին: Ճիշդ է, անոնք տապալեցին հին թուրք կառաւարութիւնը եւ ծով մըարեան գնով մօտ տասը տարի իշխանութիւնը իրենց ձեռքը պահեցին: Ճիշդ է նաեւ, որ գերման նախկին կառաւարութիւնը դաշնակցած էր անոնց հետ. բայց ան դաշնակցած էր նաեւ Լենինի եւ Տրօցկիի

-182-

հետ, զորս անկէ առաջ անցուցած էր Գերմանիայէն` Ռուսիոյ մէջ յեղափոխութիւն կատարելու համար: Այդ նոյն կառավարութիւնը հարցուցած էր նաեւ Հազէին` թէ չի՞ ճանչնար արդեօք ո եւ է երկրի մէջ քանի մը յեղափոխականներ կամ անիշխանականններ, զորս կարելի ըլլար դրդել յեղափոխութիւն յառաջ բերելու: Բայց թէ Թալէաթը գերման ժողովրդին դաշնակիցը եղած է, այդ ես երբէք ու ոչ մէկ պարագայի տակ կրնամ ընդունիլ:Թալէաթը անհատապէս կրնար ուղիղ մարդ ըլլալ. բայց ան միլիթարիստներու դահլիճի մը անդամ էր, իսկ միլիթարիստը այն է, ինչ որ իրաւունքի հակառակն է: Միլիթարիստը այն մարդը չէ, որ կոչումով զինուորական է: Կարելի է սպայ կամ զինուորական ըլլալ, միշտ համազգեստ կրել, շարունակ զէնքի հետ գործ ունենալ եւ միեւնոյն ատեն միլիթարիստ չըլլալ: Սպան եւզինուորը եւս կրնան պահպանած ըլլալ իրենց մէջ իրաւունքիեւ արդարութան սկզբունքները եւ կատարել իրենց պաշտօնին պարտականութիւնները: Բայց միւս կողմէն կան անթիւ միլիթարիստներ, եթէ ոչ ամէնքը, որ երբէք զինուորոկան համազգեստ չեն հագած, որ նստած են կաղամարին առջեւ, յօդուածներ կը գրեն ու գազանօրէն կը պաշտպանեն բռնի ուժի դրօշակը:սսս Միլիթարիստը բռնի ուժին մարդն է` ընդդէմ արդարութեան մարդուն: Այս վերջինս արդարութիւնը աշխարհին մէջ ամէն բանէ բարձր կը դասէ: Եթէ հաւատացեալ է` իրեն համար Աստուծմէ անմիջապէս ետքը կու գայ արդարութիւնը եւ ապա միայն մարդը: Եթէ հաւատացեալ չէ` մարդը, իբրեւ սուրբ կը գրավէ առաջին տեղը: Միլիթարիստը տարբեր կը խորհի. ան ուժի մարդ է, եւ իրաւունքը իրեն համար այնչափ միայն արժէք ունի, որչափ որ կարելի է “համաձայնեցնել” զայն` ինչպէս որ կ’ըսուի սովորական դարձած նախադասութեան մը մէջ` “զինուորական անհրաժեշտութիւններուն”: Միլիթարիստներ կը գտնէք երկրագունդի բոլոր ժողովուրդներուն մէջ: Անոնք կապուած չեն ոչ մէկ որոշ ազգի, երկրի կամ սահմանի: Անոնք կը կազմեն կաստա մը, միացեալ ու միաբան դաս մը, միլիթարիստներու կաստան, բռնի ուժի մարդոց կաստան` ընդդէմ արդարութեան մարդոց դասին: Մենք ինքնիս ալ այս պահուս սոսկալիօրէն կը տուժենք միլիթարիստներէն, որոնք պիտի որոշ ազդեցութիւն ունենան Ռենոսի միւս կողմը: Ո՞վ գիտէ, թէ մենք դեռ ինչոր պիտի քաշենք բռնութեան մար-

-183-

դոց ձեռքէն: Մենք մեզ մօտ եւս բռնի ուժի մարդիկ ունեցանք, մենք կարգ մը անձեր ղրկեցինք Թուրքիա` հոն զինուորականութիւնը մարզելու համար, ինչ որ բնաւ մեր գործը չէր: Մենք միլիտարիստներ տեսանք Ռուսիոյ մէջ, եւ հիմայ մեծամասնականներն են, այդ իսկական միլիթարիստները, հոն իշխանութեան գլուխը: Ամէն տեղ մենք կը գտնենք միլիթարիստներ: Անոնք ունին մարդուն արտաքինը, անոնք ունին ուղեղ, բայց իրենց ուղեղին մէջ կը պակասի այն գործարանը, որ կը ներկայացնէ արդարութիւնը: Ինչպէս որ կան շատ կենդանիներ, որոնք երբէք մարդկայնօրէն զգացող սիրտ մը չպիտի ունենան, այդպէս ալ կանգնած են միլիթարիստները բոլոր ազգերուն հանդէպ: Անոնք պատերազմ կ’ուզեն. ու բռնի ուժի մարդիկ են եւ ոչ թուրք ժողովուրդը, որ ոչնչացուցին հայ ժողովուրդը:
Ժողովուրդ մը տեղահանելու հրամանը ամէնէն հրէշային բանն է որ կրնար ծնունդ առնել միլիթարիստի մը ուղեղի մէջ: Եթէ, ինչպէս որ հոս շեշտուեցաւ, Երիտասարդ թուրքերու կօմիտէն ունէր այն համոզումը, թէ լաւ ժանդարմները հեռացած են, եւ իր ձեռքին տակ, իբրեւ ժանդարմներ, սինլքորներ են միայն,այն ատեն ան իրաւունք չունէր տեղահանութեան հրամանը տալու: ու եթէ ան այնուամէնայնիւ տուաւ զայն ու վստահեցաւ սեղահանութեան գործը նման մարդոց, ապա ուրեմն ինքն է պասասխանատու հետեւանքին համար:: Ես բոլորովին հակառակ կը դնեմ խնդիրը, ես անշուշտ յանցաւոր կը նկատեմ ժանդարմները, որոնք ճամբան ոճիրներ գործեցին, բայց ոչ այնչափ յանցաւոր, որչափ Պոլիս եղող այն անձը, որտեղահանութեան գործը տուաւ նման մարդոց ձեռքը: Ամբողջ մեղքը կ’իյնայ կառաւարութեան վրայ, որը տուաւ տեղահանութեան հրամանը եւ իրագործեց զայն կասկածելի մարդոց միջոցով:
Ես կանգնած եմ այն տեսակէտին վրայ, թէ առանձին անհատը երբէք ինքը չէ, որ կ’որոշէ, թէ կ’ուզէ՞ պատերազմ երթալ թէ ոչ: Անգամ մը որ պատերազմ յայտարարուած է, այդ առանձին անհատն ալ կը քաշուի կը տարուի, ու այն ատեն ուզէ չ’ուզէ պիտի երթայԵրբ պատերազմին բախտը իր ժողովրդին դէմ կը դառնայ, ու ինքն ալ դերի կ’իյնայ, այդ պարագային թշնամին պէտք է գիտնայ, թէ գերին ինքը չէ որ յառաջ է բերեր պա-

-184-

տերազմը, այլ` համաձայն իր պարտականութեան` գործեր է որպէս ներկայացուցիչը իր ժողովուրդին: Ամէն մէկ գերի սուրբ մըն է, որովհետեւ ան իր ժողովուրդին ներկայացուցիչն է, որ իր տան ու հայրենիքին համար ստիպուած էր պատերազմ երթալու եւ այժմ դժբախտ բերումով մը գերի ինկած է: Ով որ հայհոյական խօսքեր կ’ուղղէ գերիի մը կամ ձեռք կը բարձրացնէ անոր դէմ, այդպիսին իմ տեսակէտով այլեւս տեղ չունի պարկեշտ մարդոց հասարակութեան մէջ. որովհետեւ ամէն մէկ գերիին մէջ ես կը յարգեմ իր ժողովուրդին ներկայացուցիչը, որ պատերազմելու է ելեր իր հայրենիքին համար եւ գերի իյնալու դժբախտութիւնն է ունեցեր:
Այդ պէտք էր որ գիտնար Պոլսոյ կառավարութիւնը: Եթէ հայերը մինչեւ իսկ դաշնակցած ըլլային ուրիշ ժողովուրդներու հետ, եթէ մինչեւ իսկ կուրացած վարիչ մը դաւաճանութիւն գործած եւ ռուսերուն միացած ըլլար, Երիտասարդ թուրքերը այնուամէնայնիւ գիտէին, որ կային հազարաւոր կիներ եւ երեխաներ, որոնք այս պատմութիւններէն բնաւ լուր չունէին, եւ որ տեղահանութեան հրամանին առաջին պայմանը պէտք է ըլլայ խիստ կարգադրութիւնը` հոգալ կիներու, երեխաներու եւ այն այրերու մասին, որոնք կապ չունին այն դաւաճաններուն հետ: Եթէ ես առհասարակ մահապատիժին հակառակ չըլլայի, ամեն պարագայի մէջ արդարացի պիտի նկատէի զայն այն անձին համար, որ “ռազմական անհրաժեշտութեան” նկատումով կու տայ հրաման մը` առանց իր վրայ առնելու անոր հետեւանքներուն պատասխանատութիւնը` անմեղներու նկատմամբ: Ես պարզապէս բարնաջանք կը նկատեմ, երբ այս սրահէն դուրս կ’ըսուի, թէ տեղահանութիւնը անոր համար էր, որ հայերը դաշնակցած էին ռուսերուն հետ, եւ որ “ռազմական անհրաժեշտութիւնները” կը պահանջէին այդ: Եթէ հոն, առանձին լեռնային գիւղերու մէջ մնար ժողովուրդին այս կամ այն հատուածը, ատիկա բնաւ կապ չունէր ”ռազմական անհրաժեշտութիւններուն ” հետ: Եթէ դուք նայէք Կովկասի եւ Արարատեան շրջանի քարտէսը, կը գտնեք հոն ընդարձակ տարածութիւններ, շատ աւելի մէծ քան Գերմանիան: Հոն երկու հազար տարիէ ի վեր դժբախտ ժողովուրդ մը կ’ապրի. իրմէ վար` մէկ կողմը կը տարածուի այն արգաւանդ դաշտը, որ միշտ կը գրգռէ նուաճողական ձգտումներ ունեցող ազգերու ախորժակը, միւս

-185-

կողմը` սոսկալի անապատ մը. իսկ իրմէ վեր կը գտնուին այն լեռնացքերը, որոնք միշտ օտարներու ձեռքն են եղեր: Ով տէր է այդ անցքերուն, տէր է նաեւ բարձրագաւառին: Այս բարձրագաւառին մէջ ապրող ժողովուրդը` երկրագործ հայը աւարն է անոնց, որոնք կու գան աջէն ու ձախէն: Աւելի քան 500 տարիէ ի վեր Հայաստանը երեք մասի բաժնուած է: Օտար ցեղեր, մէկը միւսի ետեւէն, սրացեր անցեր են Հայաստանի մէջէն: Նոյն ցեղերը, որոնք ամայացուցին Առաջաւոր Ասիան, Հունգարիան եւ հասան մինչ Ռենոս, մարդիկ` նման Ատտիլայի, որոնք կը շարունակեն ապրիլ մեր մանկական յիշողութեանց մէջ, ամենաքստմնելի կերպով երեւցան նաեւ Հայաստանի մէջ` ոչնչացնելու համար ժողովուրդը:
Այս դժբախտ արհեստաւոր եւ երկրագործ ժողովուրդի դէմ էր որ յարձակեցաւ Երիտասարդ թուրքերու կառաւարութիւնը: Երիտասարդ թուրք ըսելով իրապէս հասկնալու է հին թուրքը, իսկ հին թուրք ըսել է բռնի ուժի մարդ, միլիթարիստ: Պատճառները միայն կրօնական չէին, այլեւ քաղաքական:
Այս վերջիններու մասին մենք արդէն լսեցինք: Երբ 1914ի օգոստոս 1ին պայթեցաւ պատեւազմը, Երիտասարդ թուրքերու կօմիտէն այսպէս խորհեցաւ. “Հիմայ մենք կրնանք լմնցնել մեր գործը նաեւ հայերուն հետ. աշխարհիս մեծ պետութիւններէն ոչ մէկը կրնայ այլեւս օգնել իրենց”: Մենք լսեցինք պ. Դր. Լէպսիուսէն, թէ առաջները այս կամ այն մեծ պետութիւնը միշտ օգներ է հայորուն: Կնքուեր են միջազգային համաձայնութիւններ` հայերու կացութիւնը բարուոքելու համար, ապահովելու համար անոնց իրավունքը` ազգ մը դառնալու: Բայց ահա ծագեցաւ մէծ պատերազմը, եւ թուրքերը կրնային լմնցնել իրենց գործը հայերուն հետ: Սակայն ատիկա միակ հիմը չէր. մենք լսեցինք, թէ այն երկու հայ ընտանիքները, որոնք կոտորածէն ազատելով` մնացեր էին Երզնկայի մէջ, պէտք էր մահմետական դառնային ողջ մնալու համար ասով անուղղակի կերպով տրուած կըլլայ պ. պ. երդուեալներէն մէկուն հարցումի պատասխանը: Կար նաեւ կրօնական ատելութիւն եւ ֆանատիկոսութիւն: Կ’ուզէին կոտորել քրիստոնեաները, կ’ուզէին միայն մահմեդական հայեր ունենալ, որովհետեւ կը յուսային, թէ Ղուրանի սահմաններուն մէջ կարելի պիտի ըլլար աւելի դիւրին իրագործել բռնի ուժի հին-թուրքական գաղափարը:

- 186 -

Հին թուրքական կայսրութիւնը եւ իր բոլոր նուճումները կը հանգճին զինուորական ուժի գաղափարին վրայ, եւ ուժի այս գաղափարը անմիաբանելի է Հին եւ Նոր կտակարաններու վարդապետութեանց հետ, թերեւս նաեւ ճիշտ ըմբռնուած Ղուրանին հետ, ու ամենէն առաջ իր բովանդակութեամբ անմիաբանելի է, “ սիրէ մերձաւորդ որպէս քու անձդ” սկզբունքին հետ: Ասոր համար ալ Երիտասարդ թուրքերը օգտուեցան առիթէն`իրենց հեռաւոր սահմանին վրայ ապրող այդ միակ քրիստոնեայ ժողովուրդը ոչնչացնելու համար: Անոնք չհամարձակեցան ընել այդ` Պոլիս ապրող հայերուն նկատմամբ. բայց հեռաւոր սահմաններու մասին` վալիներուն ուղղուած հեռագիրներով, որոնց պատճէնները կը գտնուին մեր ձեռքը, Երիտասարդ թուրքերը կը հրամայէին, որ հայ ժողովուրդը այլեւս գոյութիւն չպիտի ունենայ: Ատկէ զատ անոնք կը հրահանգէին, թէ այն վալիները, որոնք լաւ են տրամադրուած դէպի հայերը, ուրիշ շրջաններ ղրկելու է, իսկ եթէ այդ ալ չօգնէ` պաշտօնանկ ընելու է: Ու ահա մենք ունինք մեր առջեւ սպանութիւնը ժողովուրդի մը, որուն ոչնչացման պատասխանատւութիւնը կ’իյնայ Երիտասարդ թուրքերու կօմիտէին եւ մասնաւորապէս անոնց ամենաազդեցիկ նախարար Թալէաթի վրայ:
Ամբաստանեալի մտքին մէջ 1921ի մարտ 15ին ժամը 11ին տեղի կ’ունենայ հաշուեկշիռը իր ժողովուրդի հազարամեայ տանջանքներուն, որոնց մասին ան լիակատար տեղեկութիւններ ունէր: Ասոր վրայ կ’ավելնայ այն, որ 1915ին ինքը անձամբ ալ մաս ունեցաւ այդ տանջանքներէն, երբ իր քաղաքին հայ բնակիչները կոտորուեցան կէս ժամ քաղաքէն հեռու: Կոտորածին քստմնեցուցիչ տեսարանը մեծ ազդեցութիւն ունեցաւ իր հոգեկանին վրայ: Այդ ամէնը մարտ 15ի առտուն նորէն երեւցաւ իր աչքին առջեւ: Առնենք Վիլմհէլմ Տէլլի դէպքը: Գէսսլէր կը ծաղրէ ու կը հեգնէ ժողովուրդը, կը կանգնէ ստրկութեան նշանակը, կը ստիպէ տէլլը` նետու զարնել հարազատ զաւակի գլխուն վրայ դրուած խնձորին:Այդ կուսակալը Հին-թուրքերու, բռնի ուժի մարդոց արիւնէն է: Այն միտքը, որ կը ծագի այդ վայրկեանին վիլհէլմ Տէլլի մէջ, կը սաւառնի Թէհլիրեանի աչքերուն առջեւ: Ամբողջ աշխարհի երդուեալներու դատարաններէն ո՞րը պիտի դատապարտէր Տէլլը, եթէ ան իր նետովը գետին տապալէր կուսակալը: Ես կը հարց-

-187-

նեմ` կա՞յ արդեօք աւելի մարդկայնական բան մը, քան այն ինչ որ այստեղ մեր առջեւ հանուեցաւ: Մէկ միլիոն սպանուածներու, ամբողջ ժողովուրդի մը վրիժառուն է, որ կանգնած է այդ ժողովուրդի սպանութեան համար պատասխանատու անձին, բոլոր տանջանքներու հեղինակին դիմաց: Հոգեկան ստիպում չէ՞ ասիկա: Պէտք ունի՞նք տակաւին մօր պատկերին եւս` ունենալու համար նաեւ արտաքին բժշկական հարկադրիչ մտապասկերները: արդ, մենք ունինք նաեւ այդ պատկերը: Ամբաստանեալը երեւան կու գայ միաժամանակ որպէս ներկայացուցիչը իր ընտանիքին, իր մօր: Մայրը կ’ըսէ իրեն. “Այլապէս դուն այլեւս իմ որդին չես”: Այս բոլոր խոհերը կը լեցնեն զինքը, երբ ատրճանակը կ’առնէ ու վար կ’իջնայ: Ան, այսպէսով, վար կ’իջնայ, ներկայացնելու համար արդարութեան ոգին ընդդէմ բռնի ուժի սկզբունքին: Ան վար կ’իջնայ, ան` ներկայացուցիչը մարդկայնութեան ընդդէմ հակամարդկայնութեան, ներկայացուցիչը արեւային իրաւունքին ընդդէմ խաւար անիրաւութեան: Ան կու գայ իբրեւ ներկայացուցիչը ճնշուածներուն` ընդդէմ ճնշողներու հաւաքական ներկայացուցիչին:Ան կուգայ յանուն մէկ միլիոն սպանուածներու ընդդէմ մէկուն, որը` ուրիշներու հետ միասին` այդ ոճիրներուն մեղքը ունի: Անկու գայ իբրեւ ներկայացուցիչը իր ծնողքին, իր քոյրերուն, իր քեռայրին ու եղբայրներուն, եւ ի վերջոյ իբրեւ ներկայացուցիչը իր քրոջ երկուքուկէս տարեկան մանկան: Հայ ազգը, հազար տարիէ ի վեր մինչեւ ամէնէն փոքրիկ երեխան, կանգնած է անոր ետին: Ան կը կրէ - ու ասոնք են իր խոհերը - դրօշակը արդարութեան, դրօշակը մարդկայնութեան, դրօշակը վրեժխնդրութեան`իր քոյրերու եւ ազգականներու պատուին համար: Այս խոհերով ան կ’ելլէ ընդդէմ անոր, որ պղծել տուաւ իր ընտանիքին պատիւը, ոչնչացնել տուաւ ամէնքին բարօրութիւնը, ամբողջ ժողովուրդ մը բնաջինջ ընել տուաւ մարմնապէս: Ամբաստանեալը հոգեպէս հիւանդ մարդ մը դարձաւ, եւ դուք, պ. պ. երդուեալներ, որոշելու էք, թէ ինչ է տեղի ունեցեր անոր հոգիին եւ ուղեղին մէջ` սպանութիւնը կատարելու պահուն, թէ ան տէ՞ր էր արդեօք իր կամքին:
Պարոններ, ես հաստատ համոզումը ունիմ թէ`նախ քան իմ կողմէն խօսք մը ըսուած ըլլար` դուք արդէն սա կարծիքը ունէիք. “Ապացուցուած չէ, թէ ան տէր էր իր կամքին”:

-188-

Եթէ իմ թոյլ խօսքերս բան մը աւելցուցին, այդ այն է որ անոնք ուզեցին տալ իրաւաբանական հիմերը, որպէսզի դուք գիտնաք, թէ ինչպէս դատելու էք նաեւ իրաւաբանօրէն:
Նկատողութեան առեք, պարոններ, այն եւս, որ մարդկութեան նայուածքը ուղղուած է ձեր որոշումին, որ արդարութեան աչքը, կատարեալ համաձայնութեամբ մարդկութեան զգացումներուն հետ, ձեզի կը սպասէ:: Ըսէք պարզապէս. “Ան յանցաւոր չէ: մնացածը մեր գործը չէ”:
____________________________________

Պաշտպան Դր. Նիմայէր, գաղտնի խորհրդական եւ Պրոֆ. Կիլի համալսարանի իրաւագիտական բաժնին:

Դր. Նիմայէր. — պ. պ. երդուեալներ, մէկ հատիկ հարցի մըն է որ մենք պէտք է պատասխանենք, որովհետեւ այդ միակ, առաջին հարցն է, որ նախ կանգնած է մեր առջեւ: Այդ հարցը հետեւեալն է. յանցաւո՞ր է արդեօք Սողոմոն Թէհլիրեանը` սպանութիւն գործած ըլլալուն համար. պէ՞տք է արդեօք ան իր գլուխը դնէ կառափնարանի կոճղին վրայ եւ քաւէ մարտ 15ի դէպքը: Ձենէ ամէն մէկը առանձնապէս երկու խնդիր ունի լուծելու: Նախ, պէտք է կենդանացնել իրականը իրէն իսկ մէջ` կարելի եղածին չափ ճշմարտութեանը համապատասխան, եւ այդ ընելու է պատժական օրինագրքին տրամադրութեան իմաստով: Երկրորդ խնդիրը այն է որ պէտք է կշռել,թէ ինչ իմաստ ունի ձեր դատաւորական գործունէութիւնը: Վերջինս երկու տեսակի է: Պատժական օրինագիրքը` սակաւաթիւ յօդուածներէ զատ, որոնց մասին մինչեւ այժմ խօսք եղաւ` ունի շատ մը ուրիշները եւս: Յոդուածները կազմուած են հատուածներէ, հատուածները` նախադասութիւններէ, նախադասութեանց մասերէ, վերջինները` բառերէ, եւ բառերը` վանկերէ: Իւրաքանչիւր յօդուածի միջեւ եւ յօդուածի ներսը կ’անցնի անվերջ բազմութիւն մը բաներու, զորս մենք իրաւագիտական թելեր կը կոչենք. ու այդ թելերուն վրայ, եթէ անոնք իսկապէս իրաւագիտական են ու երեւան կու գան իբրեւ արտայայտութիւն, իբրեւ սիսթէմ արդարադատութեան իրագործման - այդ թելերուն վրայ մարդ կը սայթաքի, երբ կը հաւատայ անոնց: Չկայ գրեթէ ոչ մէկ ըմբռնում, ոչ մէկ մեկնութիւն իրաւագիտական կանոններու, օրինաց յօդուածներու,

-189-

զորս մարդ չկարենար պաշտպանել ինչ ինչ տրամաբանական հիմերով: Եթէխնդիրը հոս միայն ասոր մասին ըլլար, այն ատեն ես պատիւը չպիտի ունենայի այստեղ գտնուելու, այն ատեն իմ պաշտօնակից-պաշտպաններու եւ ամբաստանեալի բարեկամներու վստահութեամբը կոչուած չպիտի ըլլայի` իմ բաժինս բերելու պաշտպանութեան գործին: Իմ պաշտօնս այն իմաստը ունի որ ես կարենամ այստեղ բան մը արժեցնել այն ընդհանուրը, որ գոյութիւն ունի իրավագիտութեան ուսուցիչի եւ երդուեալներու դատարանի կոչումին մէջ: Իրաւագիտութեան կոչումն է` ճանչնալ կապակցուփիւննեւը եւ մեռեալ յօդուածներուն կենդանի իմաստ ներշնչել: Մեծ մասով մենք կրնանք այդ ընել այնպէս, ինչպէս որ կը համապատասխանէ կեանքի իմաստին, պետութեան իմաստին, հասարակութեան իմաստին, մարդկային համայնակեցութեան իմաստին:
Երդուեալներու դատարանը աշխարհի ամէնէն հին դատարանն է: Գերմանացիները, հռոմայեցիները, անգլիացիները երդուեալներու դատարանով սկսած են: Հռոմէական դատաւորը, գերմանական “շէօֆֆէ”ն երդուեալներ էին, սուորական ոչ մասնագէտ մարդիկ. իրաւագէտը միայն վարիչն էր դատին: Այն առողջ ըմբռնումը, թէ խիստ, որոշիչ, երկսայրի եւ իրաւագիտական գաղափարներու եւ յօդուածներու մէջ որպէս ջրաբաժին գործող տրամաբանութիւնը թէեւ անհրաժեշտ է թեքնիքի, լուսաբանութեան, նախապատրաստման, հրահանգման համար, սակայն արդարադատութեան իրագործման համար չի կրնար վերջին եւ վճռական ազդակը ըլլալ - աս է հիմնական իմաստը երդուեալներու դատարանին, եւ այդ` նպատակին երկու կողմերու նկատմամբ եւս, այսինքն` մէկ կողմէն գնահատել դէպքին էութիւնը` սեփական ազատ հայեցողութեամբ, անկախ ձեւական ապացուցման կանոններէ, եւ միւս կողմէն` գնահատել օրենքի տրամադրութեան իմաստը:
Ու եթէ ես այժմ կանդ պիտի առնեմ առանձին թեքնիք խնդիրներու վրայ, այդ պիտի ըլլայ շատ կարճ եւ այն չափով, որ չափով ինծի անպայմանօրէն անհրաժեշտ կը թուի: Ես պիտի խօսիմ գլխաւորաբար գործի կապակցութեանը մասին:
Ես չեմ խօսիր յանցանքը խորհրդածեալ ըլլալու կամ չըլլալու խնդրին մասին. ես չեմ խօսիր մեղմացուցիչ պարագաներու

-190-

մասին. աւելի եւս նուազ կը խօսիմ ներման մասին, որ պիտի սրբագրէր այն անարդարութիւնը, զոր մենք հոս կրնայինք գործել: Ինձ համար տարակոյս չկայ որ այն վայրկենին, երբ կատարուեցավ դէպքը – ու այս վերջինս է միայն որ խնդրի առարկան կը կազմէ - նոյն վայրկենին տեղի չունեցաւ ո եւ է խորհրդածութիւն, եթէ մինչեւ իսկ առաջուընէ տեղի ունեցած ըլլային ամենամանրակրկիտ խորհրդածութիւններ: Այն որ խորհրդածութիւնը մերժելու դէպքին կրնան ընդունուիլ մեղմացուցիչ պարագաներ, այդ չի կրնար ո եւ է դեր խաղալ գլխաւոր խնդրին համար: Ատիկա կըլլար այն դիւրասիրութիւնը – հոս կարելի է նոյն իսկ ամենախիստ արտայայտութիւնը գործածել - ատիկա կ’ըլլար բարեխղճութեան այն պակասը, ու կը գլտորէ պատասխանատւութիւնը դատական յետագայ աստիճաններու, ուրիշ ատեաններու վրայ: Այստեղ կրնայ խօսք ըլլալ միայն` կանխամտածուած սպանութեան հարցին “այո” կամ “ոչ” պատասխանելու մասին:
Այն խնդիրը, թէ արարքին հեղինակը ի վիճակի՞ է հաշիվ տալու ինքն իրեն` իր ըրածներուն համար, իմ տեսակէտով արդէն պարզուած է, եւ ամէնէն առաւ` երկու պատճառներով: Մէկ այն է որ իրազեկները եւ ասոնցմէ մանաւանդ պ. Դր. Շտէօրմէր, որ ամէնէն աննպաստ կերպով խօսեցաւ ամբաստանեալին համար, վճռականապէս ըսաւ. “Որն է եղեր հոգեկան վիճակը դէպքի կատարման պահուն` այդ ես չեմ գիտեր, այդ ոչ ոչ կրնայ գիտնալ”: Նոյնը ըսաւ նաեւ Պրոֆ. Կասիրէր: Եթէ այդ ոչ ոք գիտէ, այն ատեն պէտք չէ այնպէս վճռել, ինչպէս որ պիտի ընէին, եթէ գիտնային: Երկրորդ պատճառը այն է որ ամբաստանեալը կատարեր է իր գործը առանց ո եւ է ծրագրի: Շատ աւելի հասկնալի կ’ըլլար, եթէ ան աւելի երկար հետապնդէր Թալէաթ փաշան: Իրեն համար կրնար աւելի նպաստաւոր առիթ ներկայանալ, քան ան որ ներկայացաւ Հարդէնբէրգ փողոցին մէջ: Սակայն ես չեմ ուզեր ասիկա աւելի մանրամասն լուսաբանել: Իմ տեսակէտով արդէն լիուին պարզաբանուած է, որ այդ վայրկեանին գոյութիւն չուներ ոչ միայն խորհրդածութիւն, այլ եւ կամքի ազատ տրամադրութիւն:
Բայց ամէնէն մեծ կշիռը ես պիտի տամ հետեւեալ նկատումին.

-191-

Օրէնքի այն յօդուածը, որու հիման վրա դուք պիտի տաք ձեր վճիռը, հետեւեալը կ’ըսէ. “Ով որ դիտաւորեալ կերպով մարդ մը կը սպաննէ, ան` եթէ սպանութիւնը խորհրդածութեամբ կատարած է` նման սպանութեան համար մասամբ կը պատժուի”: Ենթադրեցէք թէ Սողոման Թէհլիրեանի գլուխը ինկաւ դահիճի կացինին տակ. ըւ, վերջապէս, ենթադրեցէք թէ` փախուած պարագաներու մէջ` մէկը դատ կը սկսի դահիճին դէմ, ամբաստանելով զինքը կանխամտածուած սպանութիւն կատարած ըլլալուն համար: Չէ՞ որ “ով դիտաւորեալ կերպով մարդ մը կը սպաննէ, ան` եթէ սպանութիւնը խորհրդածութեամբ կատարած է նման սպանութեան համար մահուամբ կը պատժուի”: Պէ՞տք է որ դուք, պ.պ. երդուեալներ, դահիճը մահուամբ պատժէք, ըսելով ձեր վճիռին մէջ` "այո’, ան յանցաւոր է մահուան համար !“ Այստեղ, Բերլինի մէջ, 40 տարի առաջ իրաւագիտութեան ուսուցիչ մը կար, որ ատիկա լրջորէն կը պնդէր: Խնդրին մէջ նկատի առնուած փոքրիկ բան մը. այն է որ պատժական օրինագրքին շատ մը յօդուածներու մէջ վճռականապէս չըսուիր թէ` պատժելիութիւնը կախուած է ապօրինութենէն եւ ապօրինութեան դիտակցութենէն: Աւելցուցէք վերը յիշուած օրէնքի յօդուածին այդ բառը այս ձեւով` “Ով որ ապօրինի կերպով եւ այլն մարդ մը կը սպաննէ…”, այն ատեն ճիշդ կը լինի: Ու կատարեալ համաձայնութիւն կը տիրէ այն բանին շուրջը, թէ պատժելիութեան համար միշտ ալ ապօրինութիւն կը պահանջուի: Ատոր հետ մէկտեղ պէտք է որ ըլլայ նաեւ ապօրինութեան գիտակցութիւնը: Որ ամբաստանեալը առարկայօրէն ոչ թէ օրէնքին համաձայն, այլ օրէնքին հակառակ, ապօրինի կերպով է գործեր, այդ թերեւս առաջին նայուածքով անտարակուսելի թուի, բայց եւ այնպէս ոչ բոլորովին անտարակուսելի է: Արդարեւ, դէպքը կատարուելու ատեն թուրքերու եւ հայերու միջեւ պատերազմական վիճակ կը տիրէր, եւ այդ երկուքը` միջազգային իրաւունքի տեսակէտով` իբրեւ թշնամիներ ընդունելու էր: Ուստի անտարակոյս չէ, թէ Գերմանիոյ սահմանադրութեան 4դ յօդուածը չէ՞ արդեօք, որ այս պարագային նկատի պիտի առնուի. իսկ ըստ այդ յօդուածի` միջազգային իրաւունքի ընդհանուրի կողմէն ճանչցուած հիմ-

-192-

նական կանոնները կը կազմեն գերմանական իրաւունքի բաղկացուցիչ մասերը: Միջազգային իրաւունքի նաեւ այն հիմնական կանոնները, որորնք կը վերաբերին միայն որոշ պետութիւններու, կրնան` նոյն իմաստով` միջազգային իրաւունքի ընդհանուրի կողմէն ճանչցուած հիմնական կանոնները ըլլալ: Ես պէտք չունիմ սակայն ասոր մասին երկար խօսելու: Ինչ որ այստեղ խնդրին նիւթ կրնայ ըլլալ, այն է որ ներկայ դէպքին` ապօրինութեան գիտակցութիւնը ամբաստանեալին քով երեւան կու գայ յարաբերաբար - ազգայնօրէն գունաւորուած:
Գործողութեան օրինականութեան կամ ապօրինութեան գիտակցութիւնը արեւելյան ժողովուրդներուն քով բոլորովին ուրիշ կերպ է գունաւորուած, քան մեր քով: Թէհլիրեանի հոգին եւ մասնաւորաբար ապօրինութեան գիտակցութեան քննութեան ատեն մենք պէտք է ելլենք այն իրողութենէն, որ արեւելցիներու քով, որոնց թուին կը պատկանին նաեւ հայերը (թէեւ վերջիններս քրիստոնեայ են, ակսած մօտաւորապէս 300 թուականէն), իրաւունք, կրօնք եւ բարք բոլորովին մէկ են: Ամէն մէկ թուրքական աղանդ տարբեր կրօնք մը ունի: Պարսկական շիաները ունին շիայական իրաւունք, որովհետեւ անոնց համար վաւերական է միայն Ղուրանը (ինչպէս որ բողոքականներու համար Սուրբ Գիրքը` առանց աւանդութեան), առանց Սուննայի (աւանդութեան): Հանէֆական թուրքերուն քով, Ղուրանէն զատ, գոյութիւն ունի նաեւ Սուննան: Այսպէսով, իրաւագիտակցութիւնը, տարբեր է այն պատճառով, որ անոնք տարբեր դաւանութիւն, տարբեր կրօնք ունին: Այսպէս է նաեւ արեւելեան քրիստոնեաներուն քով կրօնքը - եւ այդ է միանգամայն պատճառը եւ ներգործութիւնը ներկայ դէպքին էութեան – կրօնքը անոնց քով դարձած է կեանքի ճշմարտութիւնը եւ իրականութիւնը բոլորովին ուրիշ ձեւով, քան մեր քով: Իսլամը շատ աւելի հզօրապէս եւ իրականօրէն կեանքի որակ մըն է, շատ աւելի ճշմարտութիւն եւ իրականութիւն է, քան ո եւ է տեղ եւ ո եւ է ատեն այդ եղած է քրիստոնէութիւնը, չհանշուելով այն առանձին կրօնական համայնքները, ուր կրօնքը եւ կեանքը իրապէս նոյնն են:
Հայերը առանձնապէս կրօնասէր ժողովուրդ մըն են: Իրենց ծէսը, իրենց սերտ կախումը կրօնքէն` մինչեւ իսկ իրենց առօրեայ սովորույթներու նկատմամբ` նման են մինչեւ որոշ աստիճան իսլա-

-193-

մին իր լուացումներով եւ աղօթքներով: Հայը կ’ապրի բոլորովին կրօնական ուղղութեամբ, ու ես չեմ կրնար հրաժարիլ այս խօսքը հայերու մասին ըսելէ - այն է որ` քանի մը չարաղէտ դարձըւածներ, որոնք ողորմելի տաս-փարանոցներու նման ձեռքէ ձեռք կ’անցնին, հայերու մասին գէշ համբաւ ստեղծած են.- “մէկ յոյնը երեք հրէայ կը ծախէ, մէկ հայը` երեք յոյն” եւ նման խօսքեր: Պարսկական առած մը պարսիկները ամէնէն լաւ կը ճանչնան հայերը կ’ըսէ.”Առ հացդ քուրդէն, բայց քնացիր հային տունը”, ըսելէ` պարսիկը իսլամ է ու չի կրնար իր հացը հայէն առնել, ուստի կ’առնէ զայն քուրդէն: Բայց ան չօգտուիր իր կրօնակիցներու հիուրընկալութենէն, այլ հայերու, որովհետեւ հայը – չի գողնար: Սեփականութեան ապահովութիւնը, բարեխիղճ յարգանքը դէպի ուրիշին սեփականութիւնը ոչ մէկ տեղ այնպէս աչքի չեն զարներ, ինչպէս հային մօտ:
Մենք լսեցինք, թէ ինչպէս պարոն նախագահին այն հարցումին` արդեօք ամբաստանեալը ինքզինքը յանցաւոր կը ճանչնա՞յ, ան ւսաւ`”ոչ”ու ապա երբ պարոն նախագահը հարցուց անոր “ինչու չէք ինքզինքնիդ յանցաւոր ճանչնար”, ամբաստանեալը պատասխանեց. “իմ խիղճս հանգիստ է”: Անոր համար բարոյական եւ իրաւական ճշդութիւնը նոյնանշան են: Ան չի կրնար խորհիլ անգամ, թէ այն, ինչ որ բարոյապէս ճիշդ է, իրաւապէս կրնայ անճիշդ ըլլալ. ան չի կրնար խորհիլ անգամ, թէ այն, ինչ որ բարոյական տեսակէտով լաւ է, կրնայ զինքը մահապարտ դարձնել: Ես կատարելապէս համոզուած եմ ու կը խորհիմ, թէ դուք ամէնքդ ալ պէտք է համոզուած ըլլաք, որ մաքուր խիղճը, զոր անպայման ունի ամբաստանեալը, զոր ան` լիովին ընդունելով հանդերձ կատարուած իրողութիւնը, որ կը ծանրանայ իրեն վրայ, այնուամենայնիւ կը պահպանէ առաւին իսկ վայրկեանէն ու ամէնկացութեան մէջ - այս մաքուր խիղճը կը նշանակէ` իրաւաբանօրէն ձեւակերպելով` այն ժայռի նման ամուր գիտակցութիւնը, թէ ինքը գործեր է իրաւունքին համաձայն, ոչ մէկ կերպով հակառակ ճշմարիտ, իսկական իրաւունքին, որպիսին միայն արժէք ունի իրեն համար:
Ամբաստանեալի հոգեկան վիճակը, այն խոր ազդեցութիւնը, որ ունեցաւ անոր վրայ այն, ինչ որ ան ապրեցաւ, ու ապա այն կատարեալ քայքայումը, զոր յառաջ բերին իր հոգիին եւ զգա-

-194-

ցումներուն մէջ իր ապրումները եւ տեսիլները, իր այս ներքին վիճակը սերտօրէն կապուած է հայերու մօտ գոյութիւն ունեցող ընտանեկան զգացումներուն հետ: Ամբաստանեալին հօրեղբօրորդին, որ եկած է երէկ եւ այսօր պիտի հարցաքննոըէր, դժբախտաբար չի կրնար այդ նիւթի մասին հարցաքննուիլ: Բայց դուք ատոր մասինչպիտի կասկածիք, եւ իրազեկները, որներկայ են այստեղ, կրնային անտարակոյս համոզեցուցիչ կերպով մեզ յայտնել, որ հայերու ընտանեկան կեանքը առանձնապէս լաւ է ու եթէ դուք կը յիշէք այն արտայայտութիւնը, որով ամբաստանեալը պատասխանեց իրեն ուղղուած հարցումին` թէ ինքը իր ընտանիքին, իր ծնողներուն հետ լա՞ւ յարաբերութիւններու մէջ եղած է … չեմգիտեր, կը յիշէ՞ք արդեօք … յատկանշական ցնցում մը անցաւ իր դէմքին վրայէն … թարգմանը այլեւս ոչինչ չըսաւ … ես կը կարծեմ, որ ատիկա ամէնայուզիչ կերպով ցոյց տուաւ ամբաստանեալին մասնաւոր վերաբերումը իր սպաննուած ընտանիքին հանդէպ:
Ապա ատոր կու գայ միանալու ամբաստանեալի վերաբերումը հանդէպ իր ժողովուրդին, որը անոր համար իր ընտանիքին շարունակութիւնն է: Հայերը մեծ ընտանիք մըն են: Անոնք մեծ պետութիւն մըն էին: Ատկէ ետք թուրք պետութեան մէջ անոնք միշտ մեծ ու համբերատար ընտանիք մը եղած են: Ապա, երբ սկսաւ ժողովուրդներու անջատումը Թուրքիայէն, - 1820ին ազատագրուեցան յոյները ամբողւ Եւրոպայի աջակցութեամբ, 40ական թուականներուն Եգիպտացիները, աւելի ուշ դանուբեան իշխանութիւնները, բուլգարները, ռումանացիները, սերբերը, սեւլեռնցիները, ալբանացիները,- այդ ատենները հայերը հանգիստ ու համբերող էին: Բ. Դուռը ոչ միայն չէր կրնար գանգատիլ անոնցմէ, այլեւ երբէք ալ չգանգատեցաւ: Ու որովհետեւ հայերը այդպիսի բարեյոյս ու հաւատարիմ մասն էին պետութեան, Բ. Դուռը տակաւին 1860ին Ազգային Սահմանադրութիւն մը տուաւ անոնց, որ նորէն յատկանշական է` Արեւեիքի մէջ եկեղեցականի եւ քաղաքական - ազգայինի զուգադիպութեան տեսակէտով: Երբ բալկանեան ժողովուրդները ամենուրեք իրենց շղթաները կը խորտակէին, հայերը համբերատար էին, որովհետեւ կը յուսային թէ այսուհետեւ իրենց համար բարեփոխութիւններ պիտի կատարուէին, իրենց կեանքն ու ինչքն պիտի ապահովուէին,

-195-

եւ իրենք հնարաւորութիւն պիտի ստանային` որոշ չափով մասնակցելու իրենց ներքին գործերու կառավարման: Անոնք լուռ ու հանգիստ էին:
Միայն Բերլինի վեհաժողովէն ետք, 1878ին, երբ ուրիշ ժողովուրդներ ամենքն ալ բան մը ստսցան, երբ եւրոպական Թուրքիոյ բաժանումը այլեւս իրողութիւն էր, այն ատեն միայն կացութիւնը փոխուեցաւ: Թուքիան վախցաւ ու սկսաւ խորհիլ թէ հայերը, այժմ միայն իրենք մնալով Թուրքիոյ տիրապետութեան տակ, կրնան վտանգաւոր դառնալ: Ու ահա, առանց որ հայերը ո եւ է առիթ տուած ըլլային, թուրք կառաւարութիւնը կազմակերպեց առաջին սոսկսլի հալածանքներն ու կոտորածները: Առանց ո եւ է առիթի: Այդտեղ էր որ հայերը սկսան կազմակերպըւիլ: Անոնք հաստատեցին կօմիտէներ Պարիսի ու Ժընէվի մէջ`ձեռք բերելու համար այն բարեփոխումները, զորս խոստացած էր իրենց Բերլինի դաշնագրին 61րդ յօդուածը:
Ու ահա սկսաւ: Ես չեմ ուզեր մանրամասնօրէն հետեւիլ դէպքերու զարգացման: 1899ին ես երկու անգամ եղայ Պոլիս, ու այն, ինչ որ լսեցի ականատեսներէն 1896ի օգոստոսին տեղի ունեցած կոտորածներու մասին,սոսկալի տպաւորութիւն գործեց վրաս: Ու երբ մարտ 16ին կարդացի Հարդէնբէրգ փողոցին մէւ կատարուած դէպքի մասին, աչքերուս առջեւ ներկայացան երեք պատկերներ, որոնցմէ երկար ատեն ի վիճակի չէի ազատիլ: Անոնցմէ ոչ մէկը ես տեսած չէի. սակայն անոնք կանգնած էին առջեւս, իբր թէ անձամբ տեսած ըլլայի զանոնք:
1896ի օգոստոս 26ին, երբ հայերը ապստամբութեան փորձ մը նախապատրաստած էին,եւ անոր մասին ոստիկանութիւնը ըեղեկութիւն տուած էր թուրք կառաւարութեան, այս վերջինս` յանձին սուլթան Ապտիւլ Համիտի` ոչինչ չըրաւ խանգարելու համար ըմբոստութիւնը, ինչ որ շատ դիւրին պիտի ըլլար ընել. ընդհակառակը, ան ուրախութեամբ ողջունեց ըմբոստութիւնը: Կառաւարութիւնը կազմակերպեց մահակաւորներու անբողջ խումբեր, որոնք հրաման ստացան սպաննելու այն բոլոր հայերը,զորս կը տեսնէին փողոցը`սկսած օգոստոս 26ի կեսօրէն. ու գերման կիներ ու երեխաներ կը պատմէին ինծի, թէ իրենք տեսան այդ սպանութիւնները,եւ թէ ամէնէն տիպար պատկերը այն էր որ երբ մահակաւորները մերկ իրանով, լայ վարտիկով,

-196-

ոստիկանի մը ուղեկցութեամբ կը յարձակէին հայերու վրայ, այս վերջինները, ծունկի գալով, ձեռքերնին դէպի երկինք կը բարձրացնէին, գլուխնին կը խոնարհէին եւ թոյլ կը տային ու զիրենք սպաննեն: Այն ատեն սպաննուածներէն հարիւրին իննսունի վէրքը գլխնուն վրայ էր:
Երկրորդ պատկերը. ինչպէ՞ս 1909ին Թալէաթ փաշան կառաւարութեան տիրացաւ: Ան եկաւ իր քանի մը բարեկամներու, քաղաքական ընկերներու հետ նախարարութիւն` եպարքոսինմօտ, որ իրեն կը սպասէր եւ որ, սիկարէթ մը վառելով ու ձեռքերը գրպանը դնելով, ըսաւ. “Այդ ի՞նչ է որ դուք կ’ընեք. գիտէք չէ՞ որ մենք ատոր չենք հաւնիր”: Նոյն վայրկեանին լսուեցաւ հրազէնի պայթիւնը, եւ ան, որ կ’ուզէր մէկդի դնել Թալէաթ փաշան, ինկաւ անշունչ`կոկորդէն վիրաւորուած:
Ու այնուհետեւ կու գայ երրորդ տեսարանը, տեղի ունեցած 1921ի մարտ 15ին, զոր մէնք ամենքս ալ գիտենք: Մենք կրնանք ընդդիմանալ ատոր, ինչպէս որ կ’ուզենք. բայց այս դատավարութիւնը այնպէս չէ, ինչպէս ամէն մէկ ուրիշը ան ինքն իրեն կը պայթեցնէ այս սրահին նեղ շրջանակը եւ կը ստիպէ մեզ`դարձնել մեր նայուածքը հեռաւոր կապակցութեանց վրայ եւ եորձել հասկնալ ուրիշ ժողովուրդներ, ուրիշ մարդիկ, ուրիշ պայմաններ եւ արդար ըլլալ անոնց հանդէպ: Մենք ստիպուած ենք տալու 3րդ շրջանային դատարանի եւ երդուեալներու ներկայ դատարանի վճիռը այն իմաստով, որ լայնօրէն ու լուսաբանուած կերպով ճանչցուած ըլլան իրաւունքին էութիւնը եւ մարդկութեան նպատակները եւ անոնց կապակցութիւնը. ըւ եթէ այդպէս ըլլայ, ես չեմ հաւատար թէ դուք մահապարտ նկատէք Սողոմոն Թէհլիրեանը: Եթէ դուք այդ ընէք, այն ատեն մենք ամէնքս ալ, կարծեմ, գիտէնք թէ ինչ տեղի կ’ունենայ անկէ ետք: Ու ահա թէ ինչ. այդ պարագային ան պիտի յայտարարէ ներքին հաստատակամութեամբ, անսահմանօրէն մաքուր խիղճով, վսեմ համոզումով, զորս ան երեւան բերաւ անով որ չուզեց աւելորդ բառ մը ըսել, որ մինչեւ անգամ այն ատեն, երբ իրեն ներշնչուեցաւ, թէ պէտք է որ խօսի, ան` իր հոգիին անհաւատալի կոսութեանը մէջ` յայտարարեց. “ես չեմ ուզեր խօսիլ, ես չեմ ուզեր անգամ մը եւս վերապրիլ այդ, աւելի լաւ է իսկոյն մեռնիմ”,- ան ւսաւ այդ առանց ո եւ է յուզումի, այո, ես կըսեմ, այդ պարագային

-197-

ան պիտւ յայտարարէ, ”եթէ այդպէս է` աղէկ, ես կը մեռնիմ”: Անկը դնէ իր գլուխը, իր մարտիրոս գիուխը կոճղին վրայ. մայրը կ’երեւնայ ու օգնական կ’ըլլայ իրեն, ու ան կը մեռնի երանելի մահով: Մարդ գրեթէ պիտի փափաքէր մաղթելու իրեն այդ: Իր անպարտ արձակումը չպիտի կենդանացնէր իր ծնողքը, իր քոյրերն ու եղբայրները, նոյնպէս չպիտի նորէն առողջ դարձնէր զինքը. ան այլեւս երբէք չպիտի ըլլայ այնպէս, ինչպէս ուրիշներն են:
Ի վերջոյ ես կը կրկնեմ առաջին պ. պաշտպանին խօսքը: Դուք չէք կրնար Թէհլիրեանը պատասխանատու գտնել: Ան գործեց այնպէս, ինչպէս պէտք էր որ գործէր. ան ըրաւ այն, ինչ որ չէր կրնար չընել: Արդեօք դուք այն մղումը, որին ան կը հետեւէր, կ’ուզէ’ք հռչակել աւելի քան դիւական կամ բարոյական, վսեմ թէ հիւանդ մարմնական հիմի վրայ ստեղծուած կացութիւն մը,- ես չեմ գիտեր ես կը խորհիմ միայն, թէ անշուշտ այս բոլոր նկատումները առանձին առանձին հաշուի առնելու է: Սակայն, երբ անոնք հաշուի առնուի, անհրաժեշտ պիտի ըլլայ նորէն յիշել իրերու ամբողջ կապակցութիւնը եւ հարցում տալ ինքն իրենը. “Ի՞նչ արդիւնք պիտի ունենայ դատավճիռը. ի՞նչ արդիւնք պիտի ունենայ ան` ո’չ թէ քաղաքական տէսակէտով կամ ուրիշ տեսակէտով մը ներկայ վայրկեանի համար ո եւ է տեղ, այլ` ի՞նչ արդիունք պիտի ունենայ ան բարձրագոյն արդարութեան կամ այն բարիքներու իմաստով, որոնց համար մենք կ’ապրինք, որոնց համար ապրիլը` կեանքը ապրելու արժանի կը դարձնէ:”
Աւագ դատախազ Գոլնիկ.- Պ.պ. երդուեալներ, պ.պ. պաշտպանները մէկ բան մը չըսին ձեզի, այն է` որ դատաւորը հարկադրուած է դատել ըստ օրէնքի: Դատաւորը երեւան բերելու է տրամաբանօրէն քննող որոշող գործունէութիւն մը. ան պարզապէս ճշդելու է, թէ այստեղ յառաջ բերուած իրողութիւնները կը լրացնե՞ն արդեօք օրէնքին պահանջները` պատիժը որոշելու վերաբերմամբ: Եթէ այդ այդպէս է, այն ատեն դատաւորը չի կրնար ըսել. “Այո’, իրաւ է, անոնք կը լրացնեն օրէնքին պահանջները, սակայն պատիժը - ես չեմ ուզեր”: Ան չի կրնար ըսել այդ, որովհետեւ օրէնքը իրմէ վեր է: Անշուշտ, կրնար այնպիսի դէպք մը ըլլալ որ մարդ ըսէ: “Օրէնքը այստեղ անկատար է, անխստութիւն մը ունի իր մէջ ծածկած”: Ես համաձայն եմ առաջին

-198-

պ. պաշտպանին հետ այն չափով, որ չափով որ ան ալ շատ իրաւամբ կ’ընդունի, թէ սպանութեան կատարման պահուն խորհրդածութիւնը պէտք է գոյութիւն ունեցած ըլլար. ու բոլորովին ճիշդ է նաեւ այն, թէ սպանութիւն մը` որպիսի խնամքով ալ խորհրդածուած նախապատրաստուած ըլլայ` երբէք չի կրնար կանխամտածուած սպանութիւն նկատուիլ, եթէ կատարման վայրկեանին խորհրդածութիւնը գոյութիւն չէ ունեցեր: Ես նոյնպէս համաձայն եմ, որ` պ. պ. իրազեկներու արտայայտած կարծիքներուն հիման վրայ` կարելի է ընդունիլ, թէ ամբաստանեալին մէջ, որ կը տառապի հոգեկան պատճառներու վրայ հանգչող հիւանդութենէ մը, իր դժբախտութեան կարծեցեալ հեղինակը տեսնելուն պէս մեծ յուզումներ յառաջ եկած են. ու եթէ դուք այդպէս կը կարծէք, այն ատեն պէտք է որ անկանխամտած սպանութեան մասինեղած հարցումին հաստատական պատասխան տաք:
Երկրորդ պ. պաշտպանը այստեղ ձեզի կարգ մը բաներ ւսաւ, որոնցմէ մէկ քանիսին ես պիտի համաձայնիմ, իսկ միւսներուն պիտի հակաճառեմ: Դուք կը ճանչնաք անշուշտ մեծ բանաստեղծ Հայնրիխ Հայնէն: Այս բանաստեղծը ամէն առիթով կ’ըմբոստանար կեանքին թշնամի որոշ սկզբունքներու դէմ, զօրս կը վերագրէր քրիստոնէական վարդապետութեանը. ու ընդհակառակը, կը փառաբանէր դասական Յունաստանի ծիծղուն կենսուրախութիւնը: Արդ, բանաստեղծին հաչակաւոր քննադատներէն մէկը կ’ըսէր անոր մասին. “Երբ ան տարիքոտ ու արմատական դարձաւ, աշխարհին մէջ այլեւս ուրիշ բան չէր տեսներ, բայց եթէ վտիտ նազովրեցիներ եւ պարարտ յոյներ”: Այս բաղդատութեան մասին էր, որ ես ստիպուած էի խորհիլ, երբ կը լսէի երկրորդ պ. պաշտպանին խօսքերը միլիտարիստներու եւ աջակողմեաններու մասին: Երկրորդ պ. պաշտպանը կը թուի թէ ամբողջ մարդկութիւնը կը բաժնէ միլիթարիստներու, որոնց ուղեղէն դեւ մը հաներ է այն մասերը, ուր արդարութիւնը, կարեկցութիւնը եւ մարդկայնութիւնն են տեղաւորուած,- եւ ուրիշ մարդերու, որոնց քով այդ մասերը իրենց տեղն են: Ես կը կարծեմ, թէ այս ըմբռնումը իրօք քիչ մը արմատական է, շատ միակողմանի եւ արհեստականացուած, ու թէ կեանքին բազմապիսութիւնը թոյլ չի տար` նման չոր ու ցամաք բաժանում կատարել: Այնուամէնայնիւ ես իրեն պ. պաշտպանին կը թողում այս

-199-

տեսութիւնը, իսկ ուրիշ կէտի մը նկատմամբ պիտի հակաճառեմ իրեն արդէն ամենայն վճռականութեամբ:
Ան չհաւնեցաւ, որ ես որակեցի սպաննուածը որպէս գերման ժողովուրդին հաւատարիմ դաշնակիցը: Ես պէտք է կրկնեմ, որ թուրք ժողովուրդը կռուեցաւ ուս ուսի գերման ժողովուրդին հետ եւ անպայման կրնայ որակուիլ որպէս այս վերջինին դաշնակիցը: Ես պատուաբեր չեմ նկատեր`, մինչեւ որոշ աստիճան ուրանալ անցեալը, ինչ ալ որ ըլլայ վերջի վերջոյ անհատին քաղաքական տեսակէտը: Ես պէտք է ամենախիստ կերպով բողոքեմ որ պ. պաշտպանը Թուրքիոյ այս քաղաքականութեան երկու ներկայացուցիչները, Էնվեր եւ Թալէաթ փաշաները, վիրաւորական ձեւով որակեց այստեղ` որպէս իրենց հայրենիքը լքած փախած ոճրագործներ:
Ուրախ եմ սակայն, որ ուրիշ կէտի մը վրայ ես կրնամ համաձայնիլ երկրորդ պ. փաստաբանին հետ. այն է, որ իրաւագիտութեան մէջ որոշիչը իրօք պէտք է ըլլայ մարդկային առողջ դատողութիւնը: Ես կը յուսամ, պ.պ. երդուեալներ,- այդ վստահութիւնը ես ունիմ,- թէ ձեր քով այդ յատկութիւնը յաղթական է մնացեր` հակառակ այլեւայլ հանգամանքներու այն շփոթիչ առատութեան, որ այստեղ գիտական, թէքնիք-իրաւաբանական, բժշկական ձեւի տակ ձեր դէմ ելած է. ու ես կը խորհիմ, որ եթէ դուք մարդկային առողջ դատողութեանը իր արժանի կարեւորութիւնը տաք, այն ատեն կը գտնէք ճշմարիտը:
Պաշտպան Դր. Ֆոն Գորդոն.- Պարոններ, քանի մը խօսք միայն: Պ. աւագ դատախազը յանդիմանեց մեզ անոր համար, որ մենք ձեզի մէկ բան մը չըսինք. այն է` որ դատաւորը հարկադրուած է դատել ըստ օրէնքի: Այո’ պարոններ, ես պիտի ամչնայի ըսել ձեզի այն, ինչ որ ինքնըստինքեան բոլորովին հասկնալի է (շարժում սրահին մէջ):
Յետոյ, պ.աւագ դատախազը ըսաւ, թէ պէտք չէ որմատնանշուի սպառնացող պատիժը, ներկայ պարագային ուրեմն – մահապատիժը: Այդ բացարձակապաէս սխալ է: Տրուած ըլլալով, որ մեր օրէնքը որոշ տեսակի ոճիրներու համար կը տնօրինէ մահապատիժ, անհրաժեշտ որ դուք յետադարձօրէն քննէիք, թէ ի’նչ տեսակի պէտք է ըլլալ նման ոճիրը: Ասիկա սխալ իրաւագիտութիւն մըն է, մերժուած նաեւ պետութեան բարձրագոյն

-200-

ատեանի կողմէ պատերազմին պահուն, իրաւագիտութիւն մը` կազմւած այլեւայլ գաղափարներէ: Բարձրագոյն ատեանը պատերազմէն առաջ վերլուծման ենթարկած է պատժական եւ քաղաքացիական իրաւունքին վերաբերող հազարաւոր գաղափարներ եւ անոնց վրայ մեծ խնամքով կանոններ հիմնած: Ապա եկաւ հզօրագոյն պատերազմը եւ այդ ամէնը մէկդի նետեց: Ու ահա բարձրագոյն ատեանը շատ բան վերագնահատման ենթարկեց, կարգ մըն ալ նոր բաներ սորվեցաւ: Ես կրնամ կարդալ ձեզի որոշում մը, որով մեր բարձրագոյն ատեանը համարձակ անկեղծութեամբ կը խոստովանի, թէ ինքն ալ առաջ որոշ գաղափարներ աւելի նեղ կերպով ըմբռնած էր, թէ ինքն ալ շատ բան սորվեցաւ միջավայրի պայմաններէն, պատմական դէպքերէն, կեանքէն: Ու դուք եւս, պ.պ. երդուեալներ, պէտք է միշտ աչքի առջեւ ունենաք, որչէք կրնար տալ որոշում մը, որ ներքուստճշմարիտ եւ ձեր խղճին համար ընդունելի չըլլար: Ինչու՞: Որովհետեւ անհնարին է որ մեզ մօտ արդարութիւնը արդարութիւն ըլլայ: Ոչ մէկ խաղ գաղափարներու հետ պէտք չէ երբէք իբրեւ արդիւնք ունենայ վճիռ մը, զոր ամէն առողջ մարդ որպէս առարկայական անարդարութիւն կը զգայ:
Իսկ հիմայ երրորդ բանի մը մասին, զորըսաւ պ. աւագ դատախազը: Էականը կը թողում իմ յարգելի պարոն պաշտօնակցիս, իսկ ինքս կ’ուզեմ համառոտ կերպով շօշափել խնդիրը իմ տեսակէտէս: Դուք , պ. աւագ դատախազ, խօսեցաք այն բանի մասին, թէ մենք ուրանալու չենք անցեալը, թէ թուրք ժողովուրդը կռուեցաւ կողք կողքի մեզ հետ: Սակայն թուրք ժողովուրդը յանցաւոր յանցաւոր չէ սոսկալի ջարդերուն համար, ան կը դատապարտէ զանոնք, ինչպէս որ այդ կ’ընէ ամէն մէկ բնականօրեն զգացող մարդ: Հայերու այս սիսթէմաթիք ոչնչացումը ծագած չէ ժողովուրդի կիրքերու պոռթկումէն, այլ վարիչ շրջանակներու կողմէն խնամքով չափուած ու որոշած վարչական- քաղաքական միջոց մըն էր, որի կատար ածուեցաւ սինլքորներու, կ’ուզեմ ւսել` թուրք ժանդարմներու կողմէն, որոնց պատկերը այստեղւստ բաւականի գծուեցաւ: Թուրք ժողովուրդը ատկէ բարձր է կանգնած, եւ մենք հաւատարմութեամբ մեր միտքը կը պահենք այն, ինչ որ դժուարին ատենը ան եղած է մեզ համար, եւ ինչ որ

-201-

եղած ենք մենք անոր համար: Բայց խնդիրը այստեղ ատոր մասին չէ:
Պաշտպան Դր . Վերթաուէր.- Համաձայն պատժական օրինագրքի 190րդ յօդուածին, երբ մէկու մը մասին ըսուած խօսքը կամ տարաձայնուած լուրը իր կատարած պատժելի գործողութեան մը կը վերաբերի, այդ պարագային խօսքին կամ լուրին ճշմարտութիւնը ապացուցուած կը նկատուի, եթէ վիրաւորանք կրած անձը այդ գործողութեան համար օրինապէս դատապարտուած է: Եւ ընդհակառակը, ճշմարտութիւնը ապացուցուած չի նկատուիր, եթէ վիրաւորանք կրած անձը այդ գործողութեան համար` իր մասին խօսքը ըսուելէ կամ լորրը տարածուելէ առաջ` անպարտ արձակուած է:
Թալէաթ փաշան, Էնվէր փաշայի, Ճէմալի եւ Նազըմի հետ մէկտեղ, 1335ի (թուրքական տօմար) յունիս 10ին հանրային պատերազմական ատեանին կողմէ, որ կազմուած էր ամէնէն ականաւոր դատաւորներէ, դատապարտուած է` որպէս հողինակ անարգ ոճիրի մը, այն է` հայերը կոտորելու եւ անմեղներ պատժելու համար: Այս դատավճիռը օրինական է. ու սխալ է եւ գերման օրէնսդրութեան հակառակ` ըսել թէ ես մարդիկ վիրաւորելու յանցանքը կը գործեմ անով, ամէնաանարգ ոճիրը գործած ըլլալնուն համար օրինապէս դատապարտուած անձերը ոճրագործներ կը կոչեմ: Այսպէսոււվ, ինծի` նման յանդիմանութիւն մը ընել` կը նշանակէ չգիտնալ գերման իրաւունքը: թէ իրենց հայրենիքը լքած փախած այդ ոճրագործները, որոնք ապրած են այստեղ ուրիծ անուններով, կը վայելէի՞ն արդեօք այս կամ այն միլիթարիստին պաշտպանութիւնը, ատիկա յայտնի չէ ինծի: Այդ առթիւ ես ոչինչ չեմ կրնար ըսել, որովհետեւ` հակառակ պ.դատախազի ըսածին` չեմ ուզեր խնդրին մէջ քաղաքականութիւն խառնել:
Ապա պ. դատախազը ըսաւ նոյնպէս, թէ թուրք ժողովուրդը` իբրեւ հաւատարիմ զինակից` կողք կողքի կանգնած էր գերման ժողովուրդին հետ: Այդ , անշուշտ, ճիշդ է, եւ ոչ ոք հակառակը պնդած է: Թուրքերը նաեւ քաջ զինուորներ են: Այս թուրք ժողովուրդը սակայն պատասխանատու չէ պատերազմին համար, ինչպէս պատասխանատու չէ նաեւ գերման ժողովուրդը: Ըստ սահմանադրութեանց, զորս այն ատեն ունէին այդ երկու երկիր-

-202-

ները, ժողովուրդները ոչ մէկ ազդեցութիւն ունէին պատերազմի յայտարարման վրայ, որ տեղի կ’ունենար առանց հարցնելու ժողովուրդին կամքը: Ժողովուրդները միայն պարտք ունէին կատարելու:
Մարդիկ, ինչպէս են Էնվեր փաշա, Թալէաթ փաշա եւ ուրիշ անձնաւորութիւններ, նոյնպէս պատերազմի յայտարարման առիթով չէ, որ այստեղ խնդրի առարկայ կ’ըլլան, այլ անոր համար, որ ձեռնարկեցին տեղահանութեան, որու հետեւանքով հայ ժողովուրդին նկատմամբ գործուեցան այնպիսի սոսկալի ոճիրներ, որոնց նմանը չի տեսել մարդկային պատմութիւնը:
Ես արդէն առաջ ալ ըսի ձեզ, պ.պ. երդուեալներ,- ձեր որոշումը` այն անարգ ոճիրներու պատճառով` թերեւս հազարաւոր տարիներ ետքը տակաւին ուշադրութեան առարկայ ըլլայ: Ես անձամբ ի վիճակի չեմ հասկնալու, թէ ինչպէ՞ս կարելի է այս խնդրին մէջ քաղաքականութիւն խառնել: Ստորնութեան այս թագաւորութեան մէջ կը դադրի ամէն քաղաքականութիւն, ու ես չեմ կրնարհասկնալ թէ ինչպէ՞ս կարելի է բառ մը իսկ արտասանել ի նպաստ տեղահանութեան հրամաններուն: Չէ՞ որ գերման ժողովուրդն ալ յանիրաւի կ’ամբաստանուի` տեղահանութեան նման հրամաններ տուած ըլլալուն համար: Միայն կատարեալ, անվերապահ մերժումը այս տեսակ սկզբունքներուն, դատապարտումը նման ոճրական հրամաններուն կրնայ ապահովել մեզի այն յարգանքը, որուն իրավունքը, իմ համոզումով, մենք ունինք: Երբ ես յետոյ ըսի, թէ միլիտարիստները, բռնի ուժին այն մարդիկը, զորս շփոթելու չէ առանձին զինուորական անհատներու հետ, տարածուած են բոլոր ազգերու մէջ ամբողջ երկրագունդին վրայ,- բոլորուին նոր բան մը չէր, զոր ես յառաջ բերի: Ու ես ապշած եմ, որ պ. դատախազը այդ առիթով իմ ըսածը իբրեւ նոր բան կ’ընդունի:
Ով որ, ինչպէս գերման ժողովուրդը, կը տոջժէ միլիտարիստներու ստոր արարքներէն, ան պիտի համաձայնի, որ ատոր յանցանքը միլիտարիստներունն է. ըւ ան արդարացիօրէն կը վարուի, երբ կ’ատէ միլիտարիստները եւ կ’ուզէ արմատախիլ ընել զանոնք: Սակայն արմատախիլ ընելը կամ ոչնչացնելը մարդոց մասին չէ որ կ’ըսուի, այլ ուղղութեան, սկզբունքի. ըրովհետու ինչպէս առաջալ ըսի` սրբութիւնը մարդուն, որ ստեղծուած է Աստծոյ կերպարանքով, բիրտ ու անգութ վերաբերումի կ’ենթարկուի այն

-203-

անձանց կողմէն, որոնք միլիտարիստական բռնակալ գաղափարներ ունին: Միլիտարիստները ժողովուրդէն դուրս կը գտնուին: Անոնք հայրենիք չունին, ազգ չունին, մարդկային զգացում չունին. ունին միայն բռնի ուժին զգացումը, եւ այդ ուժին նպատակը այն է, որ ճնշուի իրավունքը:
Այդ մենք տեսանք այս գործին մէջ, ուր երկու նման հակառակ տեսակէտներու ներկայացուցիչներ դէմ առ դէմ ելած են. մէկ կողմը` ներկայացուցիչը բռնի ուժին, միւս կողմը` ճնշուածներուն ներկայացուցիչը, որկը նախավճռէ արդարուփեան ընթացքը: այս էր որու մասին ես թոյլ տուի ինծի մանրամասնօրէն խօսելու: Իրօք, երբ արդարութեան ներկայացուցիչը եղող այսպիսի մարդու մը հանդէպ կանգնեցաւ այն միւս ներկայացուցիչը, այն ատեն առաջինին գլուխը դարձաւ, այնպէս ու ան այլեւս չէր գիտեր, թէ ինչ կ’ընէր:
Դատարանը պէտք է արդարօրէն դատէ, ամբաստանեալին արդարութեամբ հատուցանէ: Մենք պաշտպաններս այստեղ արդէն քանիցս շեշտեցինք, թէ մենք գթութիւն չենք մուրար, թէ մենք զգացումէ բխած բան մը չէ որ կ’ուզենք, այլ այն, որ կիրառուի պատժական իրավունքը: Իսկ պատժական իրաւունքը ներկայ պարագային յանցաւորութեան մասին դրուած հարցումին ժխտողական պատասխանն է, որովհետեւ այն պահուն, երբ ամբաստանեալը փողոց իջաւ եւ ատրճանակը ուղղեց իր զոհին դէմ, ան յանցաւոր չէր: Ու ան յանցաւոր չէր անոր համար, որ իր կամքը առողջ, ազատ չէր ու կը գտնուէր որոշ ազդեցութեան տակ: Ես արդէն ըսի ձեզի, օրինակ մը գործածած ըլլալու համար, թէ` ան ինքը չէր, որ փողոց կ’իջնէր. իր մէջ կ’իջնէին դարերը, միլիոնաւոր սպաննուածները: Ան, կարելի է ըսել, կը տանէր իր առջեւ դրօշակը իր ամբողջ ժողովուրդի պատիւին, դրօշակը խոշտանգուածներուն, դրօշակը իր լլկուած ընտանիքին: Որքան յաճախ դուք հարկադրուած էք դատելու ամուսինի մը մասին, որը` վերադառնալով տուն` կը տեսնէ կնոջ անհաւատարմութիւնը եւ կը սպաննէ զայն: Որու՞ միտք կրնար գալ` դատապարտել զինքը:
Բայց ամբաստանեալին նկատմամբ ամուսնական անհաւատարմութիւն չէ, որ տեղի ունեցած է. իր քոյրերն են պղծուած, իր ծնողքը եւ եղբայրներն են սպաննուած, իր ամբողջ փարթամ ընտանիքն է ոչնչացուած: Ու ան բարձրացուց իր դրօշակը հանդէպ

-204-

այն ոճրագործին, որ յանցաւոր է այդ բոլոր անարգ ոճիրներուն համար, բռնուած է իր արարքներուն մէջ եւ դատապարտուած: Արդ, ամբաստանեալը կորսնցուց իր յստակ գիտակցութիւնը, նշան առաւ, սեղմեց ատրճանակին բլթակը , ու ահա դժբախտաբար նորէն մարդ մը սպաննուած էր:
Այս է, որ դուք պէտք է խնամքով քննէք, առաջնորդուելով արդարութեան գիտութեամբ, ամէն բանէ առաջ սակայն առաջնորդուելով ձեր առողջ բանաւոր զգացումով: Այդ պատճառով մենք միայն մէկ փափաք ունինք եւ անոր շուրջը թերեւս կարենանք համաջայնութեան գալպ. դատախազին հետ.-թողէք ու ձեր զգացումը գործէ անվերապահօրէն, համակուած` արդարութիւնը կատարելապէս հիմնաւորուած ըլլալու իրաւագիտական համոզումովը:Եթէ այնուհետեւ դուք “այո” կամ “ոչ” ըսեք, այդ պարագային մենք ամէնքս ալ տեղի կու տանք ձեզի: Բանէ մը միայն մենք կ’ուզէինք խուսափիլ. այդ այն է, որդուք, որովհետեւ մարդ մը սպաննուած է, չկարծէիք թէ այն անձը, որ գործեր է սպանութիւնը, պէտք է յանցաւոր նկատուի: Ատով դուք անցած կ’ըլլայիք պատժական օրինագրքի ամբողջ ընդհանուր մասի վրայէն, որ իրապէս կառուցուած է կատարեալ արդարութեամբ:
Հայնրիխ Հայնէի օրինակը, զոր մէջ բերաւ պ.դատախազը, ինձ վրայ բնաւ չազդեր, ուովհետեւ ես աւելի քիչ բանաստեղծ եմ, քաբ պ. դասախազը (շարժում սրահին մէջ): Մեր կառաւարութեան նկատումները, այն կառաւարութեան, ու դաժն կնքած էր Թալէաթ փաշայի եւ Էնվէր փաշայի հետ, ինձ վրայ նոյնպէս չեն ազդէր, որովհետեւ այդ դաշինքը կնքելէ առաջ` անոր մասին ոչ ոք հարցուցած է իմ կարծիքս, ինչպէս նաեւ գերման ժողովուրդին կարծիքը: Այս ամէնը կը պատկանի անցեալին: Միակ բանը, որ ինձ վրայ կ’ազդէ, կ’ըլլար այն եթէ դուք սխալ բան մը դնէիք ուղիղին տեղը, եթէ դուք հարցնէիք. “սպաննա՞ծ է արդեօք ամբաստանեալը”,եւ ոչ`ինչպէս որ մենք կ’ուզենք` “յանցաւո՞ր է ամբաստանեալը սպաննած ըլլալուն համար”: Այն ինչ որ պ. դատախազը վերջիվերւոյ կ’ուզէ, կը յանգի հետեւեալ հարցումին.”Սպաննա՞ծ է արդեօք ամբաստանեալը”: Իսկ մենք կ’ուզենք, որ դուք հարցնէք ձեզ.”յանցաւո՞ր է ամբաստանեալը` սպաննած ըլլալուն հա-

-205-

մար”:Մենք կը խնդրենք ջեզ, որ այս առթիով բարեհաճէիք հետեւելու մեզի:
Պաշտպան դր. Նիմայէր.- Ես կ’ուզէի ուշադրութեան առնել խնդրի քաղաքական կողմը, զոր շօշափեց պ. աւագ դատախազը, եւ անոր առիթով բան մը ըսել: Պ . նախագահը դատաւարութեան առաջին օրը ըսաւ, թէ մենք քննելու չենք այս դէպքը տարբեր կերպով, քան ամէն մէկ ուրիշ դէպք. ուրեմն` ճիշդ այնպէս, ինչպէս ամէն մէկ ուրիշ դէպք, որըսել է թէ այս դատաւարութիւնը չպիտի քաղաքական դատաւարութիւն մը դառնայ: Ես կը յուսամ, թէ դուք կը վկայէք պաշտպաններու մասին, որ անանք խուսափած են այն ամէնէն, ինչէ որ կարող էին խուսափիլ, ուպէս զի ներկայ դատաւարութիւնը չդառնայ քաղաքական դատաւարութիւն` այդ բառին հանրածանօթ գէշ իմաստով: Հակառակ պարագային գործը պիտի ընթանար այնպիսի ուղղութեամբ մը, որ չպիտի նպաստէր արդարութեան յաղթանակին եւ չպիտի համապատասխանէր գերման էութեանը:Ես կը կարծեմ, թէ մենք կրցանք գործնական մնալ: Եթէ դուք ծանօթանայիք այն ստուար նիւթին, զոր մենք կրնայինք ներկայացնել ձեզի, այն ատեն դուք կու տայիք մեզի ամենախղճամիտ ինքնասահմանափակման վկայականը:
Սակայն թոյլ տուէք ինծի այնուամէնայնիւ ըսել բան մը, որի համար զիս հարկադրեց պ. աւագ դատախազը: Պատերազմին ատեն Գերմանիոյ պատերազմական եւ ուրիշ հաստատութիւնները այստեղ երկրին մէջ եւ դուրսը լռուփեան մատնեցին եւ քողարկեցին հայկական սարսափները այնպիսի եղանակով մը, որ կը հասնէր ներելի սահմանի վերջին գծին: Անշուշտ, գերմանացիները ջանացին մինչեւ որոշ աստիճան` դադրեցնելու սարսափները: Բայց թուրք ժողովուրդը ըսաւ ինքն իրէն.”Անհնարին է, որ այդ տեղի ունենայ առանց գերմանացիներու կամքին: Չէ՞ որ գերմանացիները զօրաւոր են”: Ուրեմն մենք գերմանացիներս Արեւեիքի եւ ամբողջ աշխարհին մէջ թուրքերու հետ մէկտեղ պատասխանատու դարձւած ենք հայկական սարսափներուն համար: Մեծ գրականութիւն մը կայ Ամերիկայի, Ֆրանսիայի եւ Արեւելքի մէջ, որ նպատակ ունի ցուցնելու, թէ գերմանացիները իսկսկսն Թալէաթներ եղած են Թուրքիոյ մէջ: Եթէ ըսուի` Սողոմոն Թէհլիրեանը անպարտ արձակուած է, այն ատեն այդ ըմբռնումը աշխարհին մէջ

-206-

կանգուն չի մնար: Աշխարհը կ’ողջունէայդ դատավճիռը` իբրեւ գործ մը ճշմարիտ, բարձրագոյն արդարութեան:

Նախագահ (թարգմանին).- Յայտնեցէք ամբաստանեալին, թէ իր երեք պաշտպանները կը պահանձեն իր ազատ արձակումը, եւ հարցուցէք, թէ ինքն ալ իր կողմէն ուրիշ ըսելիք մը չունի՞(կը թարգմանուի):

Ամբաստանեալ.- Ես ոչինչ չհասկցայ պ.պ.պաշտպաններու ըսածներէն, բայց համոզուած եմ, թէ այն , ինչ որ անոնք ըսին, արդէն կը բաւէ: Ես բան մը չունիմ աւելցնելու:

Նախագահ.- Այժմ ինծի կը մնայ` պ.պ երդուեալներուն անհրաժեշտ իրաւական խրատումը ընել, ու ես կ’ուզեմ կատարել իմ այդ պարտականութիւնը քանի մը համառոտ խօսքով: -Մեր պատժական օրինագիրքը կը բխի այն սկզբունքէն, թէ նորմալ մարդուն յատուկ է ազատ կամքը: Արդ, 51րդ յօդուածը կ’ըսէ, թէ պատժելի արարք մը գոյութիւն չունի, եթէ անոր հեղինակը եղեր է անգիտակից կամ մտաւոր գործունէութեան անցողակի հիւանդոտ խանգարման կացութեան մէջ` որ ի բաց կը հանէ ազատ կամքը: Ազատ կամքը գոյութիւն ունի, եթէ մարդ մը ի վիճակի է` իր գործողութիւնները, իր բնազդները, բան մը ընելու, բան մը ձեռնարկելու իր ներքին մղումները կանոնաւորել իր իմացականութեան, իր մտաւոր անձնաւորութեան միջոցով: Եթէ մենք ժխտենք ասիկա լայն ծաւալով, այնատեն մենք ժխտած կ’ըլլանք զատ կամքի մը կարելիութիունը: Օրէնքը այսպէսով կը պահանջէ, որ այն կացութիւնը, զոր դուք ճշդելու էք, այնպէս ըլլայ, որ ոչ միայն դժուարացնէ կամքին կազմումը, արգելք ըլլայ ու վնասէ անոր, այլեւս բոլորովին ի բաց հանէ զայն: Ուրեմն դուք պէտք ք հարցնէք ձեզ - արդեօք ամբաստանեալին վերնոտութիւնը եւ բժշկական իրազեկներուն կարծիքներուն մէջ յիշուած ուրիշ հանգամանքները ստեզծա՞ծ են ամբաստանեալին քով այնպիսի կացութիւն մը, որ ան այլեւս իր տրամադրութեան տակ չունենար բոլոր մասերը իր գիտակցութեան, բոլոր մասերը իր զգացումներու եւ մտապատկերներու աշխարհին, երբ 1921ի մարտ 15ին կը գործէր սպանութիւնը: Եթէ դուք ընդունիք, որ իր գիտակցութեան մէկ նշանաւոր մասը կամ իր մտաւոր անձնաւորութեան որոշ լարերը այն աստիճան վնասուած էին, որ ան

-207-

այլեւս ի վիճակի չէր ազատօրէն կազմելու իր կամքը, այն ատեն պէտք է որ, համաձայն 51րդ յօդուածին, ժխտէք նաեւ պատժաիրաւական պատասխանատւութիւնը եւ զինքը անպարտ արձակէք: Այս է առաջին քննութիւնը, որուն դուք ձեռնարկելու էք նաեւ ներկայ պաւագային, ուովհետեւ հարցումը կըսկսի հետեւեալ բառերով. “Յանցաւո՞ր է ամբաստանեալը…”:
Իսկ եթէ դուք չընդունիք նման անգիտակից կացութիւն մը եւ մտաւոր գործունէութեան նման հիվանդոտ խանգարում մը այն պատճառեվ, որ ձեզի կը թուի, թէ դէպքը իր ամբողջութեամբ չի կրնար երաշխաւորել ատիկա, այլ ընդունիք, թէ եղեր է միայն նուազած պատասխանատւութիւն,- այն ատեն դուք պարտական էք շարունակել քննելու, թէ չկա՞ն արդեօք դիտաւորեալ սպանութեան նշանակները: Ասոր մասին պէտք չունիմ երկար խօսելու: Դուք պէտք է հարցնէք ձեզ` կ’ուզէ՞ր արդեօք ամբասըանեալը սպաննել Թալէաթը եւ գիտէ՞ր արդեօք ան, թէ ինքը մարդ մը կը սպաննէ: Թէ ինչ բանի հասաւ ան ատով, այդ հոս դեր մը չի խաղար: Եթէ այդ առհասարակ խնդրի առարկայ դառնայ այստեղ, այն ատեն պէտք է որ դուք հարցումին հաստատական պատասխան տաք, եթէ անշուշտ 51րդ յօդուածը որոշիչ չնկատէք:
Խորհրդածութիւնը, որը կը պատճառաբանէ կանխանտածուած սպանութեան մասին տրուած հարցումին հաստատական պատասխանը, ոչ մէկ առնչութիւն ունի դիտաւորութեան հետ: Խորհրդածութիւնը աւելի ընդարձակ իմաստ ունի:
Յետոյ, պէտք է որ դուք ձեռք բերէիք այն համոզումը, թէ ամբաստանեալը սպանութեան վայրկեանին, երբ կը հասցնէր իր հարւածը, խորհրդածութեամբ կը գործէր: Այդ դուք կրնաք ընել, եթէ ըսէք. “Ան ներքին գրգռման կացութեան մէջ չէր.ան տակաւին ի վիճակի էր կշռադատելու ի կողմն եւ հակառակն: Իսկ եթէ ընդունիք ներքին գրգռման կացութիւն մը, որ ի բաց կը հանէր հանդարտ կշռադատման հնարաւորութիւնը, այն ատեն պէտք է որ դուք ժխտողական պատասխան տաք խորհրդածութեան մասին եղած հարցումին:
Այստեղ խնդիր մը եւս ծագած է, այն է թէ ամբաստանեալին կը պակսէր ապօրինութեան գիտակցումը:”

-208-

Պարոններ, ես կը կարծեմ, թէ դուք պէտք չունիք ատով զբաղելու: Ապօրինութեան գիտակցումը, դիտաւորեալ սպանութեան պարագային, ոճիրին էութիւնը բնորոշող նշանակներէն մէկն է: Ան չի մտներ դիտաւորութեան բովանդակութեանը մէջ: Դուք պէտք է քննէք` թէ գիտէ՞ր արդեօք ան, որ կը սպաննէր, եւ կ’ուզէ՞ր ան սպաննել:
Ատկէ զատ, ես կը հրավիրեմ ձեր ուշադրութիւնը անոր վրայ, որ միայն կանխամտածուած սպանութեան համար կայ մահապատիժ, իսկ անկանխամտած սպանութեան համար, ընդունելով մեղմացուցիչ պարագաներ, նուազագոյն պատիժը վեցամսեայ բանտարգելութիւնն է:
Արդ ես կը խնդրեմ ձեզ, որ դիմէք ձեր գործին եւ տաք ձեր առջեւ դրուած հարցումներուն պատասխանները, ընտրելով նախ ձեր մէջէն սուորական եղանակով գլխաւոր մը`ղեկաւարելու համար խորհրդակցութիւնը եւ քուէարկութիւնը:
Դուք գիտէք անշուշտ,, ու “յանցաւոր է”ի համար կը պահանջուի երկու երրորդական մեծամասնութիւն: Օրէնքը կը պահանջէ, որարտայայտուած ըլլայ այս ձեւով: “այո, եօթէ աւելի ձայնով”: Ուրեմն առնուազն ութ հոգի պէտք է “այո” պատասխանեն` ըսելուհամար, թէ ներկայ պարագային գոյութիւն ունի պատժաիրաւական պատասխանատւութիւն, որու մասին կիրառելի չէ 51րդ յօդուածը: Եթէ դուք դիտաւորութեան մասին հաստատական պատասխան տաք, պէտք է յայտարարէք. “Այո, եօթէ աւելի ձայնով”: Նոյնը, եթէ պատասխանելու ըլլաք խորհրդածութեան մասին դրուած հարցումին ”Այո, եօթէ աւելի ձայնով”: Ատոր հակառակ, եթէ ընդունիք մեղմացուցիչ պարագաներ, պարզ մեծամասնութիւն մը միայն կը պահանջուի, եւ կը բաւէ, որ պատասխանէք. “Այո, վեցէ աւելի ձայնով”, կամ պարզապէս. “այո”:
Արդ, ես կը ստորագրեմ հարցումները:
Ատկէ ետք երդուեալները կը մեկուսանան խորհրդակցելու:

Մէկ ժամուան խորհրդակցութենէ յետոյ երդուեալներու գլխաւորը կ’ազդարարէ. “Պատուով եւ խիղճով կը վկայեմ` որպէս երդուեալներուն որոշումը`”

-209-

Յանցաւո՞ր է ամբաստանեալ Սողոմոն Թէհլիրեանը 1921 մարտ 15ին Շարլոտտենբուրգի մէջ դիտաւորեալկերպով մարդ մը, Թալէաթ փաշան, սպաննած ըլլալուն համար:

Ոչ:

Օտտօ Րայնիկէ, երդուեալներու գլխաւոր:

(Մեծ շարժում սրանին մէջ եւ ծափահարութիւններ:)

Նախագահ.-ես կը ստորագրեմ որոշումը եւ կը խնդրեմ պ. քարտուղարին` նոյնը ընել եւ կարդալ ի լուր որոշումը:

Քարտուղարը կը կարդայ որոշումը, որ կը թարգմանուի ամբաստանեալին:

Նախագահ,- Ապա ուրեմն կ’ազդարարուի հետեւեալ դատավճիռը.
“Ամբաստանեալը անպարտ կ’արձակուի պետական սնդուկին հաշւոյն:”

( նոր շարժում եւ ծափահարութիւններ:)

“Համաձայն երդուեալներու որոշումին` ամբաստանեալը յանցաւոր չէ իր վրայ իբրեւ մեղադրանք ծանրացող պատշելի արարքին համար”:

Յետոյ կը ծանուցուի հետուեալ որոշումը.
“Բանտարկութեան հրամանը ամբաստանեալին նկատմամբ կը ջնջուի”:

(Ամբաստանեալը կը շնորհաջորեն իր պաշտպանները, հայրենակիցները եւ ներկայ գտնուող հասարակութիւնը:)

-210-

Առաջին օր դատավարութեան   Շարունակութիւն դատավարութեան
Երկրորդ օր դատավարութեան

Լրացուցիչ տեղեկություններ

Աղբյուր՝ «Մխիթարյան տպարան», Վիեննա - 1921թ. Տրամադրել է՝ Արամ Արքուն, Զոհրաբ Տեղեկատվական Կենտրոն, Նյու-Յորք Էջերի լուսանկարում՝ Կարեն Վրթանեսյան Մուտքագրում՝ Գայանե Մովսիսյան, Մանյա Ավագյան Ուղղագրում՝ Գայանե Մովսիսյան Մուտքագրումը կատարվել է անանուն բարեգործի հովանավորությամբ։

Տես նաև

«Դատավարութիւն Թալէաթ-Փաշայի» անգլերեն և ռուսերեն "The case of Soghomon Tehlirian" is also available in English and Russian