ArmenianHouse.org - Հայ գրականություն, պատմություն, կրոն
Unicode Armenian Language Support Unicode Armenian Language Support Unicode Armenian Language Support
ArmenianHouse.org in EnglishArmenianHouse.org in Russian

Արման Կիրակոսյան

ԲՐԻՏԱՆԱԿԱՆ ԴԻՎԱՆԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆԸ ԵՎ ԱՐԵՎՄՏԱՀԱՅՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴԻՐԸ


Բովանդակություն   Տիտղոսաթերթ   Առաջաբան
Գլուխ առաջին
   Գլուխ երկրորդ   Գլուխ երրորդ   Գլուխ չորրորդ   Գլուխ հինգերորդ
Ամփոփում   Գրականության ցանկ   Բովանդակություն (ըստ աղբյուրի)


[ էջ 77 ]

ԳԼՈՒԽ ԵՐԿՐՈՐԴ

ԱՐԵՎՄՏՅԱՆ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԽՆԴԻՐԸ ՄԵԾ ԲՐԻՏԱՆԻԱՅԻ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՈԼՈՐՏՈՒՄ 1875-1878 թթ. ՄԵՐՁԱՎՈՐԱՐԵՎԵԼՅԱՆ ՃԳՆԱԺԱՄԻ ԸՆԹԱՑՔՈՒՄ

1. ԲՐԻՏԱՆԱԿԱՆ ԴԻՎԱՆԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆԸ ԵՎ ԲԱԼԿԱՆՅԱՆ ԽՆԴԻՐԸ 1875-1877 թթ.

19-րդ դ. 70-ական թթ. Օսմանյան կայսրությունը խորը տնտեսական ճգնաժամ էր ապրում, գրեթե կանգ առավ վերափոխությունների իրագործման գործընթացը: Ընդունված վարչական բարենորոգումներն արտադրողական ուժի անհրաժեշտ աճ այդպես էլ չտվեցին, քանի որ դեռևս պահպանվում էին շահագործման հին ձևերը, որոնք զուգորդվում էին դաժան ազգային ճնշումներով: 1875 թ. հոկտեմբերին Բարձր Դուռը հայտարարեց իր ֆինանսական սնանկության մասին, այլևս ի վիճակի չլինելով վճարել պարտքի տոկոսները, որն արդեն գերազանցում էր 6 մլրդ. ֆրանկից: Արևմտաեվրոպական տերություններն էլ ավելի ուժեղացրին հսկողությունը կայսրության տնտեսության նկատմամբ, իրենց ենթարկելով երկրի շուկան, ֆինանսները, խեղելով կապիտալիզմի բնականոն զարգացումը: Հանդիպելով պահպանողական սուլթանական իշխանության և եվրոպական տերությունների կապիտալի դիմադրությանը, անհաջողությամբ ավարտվեցին սեփական արդյունաբերություն ստեղծելու փորձերը: 1874 թ. օսմանյան օրենքը օտարերկրյա քաղաքացիներին արդյունաբերական կոնցեսիա ձեռք բերելու իրավունք տվեց, ինչն անցյալում ստացված կապիտուլյացիոն առանձնաշնորհումներով հանդերձ զգալի առավելություններ էր տալիս նրանց` օսմանյան ազգային արտադրության նկատմամբ:1

Օսմանյան կայսրության տնտեսական և քաղաքական թուլությունը բացեիբաց օգտագործվում էր եվրոպական տերությունների կառավարությունների կողմից` սեփական շահերի և նպատակների իրագործման ճանապարհին: Նրանցից յուրաքանչյուրը ձգտում էր տիրանալ Արևելքի և Արևմուտքի միջև ընկած առևտրական ճանապարհներին, իր հսկողությունը սահմանել կայսրության նկատմամբ: Տերությունների, մասնավորապես, Մեծ Բրիտանիայի և Ֆրանսիայի միջև մրցակցությունն առանձնապես սրվեց 1869 թ. Սուեզի

__________________________________
1 Внешнеэкономические связи..., էջ 78-90:

[ էջ 78 ]

ջրանցքի բացումից հետո: 1870 թ. ֆրանս-պրուսական պատերազմում Ֆրանսիայի պարտությունն էլ ավելի ուժեղացրեց Մեծ Բրիտանիայի դիրքերը Միջերկրական ծովի արևելյան ավազանում: Ռուսաստանն իր հերթին փորձում էր օգտվել արևմտյան տերությունների հակասություններից` Օսմանյան կայսրության քրիստոնյա ժողովուրդների ազգային ազատագրական պայքարին աջակցություն ցուցաբերելու միջոցով Բալկաններում իր ազդեցությունը վերականգնելու համար: Ինչպես այս հանգամանքն, այնպես էլ 1873-1875 թթ. համաշխարհային տնտեսական ճգնաժամն էլ ավելի սրեցին ռուս-բրիտանական հակասությունները Մերձավոր և Միջին Արևելքում:

Օսմանյան կայսրության նկատմամբ հսկողություն հաստատելու տերությունների մրցապայքարում իրեն ավելի վստահ էր զգում Մեծ Բրիտանիան` իր տնտեսական հզորության և գործուն դիվանագիտական աշխատանքի շնորհիվ: 1870-ական թթ. Օսմանյան կայսրության հետ Մեծ Բրիտանիայի առևտրական շրջանառությունը կազմում էր տարեկան 12-13 մլն. ֆունտ ստեռլինգ, Սուեզի ջրանցքով անցնող բեռների 80%-ը փոխադրվում էր բրիտանական նավերի միջոցով, իսկ բրդի ներմուծումը Միջագետքից տաս տարվա ընթացքում 12 հազ. ֆունտ ստեռլինգից աճեց մինչև 199 հազ.:2

1874-1880 թթ. Մեծ Բրիտանիայում իշխանության գլուխ էր կանգնած պահպանողական կուսակցության ղեկավար Բենջամեն Դիզրայելին3: Այս ժամանակահատվածը պատմության մեջ հայտնի է որպես բրիտանական ծավալապաշտական քաղաքականության աննախադեպ գործուն շրջան, երբ Մեծ Բրիտանիայի կառավարությունը գաղութային պատերազմներ էր վարում Հնդկաստանում, Աֆղանստանում, Հարավային Աֆրիկայում, Իռլանդիայում և այլուր, ծրագրեր մշակում Սուեզի ջրանցքի, Եգիպտոսի և Կիպրոսի վրա իր իշխանությունը հաստատելու ուղղությամբ: Այսպես, 1875 թ., առանց խորհրդարանի իմացության, Դիզրայելիի կառավարությունը

__________________________________
2 Նույն տեղում, էջ 94-96:
3 Դիզրայելի (Disraeli) Բենջամեն, 1876 թ. լորդ Բիկոնսֆիլդ (1804-1881) - բրիտացի պետական և քաղաքական գործիչ, գրող, պահպանողական կուսակցության հիմնադիր և ղեկավար (1848-1881): 1837-1876 թթ.` խորհրդարանի համայնքների պալատի, 1876 թ.` լորդերի պալատի անդամ, 1852, 1858-1859, 1866-1868 թթ.` ֆինանսների նախարար, 1868, 1874-1880 թթ.` վարչապետ:

[ էջ 79 ]

Եգիպտոսի նախավերջին տիրակալ Իսմաիլ փաշայից գնեց Սուեզի ջրանցքի բաժնետոմսերի շուրջ 40%-ը, հիմք դնելով Եգիպտոսի վրա Մեծ Բրիտանիայի հետագա տիրապետությանը:4

Օսմանյան կայսրությունում ստեղծված ծանր տնտեսական իրավիճակի և ներքաղաքական սուր պայքարի պայմաններում, որն ուղեկցվում էր թուրքական սահմանադրական շարժման վերելքով, Բարձր Դուռը փորձում էր ազգային-ազատագրական շարժումների ճնշման միջոցով քողարկել երկրի քաղաքական ու սոցիալ-տնտեսական բարդ խնդիրները, թուրքական բանակի, պաշտոնյաների և մտավորականության շրջանակներում լայն տարածում գտած սահմանադրականական տրամադրությունները փոխարինել սուլթանամետ, ազգայնամոլ, հակաքրիստոնեական կարգախոսներով: Սուլթանական իշխանությունների քաղաքական, տնտեսական և ազգային ճնշումների հետևանքով 1875 թ. հունիսին Բոսնիայում և Հերցեգովինայում ծագած հզոր հակաթուրքական ապստամբությունն առաջացրեց խորը միջազգային ճգնաժամ, որը դիվանագիտության պատմության մեջ հայտնի է որպես 1875-1878 թթ. Մերձավորարևելյան ճգնաժամ: Օսմանյան կայսրության փլուզման և նրա փլատակների վրա նոր, ռուսամետ դիրքորոշում ունեցող պետությունների առաջացման վտանգը վերածվեց միջազգային քաղաքականության, եվրոպական դիվանագիտության սուր մրցակցության խնդրի, որը սպառնում էր պատերազմի մեջ ներքաշել ողջ Եվրոպան: 1856 թ. Փարիզի վեհաժողովից 19-ը տարի անց պարզ դարձավ, որ Բալկաններում բարենորոգումների անցկացման վերաբերյալ սուլթանական իշխանությունների բոլոր խոստումները մնացին չիրագործված: Բուլղարիայում, Բոսնիայում, Հերցեգովինայում, Մոլդավիայում, Վալախիայում, Սերբիայում և Չեռնոգորիայում վիճակը ոչ միայն չբարելավվեց, այլև շատ ավելի վատթարացավ: Եվրոպական տերություններին տրված քրիստոնյա ժողովուրդներին հովանավորելու իրավունքը նրանց կողմից օգտագործվեց միմիայն Ռուսաստանի քաղաքականության սահմանափակման նպատակով:

Թեև Ռուսաստանի շահերն անմիջականորեն համընկնում էին բալկանյան ժողովուրդների ազատատենչ գաղափարներին, նրա գործողությունները սահմանափակվում էին Փարիզի պայմանագրի շրջանակներով: Բացի այդ, Ռուսաստանը դեռևս պատրաստ չէր նոր պատերազմի Օսմանյան կայսրության հետ: Այդ իսկ պատճառով ռուսական

__________________________________
4 Ротштейн Ф.А. Международные отношения в конце Х1Х века. М. - Л., 1960, с. 27; Шпаро О. Б. Захват Кипра Англией. М., 1974, с. 27.

[ էջ 80 ]

կառավարությունը փորձեց դիվանագիտական միջոցներով խաղաղեցնել իրավիճակը, համագործակցելով առաջին հերթին իր դաշնակիցների`5 Ավստրո-Հունգարիայի և Գերմանիայի հետ: Ավստրո-Հունգարական բազմազգ կայսրությունը վարում էր Օսմանյան կայսրության տարածքային ամբողջականության պահպանմանն ուղղված քաղաքականություն, քանի որ սլավոնական անկախ պետությունների ստեղծումը կարող էր վտանգել իր գոյությունը: Մշտապես հայտարարելով Արևելյան հարցում Գերմանիայի անշահախնդիր վերաբերմունքի և ռուսական կառավարության հետ բարեկամություն հաստատելու ցանկության մասին, կանցլեր Օտտո Բիսմարկն6 իրականում ձգտում էր պատերազմի մեջ ներքաշել Ռուսաստանն ու Օսմանյան կայսրությունը, սրել ռուս-բրիտանական և ռուս-ֆրանսիական հարաբերությունները:

__________________________________
5 Երեք Կայսրերի Միություն - 1873 թ. Ռուսաստանի, Գերմանիայի և Ավստրո-Հունգարիայի միջև ստորագրված գաղտնի համաձայնագրեր ռազմական փոխօգնության վերաբերյալ: Ռուս-բրիտանական հակասությունները Միջին Ասիայում ստիպեցին ռուսական կառավարությանը համագործակցել Գերմանիայի հետ: Հանդիսանալով Ֆրանսիայի մշտական հակառակորդը, Գերմանիան, հնարավոր պատերազմում երկու ճակատից խուսափելու նպատակով, շահագրգռված էր ռուս-գերմանական հարաբերությունների բարելավման մեջ: Ավստրո-Հունգարիան իր հերթին ձգտում էր դաշնակցային կապեր ստեղծել Գերմանիայի հետ` Ռուսաստանի հետ Բալկանների համար հնարավոր պատերազմում, և, միաժամանակ, ձգտում էր պայմանավորվել Ռուսաստանի հետ` այդ տարածաշրջանում ազդեցության ոլորտների բաժանման հարցում: 1881 և 1884 թթ. ստորագրվեցին Միությունը երկարաձգող փաստաթղթեր, սակայն տերությունների միջև հակասությունների սրման հետևանքով 1885 թ. այն դադարեց գոյություն ունենալուց:
6 Բիսմարկ (Bismarck) Օտտո Էդուարդ Լեոպոլդ ֆոն Շյոնհաուզեն (1815-1898) - գերմանացի պետական գործիչ և դիվանագետ, իշխան: 1851-1859 թթ.` Պրուսիայի ներկայացուցիչ Գերմանական Միության բունդեսթագում, 1859-1862 թթ.` Պրուսիայի դեսպան Ռուսաստանում, 1862 թ.` Ֆրանսիայում, 1862-1867 թթ.` Պրուսիայի վարչապետ և արտաքին գործերի նախարար, 1867-1871 թթ.` Գերմանական կայսրության բունդեսկանցլեր, 1871-1890 թթ.` ռայխսկանցլեր:

[ էջ 81 ]

Ի վերջո` Ռուսաստանը, Ավստրո-Հունգարիան և Գերմանիան պայմանավորվեցին համատեղ դիվանագիտական քայլեր ձեռնարկել բալկանյան խնդրում: Այդ նպատակով 1875 թ. օգոստոսին նրանց հյուպատոսները սուլթան Աբդուլ Ազիզին սլավոնական բնակչության պահանջները բավարարող մի շարք առաջարկություններ ներկայացրեցին: Ստեղծվեց բոլոր տերությունների ներկայացուցիչներից բաղկացած միջազգային հանձնաժողով, որը փորձեց միջնորդի դեր կատարել ապստամբների և իշխանությունների միջև: Արդյունքում, հոկտեմբերին և դեկտեմբերին սուլթանը հրովարտակներ հրապարակեց, ուր խոստանում էր լայն բարենորոգումներ անցկացնել ապստամբ շրջաններում: Սակայն վիճակն այդպես էլ չբարելավվեց, իսկ ապստամբությունն էլ ավելի տարածվեց:

Դեկտեմբերի 30-ին Ավստրո-Հունգարիայի արտաքին գործերի նախարար Դյուլա Անդրաշին7 «Երեք Կայսրերի Միության» անունից բալկանյան խնդրի խաղաղ կարգավորման ծրագիր ներկայացրեց տերություններին: Առաջարկվում էր, որ Փարիզի պայմանագիրը ստորագրած տերությունները դիմեն Բարձր Դռանը` ապստամբ շրջաններում բնակչության կյանքի տնտեսական, քաղաքական ու կրոնական պայմանների բարելավման պահանջով: Ֆրանսիան և Իտալիան անմիջապես ընդունեցին ծրագիրը: Այսուհետ ամեն բան կախված էր բրիտանական կառավարության որոշումից, սակայն Դիզրայելին չէր շտապում կանխարգելել ռուս-թուրքական հարաբերությունների բարդացումը: Բրիտանական դիվանագիտությունը նույնպես նպատակադրվել էր ներքաշել Ռուսաստանն ու Օսմանյան կայսրությունը պատերազմի մեջ միմյանց դեմ` նրանց թուլացումից առավելագույն օգուտ քաղելու նպատակով:

Դեռևս բալկանյան ապստամբության սկզբնական շրջանում արտգործնախարար Դերբին դեսպան Էլիոտին գրում էր (12 և 24 օգոստոսի), որ ամենից լավը կլիներ այն, եթե Դուռն իր սեփական ուժերով լուծեր ապստամբների հարցը, խուսափելով օտարերկրյա որևէ

__________________________________
7 Անդրաշի (Andrassy) Դյուլա Ավագ (1823-1890) - հունգարացի պետական և քաղաքական գործիչ, դիվանագետ: 1848-1849 թթ. հունգարական հեղափոխության մասնակից, 1867 թ. ավստրո-հունգարական համաձայնության նախապատրաստման մասնակից, 1867-1871 թթ.` Հունգարիայի վարչապետ և պաշտպանության նախարար, 1871-1879 թթ.` Ավստրո-Հունգարիայի արտաքին գործերի նախարար:

[ էջ 82 ]

միջամտությունից:8 Սակայն երբ Անդրաշիի առաջարկները ներկայացվեցին Դերբիին, բրիտանական դիվանագիտությունը սկսեց որոնել տերությունների համատեղ գործողություններում իր մասնակցության այնպիսի ձևեր, որոնք չկապեին նրան որոշակի պարտավորություններով: Մի կողմից Դիզրայելիին ձեռնտու չէր բալկանյան ճգնաժամի խաղաղ կարգավորումը, սակայն մյուս կողմից նա չէր կարող հաշվի չառնել Մեծ Բրիտանիայի և ընդհանրապես Եվրոպայի հասարակական կարծիքը, որը տերությունների կառավարություններից պահանջում էր խնդրի շուտափույթ լուծում: Միաժամանակ Գլադստոնի կողմից ղեկավարվող ուժեղ ընդդիմադիր լիբերալ կուսակցությունը շատ արագ էր արձագանքում պահպանողականների սխալներին, հարցերն անմիջապես ներկայացնելով խորհրդարանի քննարկմանը:

1876 թ. հունվար ամսվա ընթացքում բրիտանական կառավարությունը Էլիոտի միջոցով փորձում էր պարզել, թե ինչպես կարձագանքի Բարձր Դուռը Անդրաշիի առաջարկներին` Բրիտանիայի միանալու դեպքում: Դեսպանը բազմիցս զգուշացնում էր սուլթանական կառավարությանը, որ Բրիտանիայի մասնակցությունը տերությունների դեմարշին լուրջ բարդույթներ չի ստեղծի Թուրքիայի համար: Հունվարի 13-ին արտգործնախարար Ռաշիդ փաշան հայտնում է Էլիոտին. «Եթե ավստրիական առաջարկը բոլորովին անընդունելի չլինի, Դռան համար ցանկալի կլինի, որ Նորին Մեծության կառավարությունը միանար տերությունների համատեղ հայտարարությանը»:9 Ի վերջո, Դերբին Անդրաշիի հարցումին պատասխանեց հունվարի 25-ին, Մեծ Բրիտանիայում Ավստրո-Հունգարիայի դեսպանին ուղղված իր նամակում: Ընդհանուր առմամբ ընդունելով ավստրիական առաջարկը, արտգործնախարարն իր դիտողություններն ու վերապահություններն էր հայտնում ծրագրի բոլոր հինգ կետերի վերաբերյալ, նշում, որ սուլթաններ Աբդուլ Մեջիդն ու Աբդուլ Ազիզն արդեն իսկ խոստացել էին համապատասխան բարենորոգումներ անցկացնել քրիստոնյա բնակչության համար:10

__________________________________
8 Eastern Papers. Part LXVII (1875-1876). London, 1883, pp. 74-75.
9 Turkey No 2 (1876). Correspondence respecting Affairs in Bosnia and Herzegovina (1875-1876). London, 1876, p. 95.
10 Eastern Papers. Part LXVII..., pp. 92-96.

[ էջ 83 ]

Փետրվարի 3-ին Օսմանյան կայսրությունում Ավստրո-Հունգարիայի դեսպան Զիչին, հինգ տերությունների դեսպանների ներկայությամբ, ընթերցեց Անդրաշիի առաջարկները Ռաշիդ փաշային: Գրավոր որևիցե փաստաթուղթ Բարձր Դռանն այդպես էլ չներկայացվեց: Տերությունների «պահանջների» կատարումից հրաժարվելու դեպքում սուլթանական կառավարության հանդեպ որևէ պատժամիջոց չէր նախատեսվում: Նույն օրն Էլիոտը գոհունակությամբ տեղեկացնում էր Դերբիին տերությունների ներկայացուցիչների համատեղ ելույթի մասին, նշելով, որ իր բնույթով այն իր մեջ ճնշում չի պարունակում և, «...հավանաբար, կքաջալերի Դռանը»:11

Սակայն սուլթանական կառավարությունը ոչ միայն մտադրություն չուներ բարենորոգումներ անցկացնել Բալկաններում, այլև ուժեղացրեց ճնշումն ապստամբ շրջանների հանդեպ: 1876 թ. ապրիլին իրավիճակն ավելի բարդացավ, թուրքական տիրապետության դեմ ապստամբեցին նաև Բուլղարիայի, Սերբիայի և Չեռնոգորիայի ժողովուրդները: Ի պատասխան Բարձր Դուռը սկսեց զորքեր կուտակել Սերբիայի և Չեռնոգորիայի սահմաններին: Այդ պայմաններում Ռուսաստանը դիմեց ավստրիական և գերմանական կառավարություններին` համատեղ գործողությունների ծրագիր մշակելու առաջարկով: Ապրիլի վերջին - մայիսի սկզբին Բեռլինում տեղի ունեցան Բիսմարկի, Անդրաշիի և Գորչակովի12 բանակցությունները, որոնց արդյունքում ստորագրվեց հուշագիր` Արևելյան հարցում տերությունների համատեղ գործողությունների վերաբերյալ: Մայիսի 13-ին հրապարակված հուշագրում Օսմանյան կայսրության կառավարությունից պահանջվում էր երկու ամսով զինադադար կնքել, բանակցությունների միջոցով համաձայնության հասնել ապստամբների հետ, ինչպես նաև` իրականացնել անհրաժեշտ բարենորոգումներ բոլոր տերությունների հյուպատոսների հսկողության ներքո: Փարիզի պայմանագրի հիմնադրույթներին ամբողջությամբ համապատասխանող հուշագիրը ներկայացվեց մյուս տերությունների քննարկմանը: Ֆրանսիան և Իտալիան որոշեցին անմիջապես միանալ

__________________________________
11 Նույն տեղում, էջ 106:
12 Գորչակով Ալեքսանդր Միխայլովիչ (1798-1883) - ռուս դիվանագետ և պետական գործիչ, իշխան: 1824-1856 թթ.` դիվանագիտական ծառայություն Մեծ Բրիտանիայում, Իտալիայում, Պրուսիայում, Ավստրիայում, Գերմանական Միությունում, 1856-1882 թթ.` արտաքին գործերի նախարար:

[ էջ 84 ]

առաջարկությանը, սակայն բրիտանական կառավարությունն այն կտրականապես մերժեց: Դիզրայելին հրապարակավ հայտարարեց, որ Բեռլինի հուշագիրն ուղղված է Բարձր Դռան հեղինակության դեմ և մայիսի 24-ին կարգադրություն ստորագրեց Միջերկրականում տեղակայված բրիտանական ռազմական նավատորմը Կոստանդնուպոլիս ուղարկելու վերաբերյալ:13 Նույնիսկ երբ Վիկտորիա թագուհին տարակուսանք հայտնեց այդ կապակցությամբ,14 Դիզրայելին պատասխանեց. «...Նավատորմը հրաման չի ստացել ... պաշտպանել քրիստոնյաներին կամ թուրքերին, այլ` Ձերդ Մեծության կայսրությունը: Եթե Ձերդ Մեծությունը հավանություն տա Բեռլինի հուշագրին, ապա Կոստանդնուպոլիսը կգրավվի Ռուսաստանի կողմից, իսկ թուրքական նավատորմը կանցնի Ռուսաստանի հովանու ներքո»:15

Իրեն ապահով զգալով բրիտանական կառավարության հզոր աջակցության շնորհիվ, թուրքական իշխանությունը դաժանորեն ճնշեց բուլղարական ապստամբությունը, որի արդյունքում կոտորվեց շուրջ 30 հազ. մարդ:16 Թուրքական դաժան քաղաքականությունը Բալկաններում բողոքի ալիք բարձրացրեց Մեծ Բրիտանիայում, աննախադեպ սրվեց միջկուսակցական պայքարը Գլադստոնի և Դիզրայելիի կողմնակիցների միջև: Հուլիսի վերջին կառավարության արտաքին քաղաքականությունը խիստ քննադատության ենթարկվեց խորհրդարանի համայնքների պալատում և մամուլի էջերում: Գլադստոնն իր «Բուլղարական սարսափները և Արևելքի հարցը» գրքույկում գրում էր. «Որպես թագի և պետության հին ծառա ես աղաչում եմ, որպեսզի իմ հայրենակիցները...պնդեն և պահանջեն մեր կառավարությունից, որն առայժմ գործում էր մեկ ուղղությամբ, գործել այլ ուղղությամբ և, օգտագործելով իր ողջ ուժը, Եվրոպայի մյուս պետությունների հետ համագործակցաբար արմատախիլ աներ թուրքական իշխանությունը Բուլղարիայից..»:17 Բուլղարական իրադարձությունների առիթով Էլիոտն այդ օրերին գրում էր Դերբիին. «Ինչպես իմ, այնպես էլ

__________________________________
13 Seton-Watson R.W. Disraeli, Gladstone and the Eastern Question. A Study in Diplomacy and Party Politics. New York, 1962, p. 33.
14 Victoria Queen. Letters. Vol. II. London, 1926, p. 453.
15 Seton-Watson R.W. Նշվ. աշխ., էջ 35:
16 История дипломатии. Т. 2. М., 1963, с. 92.
17 Gladstone W.E. Bulgarian Horrors and the Question of the East. London, 1876, pp. 31-32.

[ էջ 85 ]

անգլիական քաղաքական գործիչների մեծամասնության կարծիքով, 10 կամ 20 հազար բուլղար զոհերը սովորական երևույթ են այդ կիսաքաղաքակրթված ասիական երկրում... և այդ զոհերը չպետք է բավարար պատճառ հանդիսանան մեր շահերը պահպանող միակ ճիշտ քաղաքականությունը փոփոխության ենթարկելու համար»:18 Սակայն երբ այլևս անհնարին դարձավ դիմադրել ընդդիմության և հասարակական կարծիքի ճնշմանը, բրիտանական կառավարությունն ընտրեց մարտավարություն, որից նույնպես կարելի էր օգուտ քաղել: Էլիոտը հանձնարարություն ստացավ դատապարտել սուլթանական իշխանությունների գործողությունները Բուլղարիայում, նախազգուշացնելով, որ նման քաղաքականության կրկնությունը կարող է բարդությունների հանգեցնել: Դերբին հրահանգում էր դեսպանին (22 օգոստոսի և 5 սեպտեմբերի) հաղորդել Բարձր Դռանը, որ «այն համակրանքը, որ գոյություն ուներ Անգլիայում Թուրքիայի հանդեպ, ամբողջովին վերացել է Բուլղարիայում տեղի ունեցած աղետալի դեպքերի հետևանքով...և անգլիական հասարակայնության բոլոր խավերի վրդովմունքը հասել է այնպիսի լարվածության..., որ ծայրահեղ դեպքում, եթե Ռուսաստանը Թուրքիային պատերազմ հայտարարի, Նորին Մեծության կառավարությունը անհնարին կհամարի միջամտությունն Օսմանյան կայսրության պաշտպանության նպատակով»:19

1876 թ. հունիսին Սերբիան և Չեռնոգորիան հարձակողական ու պաշտպանական դաշինք կնքեցին և պատերազմ հայտարարեցին Բարձր Դռանը: Բրիտանական դիվանագիտությունը բավականին հանգիստ ընդունեց այդ փաստը, քանի որ այն համապատասխանում էր իր առջև դրված հիմնական նպատակին` ռուս-թուրքական պատերազմի հրահրմանը: Մեծ Բրիտանիայում Ռուսաստանի դեսպան Պյոտր Շուվալովի20 հետ տեղի ունեցած զրույցի ընթացքում Դիզրայելին հետևյալ կերպ էր պարզաբանում իր դիրքորքշումը Բալկաններում ծագած պատերազմի վերաբերյալ.«ՙՊատերազմը լինելու է դաժան, սակայն երկար տևել չի կարող: Եթե թուրքերը պարտվեցին, ապստամբ նահանգները

__________________________________
18 Seton-Watson R.W. Նշվ. աշխ., էջ 63:
19 Turkey No 1 (1876-1877). Correspondence respecting the Conference in Constantinople and the Affairs in Turkey. London, 1877, p. 159.
20 Շուվալով Պյոտր Անդրեևիչ (1827-1889) - ռուս պետական գործիչ ու դիվանագետ, կոմս: 1866-1874 թթ.` ժանդարմերիայի և կայսեր անձնական գրասենյակի 3-րդ բաժանմունքի պետ, 1874-1879 թթ.` Մեծ Բրիտանիայում Ռուսաստանի արտակարգ և լիազոր դեսպան:

[ էջ 86 ]

կստանան Ռումինիայի նման կարգավիճակ և Եվրոպան կմիջամտի միմիայն այդ որոշումը հաստատելու համար: Իսկ եթե, հակառակ դեպքում, թուրքերը հաղթեցին, Եվրոպան, անկասկած, իր ձայնը կբարձրացնի` կանխելու համար ծայրահեղություններն ու դաժանությունները, որոնց կարող են ենթարկվել քրիստոնյաները...»21

Թուրքական զորքերը շատ ավելի հեշտությամբ հաղթանակ տարան սերբական բանակի, քան Բոսնիայի և Հերցեգովինայի ապստամբ ջոկատների նկատմամբ: Օգոստոսի 26-ին իշխան Միլանը դիմեց Բելգրադում տերությունների հյուպատոսներին` միջնորդության խնդրանքով: Սակայն այդ օրերին Կոստանդնուպոլսում տեղի ունեցավ հեղաշրջում, որի արդյունքում սուլթան Մուրադ 5-րդին փոխարինեց իր կրտսեր եղբայրը` Աբդուլ Համիդ 2-րդը:22 Օգտագործելով իր ազդեցությունը նոր սուլթանի վրա, բրիտանական կառավարությունը սեպտեմբերի սկզբին եվրոպական տերություններին առաջարկեց համոզել Բարձր Դռանը զինադադար կնքել ապստամբների հետ և տերությունների համաժողով գումարել Կոստանդնուպոլսում` Արևելյան հարցը քննարկելու նպատակով: Բոլոր մեծ տերությունները համաձայնեցին բրիտանական առաջարկի հետ, սակայն սուլթանական կառավարությունը փաստորեն մերժեց այն, պահանջելով զինադադարի կնքման չափազանց խիստ պայմաններ:

Դերբիին ուղղված նամակում (4 սեպտեմբերի) Դիզրայելին ներկայացնում էր իր տեսակետներն Արևելյան հարցի հետագա զարգացման վերաբերյալ: Նա կասկած էր հայտնում բալկանյան ճգնաժամի շուտափույթ լուծման կապակցությամբ, համարելով, որ այն ձգվելու է մինչև գարուն, երբ Ռուսաստանն ու Ավստրիան կմտցնեն իրենց զորքերը

__________________________________
21 Шпаро О.Б. Նշվ. աշխ., էջ 57:
22 Աբդուլ Համիդ II (1842-1918) - թուրք սուլթան 1876-1909 թթ.: Կառավարման սկզբնական շրջանում ներկայացել է իբրև բարենորոգումների և սահմանադրական կարգերի կողմնակից, 1876 թ. հռչակել է օսմանյան սահմանադրությունը: Սակայն 1878 թ. արձակել է խորհրդարանը, հաստատել դաժան վարչակարգ («զուլում»), դաժանորեն ճնշել բուլղարների, մակեդոնացիների, արաբների, հայերի ազատագրական շարժումները: 1894-1896 թթ. կազմակերպել է կայսրության հայ բնակչության համատարած ջարդ, որի համար ստացել է«կարմիր սուլթան» մականունը: 1908 թ. երիտթուրքական հեղաշրջումից հետո հարկադրված վերականգնել է սահմանադրությունը, սակայն 1909 թ. հեղաշրջման անհաջող փորձից գահընկեց է արվել և աքսորվել:

[ էջ 87 ]

Բալկաններ` Արևելյան հարցին վերջնական լուծում տալու նպատակով: «Իսկ եթե դա այդպես է, - շարունակում էր Դիզրայելին, - ապա խելամիտ կլիներ, եթե մենք մեր ձեռքն առնենք ղեկավարությունը»: Վարչապետը նախատեսում էր «Ռուսաստանի և Ավստրիայի միջև բալկանյան ավարի բաժանումը` Անգլիայի բարեկամական ծառայությունների միջոցով»: Մասնավորապես, նա ծրագրում էր Կոստանդնուպոլիսը վերածել չեզոք քաղաքի և ազատ նավահանգստի` Բրիտանիայի պաշտպանության և խնամակալության ներքո23: Սա փաստորեն Օսմանյան կայսրության բաժանման ծրագիր էր, ինչը հակասում էր պաշտոնապես հռչակված Օսմանյան կայսրության տարածքային ամբողջականության պահպանման Դիզրայելիի արտաքին քաղաքականությանը: Դերբիին ուղղված մի այլ նամակում (23 սեպտեմբերի) վարչապետը նշում էր, որ բրիտանական քաղաքականության և Թուրքիայի բաժանման գաղափարի միջև տարբերություն գոյություն չունի, քանի որ Մեծ Բրիտանիան ձգտում է միմիայն իր տիրապետության հաստատմանն Արևելքում:24

Սեպտեմբեր-հոկտեմբեր ամիսների ընթացքում տերությունները բանակցում էին բալկանյան ճգնաժամի խաղաղ կարգավորման ուղղությամբ, սակայն շոշափելի արդյունքի այդպես էլ չհասան: Բրիտանական դիվանագիտությունն առաջ քաշեց ծրագիր, որի հիմնական կետերն էին. խաղաղություն Սերբիայի հետ ստատուս քվոյի սկզբունքի հիման վրա և տեղական ինքնավարություն Բոսնիայի, Հերցեգովինայի և Բուլղարիայի համար: Բոլոր տերությունները համաձայնեցին այդ ծրագրի հետ, սակայն ռուսական կառավարությունն առաջարկեց ավելացնել նաև կետ` տերությունների միացյալ նավատորմը Մարմարա ծով մտցնելու վերաբերյալ: Բրիտանական կառավարությունը կտրուկ կերպով մերժեց առաջարկը, քանի որ այն չէր համապատասխանում Դիզրայելիի գաղտնի ծրագրին: Այնինչ Աբդուլ Համիդը շարունակում էր ձգձգել խաղաղության գործընթացը. հոկտեմբերին, ժամանակավոր զինադադարից հետո, նորից վերսկսվեցին ռազմական գործողությունները: Օսմանյան կայսրությունում տիրող ազգայնամոլության և մահմեդական մոլեռանդության պայմաններում նոր թուրքական կառավարությունը չէր ցանկանում որևէ զիջումների գնալ ապստամբ շրջանների քրիստոնյա բնակչության պահանջները բավարարելու ուղղությամբ,

__________________________________
23 Monypenny W.F. and Buckle G. The Life of Disraeli. Vol. VI, p. 52.
24 Seton-Watson R.W. Նշվ. աշխ., էջ 88:

[ էջ 88 ]

հայտարարելով մոտ ապագայում սահմանադրության հռչակման և դրա հիման վրա տարբեր բնագավառներում բարենորոգումների անցկացման մասին:25

Համաձայն ռուսական կառավարության հետ ձեռք բերված պայմանավորվածության, հոկտեմբերի 5-ին Դիզրայելին Փարիզի պայմանագիրը ստորագրած պետություններին առաջարկեց հրավիրել համաժողով Կոստանդնուպոլսում` Արևելյան հարցի քննարկման նպատակով: Դեկտեմբերի սկզբին Կոստանդնուպոլիս ժամանեցին Մեծ Բրիտանիայի, Ռուսաստանի, Ավստրո-Հունգարիայի, Ֆրանսիայի, Գերմանիայի, Իտալիայի և Ռումինիայի ներկայացուցիչները: Բրիտանական կառավարության ներկայացուցիչ էր նշանակված այդ ժամանակ Հնդկաստանի գործերի նախարար լորդ Ռոբերտ Սոլսբերին,26 որը Դիզրայելիից հատուկ հրահանգ էր ստացել` հակազդել Բարձր Դռանը հարկադրող տերությունների փորձերին:27 Բրիտանական դիվանագիտությունը ձգտում էր ամեն ինչ անել, որպեսզի սուլթանական կառավարությունը մերժի տերությունների բոլոր առաջարկները: Դա հնարավորություն էր տալու Բրիտանիային ձերբազատվել այն բոլոր պարտավորություններից, որոնք, մյուս տերությունների հետ մեկտեղ, նա իր վրա էր վերցրել Փարիզի վեհաժողովում: Նման քաղաքականության միջոցով բրիտանական դիվանագիտությունը փորձում էր պատերազմի մեջ ներքաշել Ռուսաստանն ու Օսմանյան կայսրությունը` նոր գաղութային տարածքներ ձեռք բերելու, Մերձավոր Արևելքում հզոր քաղաքական և տնտեսական ազդեցություն հաստատելու նպատակով:

Մինչ համաժողովի պաշտոնական բացումը, դեկտեմբերի 14-23-ը, եվրոպական տերությունների ներկայացուցիչները, Ռուսաստանի դեսպանության շենքում, դեսպան

__________________________________
25 История дипломатии. Т. 2. ..., с. 99-104.
26 Սոլսբերի (Salisbury) Ռոբերտ Արթուր Թալբոթ Գասքոյն-Սեսիլ (1830-1903) - բրիտանացի քաղաքական և պետական գործիչ: 1866-1867, 1874-1878 թթ.` Հնդկաստանի գործերի նախարար, 1878-1880 թթ.` արտգործնախարար, 1881 թ.` պահպանողականների ղեկավար լորդերի պալատում, այնուհետև պահպանողական կուսակցության ղեկավար, 1885-1886, 1886-1892, 1895-1902 թթ.` վարչապետ և մինչև 1900թ. միաժամանակ արտգործնախարար:
27 Шпаро О.Б. Նշվ. աշխ., էջ 79:

[ էջ 89 ]

Նիկոլայ Իգնատևի28 նախագահությամբ քննարկում էին բալկանյան ճգնաժամի խաղաղ կարգավորմանն ուղղված ռուսական նախագիծը: Բանակցություններն ընթանում էին մեծ դժվարությամբ, քանի որ Սոլսբերին վիճարկում էր Ռուսաստանի ներկայացուցչի յուրաքանչյուր առաջարկը: Ի վերջո, նրանք մշակեցին խաղաղության ընդհանուր պայմանները, համաձայն որոնց Սերբիան պահպանում էր իր նախկին ինքնավարությունը, Չեռնոգորիան ստանում էր փոքր տարածքային զիջումներ, Բոսնիան և Հերցեգովինան միավորվում էին մեկ մարզի մեջ, Բուլղարիան բաժանվում էր երկու մասի (Արևելյան և Արևմտյան), որոնք ստանում էին տեղական վարչակարգ ունենալու և կրոնի ազատության իրավունք: Վերը նշված բոլոր շրջաններում պետք է իրագործվեին քրիստոնյա բնակչության վիճակի բարեփոխություններ` տերությունների հսկողության ներքո: Դեկտեմբերի 23-ին, երբ տերությունների առաջարկներին ծանոթանալու նպատակով համաժողովին էր հրավիրվել Բարձր Դռան ներկայացուցիչը, հայտարարվեց Օսմանյան կայսրության առաջին սահմանադրության հռչակման մասին: Վերջինս պաշտոնապես մերժեց տերությունների առաջարկները, քանի որ սահմանադրությամբ նախատեսվում էր մահմեդականների և քրիստոնյաների իրավունքների հավասարեցում և լայնածավալ բարենորոգումների իրականացում:

Տերությունների ներկայացուցիչները շարունակեցին բանակցությունները Բարձր Դռան հետ, փորձելով համոզել ընդունելու համաժողովի կողմից մշակված խաղաղության ծրագիրը: Մասնավորապես, այդ ուղղությամբ գործուն քայլեր ձեռնարկեց Սոլսբերին, թեև բրիտանական դիվանագիտությունը քաջատեղյակ էր սուլթանական իշխանությունների կողմից նախապատրաստվող «թատերական բեմադրության» մասին: Բրիտանիայի ներկայացուցիչը հանդիպումներ ունեցավ նոր նշանակված մեծ վեզիր Միդհաթ փաշայի և Աբդուլ Համիդի հետ, քննադատեց նրանց դիրքորոշումը տերությունների քաղաքականության հանդեպ, սպառնաց դադարեցնել Մեծ Բրիտանիայի քաղաքական, տնտեսական և

__________________________________
28 Իգնատև Նիկոլայ Պավլովիչ (1832-1908) - ռուս դիվանագետ և պետական գործիչ, կոմս, գեներալ: 1856-1861 թթ.` դիվանագետ Մեծ Բրիտանիայում և Չինաստանում, 1861-1864 թթ.` արտգործնախարարության Ասիական դեպարտամենտի տնօրեն, 1864-1877 թթ.` դեսպանորդ, ապա` դեսպան Օսմանյան կայսրությունում, 1881-1882 թթ.` ներքին գործերի նախարար, 1882-1908 թթ.` Պետական խորհրդի անդամ:

[ էջ 90 ]

ֆինանսական աջակցությունը: Սակայն Օսմանյան կայսրությունն այդպես էլ ոչ մի զիջման չգնաց և տերությունները ստիպված եղան 1877 թ. հունվարի 20-ին փակել Կոստանդնուպոլսի համաժողովը, հայտարարելով իրենց դեսպաններին ետ կանչելու որոշման մասին:29

Կոստանդնուպոլսից վերադառնալուց անմիջապես հետո իր մտերիմներին գրած նամակներում Սոլսբերին նշում էր Օսմանյան կայսրության ամբողջականության պահպանման բրիտանական ավանդական քաղաքականությունից հրաժարվելու, սուլթանի տիրույթների բաժանման վերաբերյալ նախաձեռնություն հանդես բերելու մասին:30 Դիզրայելին նույնպես սկսել էր բացահայտորեն արտահայտվել Օսմանյան կայսրության մոտալուտ փլուզման վերաբերյալ: Նա Դերբիին ասում էր, որ բաժանումն անխուսափելի է և` «...այդ դեպքում մենք պետք է վճռական գիծ որդեգրենք ու հարմար պահին զավթենք այն, ինչն անհրաժեշտ է մեր կայսրության անվտանգության պահպանման համար»:31 Խոսքը գնում էր ռուս-թուրքական պատերազմի արդյունքում Օսմանյան կայսրության հաշվին տարածքային ձեռքբերումների, մասնավորապես` Կիպրոսին տիրանալու մասին: Միաժամանակ բրիտանական դիվանագիտությունը չէր ցանկանում խզել իր կապերը սուլթանական կառավարության հետ, զրկել նրան ավանդական բրիտանական օգնության հույսից, ինչը կարող էր պատճառ հանդիսանալ ռուս-թուրքական մերձեցման համար: 1876 թ. դեկտեմբերի վերջին Միդհատ փաշան հատուկ առաքելությամբ Լոնդոն ուղարկեց օսմանյան սահմանադրության մշակման գորշում իրեն օգնաց, սուլթանի պատվիրակ Գրիգոր Օտյանին: Վերջինս պետք է պարզեր բրիտանական կառավարության դիրքորոշումը Ռուսաստանի հետ հնարավոր պատերազմի դեպքում: Դերբիի հետ տեղի ունեցած հանդիպման ժամանակ նա և Օսմանյան կայսրության դեսպան Մուսուրուս փաշան հայտարարեցին, որ սուլթանն անընդունելի է համարում համաժողովի որոշումներում տեղ գտած տերությունների հսկողությունն իր կայսրությունում անցկացվելիք բարենորոգումների գործընթացի նկատմամբ: Նկատի առնելով երկրի մահմեդական հպատակների գրգռվածությունը, թուրքական կառավարությունը նախընտրում է պատերազմ սկսել Ռուսաստանի դեմ: Դերբին

__________________________________
29 Шпаро О.Б. Նշվ. աշխ., էջ 84-89; Восточный вопрос..., с. 210-213; История дипломатии. Т. 2..., с. 106-108.
30 Cecil G. Life of Robert Marquis of Salisbury. London, 1921, p. 132.
31 Seton-Watson R.W. Նշվ. աշխ., էջ 139:

[ էջ 91 ]

խուսափեց որոշակի պատասխան տալուց, նշելով, որ այդ գործի մասին ամենից լավ կարող է դատել Բարձր Դուռը:32

Մտահոգվելով բրիտանական կառավարության նման անտարբեր վերաբերմունքից, սուլթանը որոշում է մեղմացնել իրադրությունը: Դերբիի հետ ունեցած իր հաջորդ հանդիպման (1877 թ. հունվարի 29-ին) ընթացքում Օտյանին ընթերցում է Միդհաթ փաշայի հեռագիրը, որում նշվում էր, որ սուլթանական կառավարությունն «ընդհանուր առմամբ, որքանով դա հնարավոր է, ընդունում է համաժողովի կողմից առաջարկված բարենորոգումները»: Միաժամանակ հույս էր հայտնվում, որ սուլթանական կառավարությունը նման դիրքորոշման դիմաց կունենա Բրիտանիայի «համակրանքն ու բարեկամությունը»: Դերբին պատասխանում է, թե տերությունների համաժողովը հետապնդում էր երկու հիմնական նպատակ. խաղաղության ապահովում Եվրոպայում և Օսմանյան կայսրության վարչական համակարգի բարելավում: Հատուկ նշելով, որ արտահայտում է միմիայն իր սեփական կարծիքը, արտգործնախարարն ասաց, որ սուլթանական իշխանությունների դիրքորոշման հետևանքով համաժողովը չհասավ իր նպատակին, ինչը հնարավորություն ստեղծեց, որ որոշ տերություններ օգտագործեին այդ հանգամանքը` Թուրքիայի դեմ պատերազմ հրահրելու նպատակով: Այնուհետև Օտյանն անդրադարձավ տերությունների կողմից առաջարկված ընդհանուր ներման խնդրին, նշելով, որ Միդհաթ փաշան մտադիր է այն իրագործել ինչպես թուրքերի, այնպես էլ քրիստոնյաների հանդեպ: Դերբիի այն հարցին, թե արդյո՞ք ներումը տարածվելու է նաև բուլղարական ջարդերի հեղինակների վրա, սուլթանի պատվիրակը պատասխանում է, որ այդ պարագայում բացառություն անելը շատ դժվար է լինելու: Դերբին խորհուրդ է տալիս չտարածել ներումն այն բանտարկյալների վրա, որոնք պատիժ են կրում ջարդերի իրագործման համար:33

Կոստանդնուպոլսի համաժողովի ձախողումից հետո բրիտանական դիվանագիտությունը փորձում էր պարզել Ռուսաստանի արտաքին քաղաքականության ապագա դիրքորոշումն Արևելյան հարցում: Ռուսաստանում Մեծ Բրիտանիայի դեսպան Լոֆտուսի հետ ունեցած հանդիպման (22 հունվարի) ժամանակ Գորչակովն ասում էր, որ

__________________________________
32 Eastern Papers. Part LXVIII (1876-1877). London, 1884, pp. 1094-1096.
33 Turkey No 15 (1877). Further Correspondence respecting the Affairs of Turkey. London, 1877, pp. 23-24.

[ էջ 92 ]

Ռուսաստանը «եվրոպական համերգից» անջատ չի գործելու: Նա այն կարծիքին էր, որ Եվրոպան անարգանքի է մատնվել և չի կարող հանգիստ ընդունել այդ հանգամանքը, Եվրոպան «պետք է պաշտպանի իր պատիվը և անցնի հարկադիր միջոցների»: Դեսպան Իգնատևից ստացված տեղեկությունների համաձայն, Բարձր Դուռը շուտով առաջարկելու է ուղիղ բանակցություններ ռուսական կառավարությանը, սակայն Ռուսաստանը, Եվրոպայից անկախ, բանակցությունների սեղանի շուրջ չի նստելու Թուրքիայի հետ:34

Փետրվարի 15-ին Դերբին Լոֆտուսին տեղեկացնում էր ռուսական դեսպանի հետ ունեցած իր զրույցի մասին: Վերջինս նշում էր, որ Ռուսաստանն այսօր 500 հազարանոց բանակ ունի և պատրաստ է պատերազմի, սակայն նախընտրում է խնդրի խաղաղ կարգավորումը: Ռուսական կառավարությունը եվրոպական տերություններին առաջարկում է համատեղ քաղաքականության իրագործման միջոցով բարելավել Օսմանյան կայսրության քրիստոնյա բնակչության կացությունը: Եվրոպայի հսկողության և երաշխիքների սահմանումն այդ գործընթացի նկատմամբ, շարունակում էր դեսպանը, կբացառի Ռուսաստանի անկախ գործողությունների անհրաժեշտությունը:35

Հինգ օր անց Դիզրայելին Ռուսաստանի դեսպան Շուվալովին բացահայտորեն ակնարկեց, որ բրիտանական կառավարությունը պատրաստ է համաձայնության գալ ռուսական կողմի հետ` Օսմանյան կայսրության փլուզման պարագայում: Նա ասում էր. «Ռուսաստանը կարծում է, որ ինքը կարող է լուծել Արևելյան հարցը կամ միանձնյա գործողությունների, կամ երկու հարևան կայսրությունների միջև համաձայնության ճանապարհով: Դա անիրագործելի է. Անգլիայի ճակատագիրը չափազանց սերտորեն է կապված Արևելյան հարցի հետ, որպեսզի նրան հնարավոր լինի երկրորդ պլան մղել: Անգլիան խաղաղասեր երկիր է, սակայն` ուժեղ... Արևելյան հարցի խաղաղ լուծումը բացառապես կախված է Ռուսաստանի և Անգլիայի համաձայնությունից»:36

Այս պայմաններում Աբդուլ Համիդը փորձեց շտկել իրավիճակը` միանձնյա բռնապետական ռեժիմ հաստատելով երկրում և ձգտելով վերականգնել խզված հարաբերությունները տերությունների, մասնավորապես, Բրիտանիայի և Ռուսաստանի հետ:

__________________________________
34 Նույն տեղում, էջ 22:
35 Նույն տեղում, էջ 139-140:
36 Шпаро О.Б. Նշվ. աշխ., էջ 105-106:

[ էջ 93 ]

Փետրվարի 5-ին ձերբակալվեցին և աքսորվեցին Միդհաթ փաշան ու նրա բոլոր կողմնակիցները, 28-ին Բարձր Դուռը շտապեց խաղաղություն կնքել Սերբիայի հետ, վերջինիս համար շատ բարենպաստ պայմաններով:

Մարտի սկզբին, Արևելյան հարցի խաղաղ կարգավորման նպատակով, եվրոպական տերությունների մայրաքաղաքներ մեկնեց Իգնատյևը: Գերմանիան, Ֆրանսիան, Ավստրո-Հունգարիան և Իտալիան անմիջապես ընդունեցին ռուսական առաջարկները: Մարտի 9-ին, Ֆրանսիայում բրիտանական դեսպան Լայընզի հետ տեղի ունեցած զրույցի ընթացքում Իգնատյեվը նշում էր, որ ռուսական կառավարությունը ձգտում է պահպանել խաղաղությունը` Եվրոպայի «միացյալ գործողությունների» և Մեծ Բրիտանիայի ու Ռուսաստանի միջև «սիրալիր փոխըմբռնման» միջոցով: Նրա կարծիքով, «կիսավեր» վիճակում գտնվող Օսմանյան կայսրությունը պատերազմի դեպքում կարող է «քանդվել կտորների», ինչը վտանգավոր է Ռուսաստանի և Եվրոպայի համար: Իգնատևը Օսմանյան կայսրության վիճակը բնութագրում է որպես «էքստրեմալ» ինչը չափազանց մեծ վտանգ է ներկայացնում քրիստոնյա բնակչության համար: Ռուսական կառավարությունն առաջարկում էր տերություններին` Լոնդոնում ստորագրել արձանագրություն, որն իր մեջ պետք է պարունակեր Կոստանդնուպոլսի համաժողովի ընթացքում մշակված ծրագիրը, և այնուհետև ներկայացվեր Բարձր Դռանը:37

Մարտի 13-ին Դերբին Լոֆտուսին տեղեկացնում էր այն մասին, որ Շուվալովը ներկայացրեց իրեն վեց տերությունների կողմից ստորագրվելիք արձանագրության նախագիծը: Փաստաթղթում նշված էր, որ Կոստանդնուպոլսի համաժողովի մասնակից տերությունները, նպատակ ունենալով Արևելյան հարցի խաղաղ կարգավորումը, հաստատում են իրենց ընդհանուր շահագրգռվածությունն Օսմանյան կայսրության քրիստոնյա բնակչության վիճակի բարելավման խնդրում և դիմում Բարձր Դռանը` համապատասխան բարեփոխումներ իրագործելու խնդրանքով: Տերությունների դիվանագիտական ներկայացուցիչներն Օսմանյան կայսրությունում պետք է հսկողություն սահմանեն բարեփոխումների գործընթացի նկատմամբ: Իսկ եթե տերությունների հույսերը չարդարացան և քրիստոնյաների վիճակը չբարելավվեց, իրենց իրավունք է վերապահվում դիմել այնպիսի

__________________________________
37 Turkey No 15 (1877)..., pp. 172-173.

[ էջ 94 ]

միջոցների, որոնք «կապահովեն քրիստոնյա բնակչության բարեկեցությունը և համընդհանուր խաղաղության շահերը»38

Համոզված լինելով, որ Աբդուլ Համիդը մերժելու է տերությունների կողմից ներկայացված առաջարկները, քանի որ հակառակ պարագայում կորցնելու է իր հեղինակությունը մահմեդական բնակչության շրջանում, Իգնատևի և Շուվալովի հետ ունեցած երկար բանակցություններից հետո, մարտի 31-ին, Դերբին, Մեծ Բրիտանիայում տերությունների դեսպանների հետ միասին, ստորագրում է արձանագրությունը:39

Ելույթ ունենալով այդ օրերին թուրքական խորհրդարանի բացմանը, Աբդուլ Համիդը հայտարարեց, որ իր քաղաքականությունը նպատակաուղղված է լինելու կայսրության ընդհանուր վիճակի բարելավմանը, Թանզիմաթի բարեփոխումների իրագործմանը, ինչպես նաև` ՙիմ կայսրության արժանապատվության և անկախության պաշտպանությանը՚:40 Ապրիլի 9-ին սուլթանական կառավարությունը հայտագիր ներկայացրեց տերություններին, որում, իր ափսոսանքը հայտնելով այն հանգամանքի համար, որ Եվրոպան քննարկում է Օսմանյան կայսրության ներքին հարցերը, մերժեց տերությունների բոլոր առաջարկները: Օսմանյան կայսրությունում բրիտանական ժամանակավոր հավատարմատար Նասսաու Ժոկելինին ուղղված նամակում (12 ապրիլի) Դերբին տեղեկացնում էր իր հանդիպման մասին Մուսուրուս փաշայի հետ: Բարձր Դռան հայտագրին ծանոթանալուց հետո արտգործնախարարը պատասխանում է, որ երկու կառավարությունների մոտեցումներն այնքան հակադիր են, որ քննարկումն անիմաստ է և բրիտանական կառավարությունն այլևս անզոր է կանխելու անխուսափելի պատերազմը:41

Լոնդոնի արձանագրության մերժումից անմիջապես հետո ընդհատվեցին ռուս-թուրքական դիվանագիտական հարաբերությունները, իսկ ապրիլի 24-ին կայսր Ալեքսանդր 2-րդը ստորագրեց Օսմանյան կայսրությանը պատերազմ հայտարարելու իր հրովարտակը:

__________________________________
38 Նույն տեղում, էջ 194-195:
39 Նույն տեղում, էջ 297-298:
40 Նույն տեղում, էջ 286:
41 Նույն տեղում, էջ 355:

[ էջ 95 ]

2. ԱՐԵՎՄՏԱՀԱՅՈՒԹՅԱՆ ՎԻՃԱԿԸ ՄԵՐՁԱՎՈՐԱՐԵՎԵԼՅԱՆ ՃԳՆԱԺԱՄԻ ՏԱՐԻՆԵՐԻՆ ԸՍՏ ԲՐԻՏԱՆԱԿԱՆ ԴԻՎԱՆԱԳԻՏԱԿԱՆ ՓԱՍՏԱԹՂԹԵՐԻ

1875-1877 թթ. ընթացքում, թուրքական իշխանությունների կողմից արևմտահայության հանդեպ իրագործվող ճնշման քաղաքականության ուժեղացմանը զուգընթաց, մեծանում է բրիտանական դիվանագիտության հետաքրքրությունն Օսմանյան կայսրության արևելյան վիլայեթներում տիրող իրավիճակի, քրիստոնյա բնակչության դրության նկատմամբ: Եթե մինչ այդ բրիտանական դիվանագիտական փաստաթղթերում հիմնականում տեղ էին գտնում Լիբանանի քրիստոնյաների կամ սլավոնների կացությանը, Բարձր Դռան և տեղական իշխանությունների կողմից նրանց հանդեպ կիրառվող քաղաքականությանը վերաբերող նյութեր, ապա սկսած 70-ական թթ. կեսերից արևմտահայության վիճակն ու նրա նկատմամբ արդեն իսկ որոշակի քաղաքականություն դարձած թուրք պաշտոնյաների և քուրդ ֆեոդալական վերնախավի ճնշումները, հարստահարությունները, հրկիզումներն ու սպանությունները դառնում են բրիտանական դիվանագետների ուշադրության առարկա:

Համաձայն բրիտանական հյուպատոսների զեկուցագրերի, արևելյան վիլայեթների քրիստոնյա բնակչության և, մասնավորապես, հայերի վիճակը ոչ միայն չէր փոխվել, այլև ավելի էր վատթարացել: 1875 թ. հուլիսի 19-ին Էրզրումում բրիտանական հյուպատոս, հայազգի Զոհրապը տեղեկացնում էր Դերբիին, որ վիլայեթը գտնվում է «սարսափելի վիճակում», Հաթթը Հումայունն այստեղ այդպես էլ չիրագործվեց, այս «դժբախտ երկիրը» ղեկավարելու նպատակով մայրաքաղաքից ուղարկվող պաշտոնյաների գործողությունների գլխավոր շարժառիթներն են քրիստոնյաների հանդեպ մոլեռանդությունը, դաժանությունն ու անպարկեշտությունը, սովորական երևույթ են դարձել հայերի սպանությունները, երիտասարդ աղջիկների բռնաբարությունները, ունեցվածքի թալանը:42

Հակահայկական քաղաքականության բնորոշ դրսևորումներից էին նաև սովորական դարձած հրկիզումները, որոնց ժամանակ ոչնչացվում և թալանվում էր հայերի ունեցվածքը, խաթարվում առևտուրն ու արտադրահարաբերությունների գործընթացը: Այսպես, 1876 թ.

__________________________________
42 Turkey No 16 (1877). Reports by Her Majesty`s Diplomatic and Consular Agents in Turkey respecting the Condition of the Christian Subjects of the Porte. 1865-1875. London, 1877, pp. 142-145.

[ էջ 96 ]

դեկտեմբերին հրդեհվեցին և մահմեդական խուժանի ու թուրք զինվորների կողմից կողոպտվեցին Վան քաղաքի հայերին պատկանող 250-ից ավելի (հայ պատմագրության տվյալների համաձայն` 500-ից ավելի) խանութներն ու կրպակները: Տուժած հայերը հերթական անգամ բողոքագիր ներկայացրին Բարձր Դռանը, սակայն այն, ինչպես միշտ, մնաց անպատասխան:43

1876 թ. դեկտեմբերի 11-ին փոխհյուպատոս Ալֆրեդ Բիլիոտտին Տրապիզոնից հաղորդում էր դեսպան Էլիոտին շրջանի Շանա և Սամառուկսա գյուղերում տեղի ունեցած հարկահավաքների չարաշահումների առիթով անցկացված հետաքննության արդյունքների մասին: Թեև թուրք պաշտոնյաների չարաշահումների փաստերը հիմնականում հաստատվել էին, նահանգապետի կողմից փոխհյուպատոսին տրված բացատրությունների համաձայն, կայսրության բոլոր շրջաններում հայերը, «եսասիրական դրդապատճառներից» ելնելով, հատուկ չափազանցնում են իրողությունը: Ըստ փաշայի, հայերի նման կեցվածքն ուղղված է առանց այդ էլ դժվարին պայմաններում գտնվող կառավարության դեմ և կարող է հասցնել «ցավալի բարդությունների»: Բիլիոտտիի կարծիքով, թեև նահանգապետն ինքն է չափազանցնում սպասվող վտանգը, սակայն «անկեղծ է իր տեսակետներում»:44

Դեկտեմբերի 26-ին Զոհրաբը զեկուցում էր Դերբիին, որ շրջանի հայ գյուղացիների և առևտրականների վիճակն օրըստորե ավելի է ծանրանում, իսկ թուրք պաշտոնյաներն ու ոստիկանությունը ոչ միայն գործուն միջոցներ չեն ձեռնարկում նրանց պաշտպանելու մահմեդական խուժանի հրկիզումներից ու թալանից, քրդերի և զինվորների հարձակումներից, հարկահավաքների հարստահարություններից, այլև հաճախ իրենք են կազմակերպում և ղեկավարում անօրինականությունները:45

Բալկանյան ժողովուրդների ազգային-ազատագրական պայքարը, եվրոպական դիվանագիտության գործուն քայլերը` արևելյան ճգնաժամի լուծման ուղղությամբ, զգալի ազդեցություն ունեցան հայ ժողովրդի ինքնագիտակցության զարթոնքի, ազգային գաղափարախոսության ձևավորման, արևմտահայությունը թուրքական լծից ազատագրելու ձգտումների վրա: 1876 թ. վերջերին Կոստանդնուպոլսի Հայոց ազգային ժողովը քննարկում

__________________________________
43 Turkey No 15 (1877)..., p. 3.
44 Նույն տեղում, էջ 5-6:
45 Նույն տեղում, էջ 8:

[ էջ 97 ]

էր Արևմտյան Հայաստանում բարենորոգումների իրագործման նպատակով եվրոպական տերություններին և Ռուսաստանին դիմելու հարցը: Դեկտեմբերին պատրիարք Ներսես Վարժապետյանը դիմեց եվրոպական տերությունների ներկայացուցիչների համաժողովին` նրա միջամտությունը խնդրելով Հայաստանի վիճակը բարելավելու, Բարձր Դռնից բալկանյան շրջանների նման առանձնաշնորհումներ պահանջելու համար: Այդ օրերին պատրիարքը բրիտանական դեսպան Էլիոտին ասում էր, որ հայ բնակչության դրությունն ավելի լավ չէ ապստամբ սլավոնների վիճակից, նույնիսկ` ակնարկում էր ապստամբական շարժում սկսելու մասին: Սոլսբերիին փոխանցելու համար դեսպանին ներկայացվեց Լոնդոնում հրատարակված անգլիացի քահանա Քրթիսի ՙՀանուն Թուրքիայի հայերի: Հայերն ու Արևելյան հարցը՚ գրքույկը:46 1877 թ. հունվարի 26-ին Ժոկելինը Դերբիին տեղեկացնում էր, որ դեսպանաժողովի ընթացքում Էլիոտը ստացել էր ուղերձներ երկրի բողոքական, հայ, հայ-կաթոլիկ համայնքներից և Թուրքիայում բնակվող բրիտանական քաղաքացիներից, որոնց բովանդակությունը գրեթե չէր տարբերվում միմյանցից: Քրիստոնյա համայնքներն իրենց երախտագիտությունն էին արտահայտում Մեծ Բրիտանիային, որը բոլոր մեծ տերությունների շարքում ամենից գործուն ջանքերն է գործադրում կայսրության քրիստոնյաների վիճակի բարելավման գործում:47 Սակայն հայկական խնդրի վրա համաժողովի հատուկ ուշադրությունը հրավիրելու փորձերն այդպես էլ արդյունք չտվեցին:

Հունվարի 22-ին Բիլիոտտին հաղորդում էր Դերբիին, որ արևելյան ճգնաժամը, տերությունների միջամտությունն ու Կոստանդնուպոլսի համաժողովը զգալի ազդեցություն են ունեցել կայսրության արևելյան շրջանների բնակչության տրամադրությունների ու գործելակերպի վրա: Թուրքերի շրջանում նկատվում են «անկեղծ հայրենասիրության և կրոնական խանդավառության նշաններ, երկու զգացում, որոնք մշտապես խառնված են մահմեդականների սրտերում»: Չպետք է մոռանալ, շարունակում է փոխհյուպատոսը, որ կրոնը հանդիսանում է ներկայիս թուրք բնակչության հետերոգեն մասնիկները կազմող հիմնական կապող օղակը, թեև սխալ կլինի մտածել, որ թուրքերը, բացի մոլեռանդությունից, զուրկ են այլ «լավ զգացմունքներից»: Այսպիսով, մահմեդական բնակչության

__________________________________
46 Կիրակոսյան Ջ. Բուրժուական դիվանագիտությունը և Հայաստանը (XIX դարի 70-ական թթ.) ..., էջ 54-55, 60-61:
47 Turkey No 15 (1877) ..., p. 67.

[ էջ 98 ]

հայրենասիրության հիմքում ընկած է կրոնը: Բիլիոտտիի կարծիքով, քանի եվրոպական տերություններից մեկը կամ մի քանիսը «կանգնած են թուրքերի կողքին», նրանց հայրենասիրությունը «ամբողջական զարգացում ձեռք չի բերում», սակայն այն հասնում է իր «բարձրագույն աստիճանին այն պահին, երբ նրանք այն տպավորությունն են ստանում, որ բոլոր քրիստոնյա տերությունները լքել են իրենց» և դավադրություն են նախապատրաստում իրենց դեմ: Փոխհյուպատոսի համոզմամբ, թուրքերը արյունարբու չեն և քրիստոնյաներին չեն հալածում հավատքի պատճառով, սակայն «ատում են ռուսներին», որոնք քրիստոնյաներին օգտագործում են որպես պատրվակ` կայսրության ներքին գործերին միջամտելու նպատակով: Այս հանգամանքը քրիստոնյա բնակչությանը «զզվանքի առարկա է» դարձնում «թուրքերի աչքում»: Ներկայումս, շարունակում էր Բիլիոտտին, թուրքերն այնպիսի պատրաստակամություն են հանդես բերում միացյալ Եվրոպային դիմադրելու ուղղությամբ, որ դեռևս չեն արտահայտում իրենց թշնամանքը քրիստոնյա բնակչության հանդեպ: Սակայն եթե եվրոպական տերությունները փորձեն ճնշում գործադրել նրանց երկրի նկատմամբ, ապա մահմեդականների ողջ զայրույթը թափվելու է քրիստոնյաների վրա և հետևանքները լինելու են «շատ ավելի սարսափելի, քան երբևիցե արձանագրված դաժանությունները»:48

Ինչ վերաբերում է քրիստոնյաներին, գրում էր փոխհյուպատոսը, ապա նրանք հիմնականում այն կարծիքին են, որ եթե բոլոր եվրոպական տերությունները շրջվեն Թուրքիայի դեմ, իրենց անվտանգությանը մեծ վտանգ է սպառնալու: Սակայն նրանք շարունակում են հուսալ և նույնիսկ համոզված են, որ Բրիտանիան ամեն պարագայում կանգնելու է Թուրքիայի կողքին: Ավելին, նշում էր Բիլիոտտին, քանի որ Եվրոպան զբաղված է այսօր միմիայն սլավոնների խնդրով, կայսրության այս շրջանի քրիստոնյաներին ոչինչ չի մնում, քան կանգնել թուրքերի կողքին: Դիվանագետի համոզմամբ, շրջանի բոլոր քրիստոնյաները` ուղղափառ, լուսավորչական, կաթոլիկ կամ բողոքական, բացասաբար են տրամադրված ռուսական իշխանությունների դեմ: Անդրադառնալով մասնավորապես հայերին, Բիլիոտտին նշում էր, որ նրանք դեռևս որոշակի հույսեր են տածում «վերածնելու» իրենց ազգությունը Թուրքիայում, երբ Ռուսաստանում նման սպասելիքներ ունենալ չեն

__________________________________
48 Նույն տեղում, էջ 65:

[ էջ 99 ]

կարող: ՙԲոլորը, - գրում էր փոխհյուպատոսը, - կարծես թե գերադասում են նույնիսկ ներկայիս թուրքական իշխանությունը ռուսական վարչակարգին՚:49

Միաժամանակ բրիտանական հյուպատոսական գործակալները շարունակում էին տեղեկություններ հաղորդել խորացող ճգնաժամի մասին կայսրության արևելյան շրջաններում: Հունվարի 30-ին Զոհրաբը հաղորդում էր Էլիոտին Բիթլիսի շրջանում տիրող խուճապի մասին, որն առաջացրել էին քրդերի շարունակական հարձակումները քաղաքների և գյուղերի վրա, թալանն ու կողոպուտը, բռնաբարություններն ու սպանությունները: Հյուպատոսի կարծիքով, քրդերն օգտվում են տեղական իշխանությունների թուլությունից և անկազմակերպվածությունից, իրավիճակը վերահսկելու նրանց անկարողությունից: Վալի Սամիհ փաշայի խոստովանությամբ, երկիրը գտնվում է «մեծ վտանգի» առջև և քանի որ իր իշխանությունը սահմանափակ է, ժողովուրդն ինքը պետք է մտածի քրդերից պաշտպանվելու միջոցների մասին:50

Կոստանդնուպոլսի համաժողովի ձախողումն ու մեծ տերությունների դեսպանների մեկնումը երկրից բացասական անդրադարձ ունեցան կայսրության արևելյան շրջանում ստեղծված կացության վրա: Բիլիոտտին հաղորդում էր Դերբիին (7 փետրվարի), որ նորությունն իմանալուց հետո տեղի թուրք փաշան հայտնվել է «մեծ անհանգստության»մեջ: Նա խոստովանում էր փոխհյուպատոսին, որ կառավարությունը, ձգտելով հսկողության տակ պահել մահմեդական բնակչությանը, երբեմն նույնիսկ չափազանցնելով իրավիճակը, վախեցնում էր նրան Եվրոպայի հնարավոր դժգոհության վտանգով: Իսկ ներկայումս, երբ Եվրոպայի դժգոհությունը դարձել է իրականություն և սուլթանական կառավարությունը «կորցրել է հարկադրելու այդ ուժեղագույն լծակը», մահմեդականները, զգալով որ այլևս կորցնելու ոչինչ չունեն, կարող են դառնալ անկառավարելի:51

Մարտի կեսերին վատթարանում է Էրզրումի վիլայեթի քաղաքների և գյուղերի հայ բնակչության վիճակը: Քրդերի հարձակումներին ավելանում են թուրք սպաների և զինվորների կողմից կազմակերպվող թալանն ու կողոպուտը, բռնաբարություններն ու սպանությունները: Զոհրապը տեղեկացնում էր Դերբիին (15 մարտի), որ Էրզրում քաղաքում

__________________________________
49 Նույն տեղում, էջ 65-66:
50 Նույն տեղում, էջ 146-147:
51 Նույն տեղում, էջ 147:

[ էջ 100 ]

քրիստոնյաների հալածանքն օրեցօր մեծանում է, քրիստոնեությունը բացահայտորեն հետապնդվում է, իսկ կառավարությունն ու տեղական իշխանությունները ոչինչ չեն ձեռնարկում զինվորականության հանցագործությունները կանխելու համար: Վիլայեթի գյուղերն ամբողջությամբ գտնվում են սպաների և զինվորների տնօրինության ներքո:52 Մարտի 20-ին Բիլիոտտին հաղորդում էր Դերբիին, որ Գյումուշհանեի ողջ տարածքում զինվորականության կողմից կատարվում են «լուրջ չարաշահումներ» քրիստոնյաների հանդեպ:53

Մարտի 27-ին Դերբին հատուկ շրջաբերական է իջեցնում հյուպատոսական ներկայացուցիչներին, որում մասնավորապես հանձնարարվում էր ժամանակին և ստույգ տեղեկատվություն հաղորդել քրիստոնյա բնակչության հանդեպ իրագործվող յուրաքանչյուր բռնության դեպքի մասին, ընդհուպ մինչև դեպքի վայրն այցելելու պայմանով:54

1877-1878 թթ. ռուս-թուրքական պատերազմը, փոքրասիական ճակատում տեղի ունեցող ռազմական գործողությունները մեծ վնաս հասցրին արևմտահայությանը: Սուլթանական կառավարության և տեղական իշխանությունների թողտվության ու հրահրման պայմաններում Վանի, Բիթլիսի, Մոսուլի և Դիարբեքիրի շրջաններում կանոնավոր թուրքական զորքի բռնագրավումներին հետևում էին քրդական անկանոն հրոսակախմբերի կողոպուտն ու վայրագությունները: Հունիսի 28-ին Զոհրաբը Մեծ Բրիտանիայի նոր դեսպան Հենրի Լեյարդին55 զեկուցում էր Վանի շրջանում տիրող իրավիճակի մասին: Հեծելազորային ջոկատ կազմավորելու նպատակով Վան քաղաքում հավաքված քրդերը տեղական թուրք իշխանություններից ստացել էին 800 հրացան և ռազմաճակատ մեկնելու փոխարեն ցրվել շրջանի ողջ տարածքով, թալանել ու ավերել գրեթե բոլոր գյուղերը: Ընդ որում, նշում էր

__________________________________
52 Նույն տեղում, էջ 306:
53 Նույն տեղում, էջ 308-309:
54 Նույն տեղում, էջ 270:
55 Փորձառու դիվանագետ Օստին Հենրի Լեյարդը օգտվում էր վարչապետ Դիզրայելիի անսահման վստահությամբ: Նրան հանձնարարված էր ամրապնդել Մեծ Բրիտանիայի ազդեցությունը սուլթանական իշխանությունների վրա, նկատի առնելով այն հանգամանքը, որ Լեյարդը նախկին դեսպան, «թուրքերի մեծ բարեկամ» Կաննինգի աշխատակիցն էր և աշակերտը:

[ էջ 101 ]

հյուպատոսը, «ավերումի գործը կատարվել էր այնքան հիմնովին, որ գյուղացիները մնացել են առանց սննդի և ներկայումս սնվում են սարերում հավաքած արմատներով»: Ըստ Զոհրաբի, աղետն այնպիսի ծավալներ է ընդունել, որ Վանի վալին թույլտվություն է ստացել ժողովրդին բաժանել կառավարության համար ամբարված ցորենը: Հյուպատոսը գրում էր, որ Մուշի և Բիթլիսի շրջանները գտնվում են ոչ պակաս վատթար վիճակում: Նա համոզված էր, որ մյուս տարի այս շրջաններին սով է սպասում:56

Իր հերթին, հուլիսի 4-ի և 10-ի զեկուցագրերում Լեյարդը Դերբիին տեղեկացնում էր Վանի վիլայեթում տեղի ունեցող համատարած անկարգությունների, թալանի և սպանությունների մասին: Նա գրում էր, որ օգտվելով պատերազմական իրավիճակից, քրդական հրոսակախմբերը Խիզանի շեյխ Ջելալէդդինի գլխավորությամբ քանդում և թալանում են ողջ շրջանը: Հայկական պատրիարքի տեղեկությունների համաձայն, Վանի շրջանում թալանվել էր 25 հայկական գյուղ: Ըստ դեսպանի, Բարձր Դուռը որոշում է ընդունել բարձրաստիճան զինվորական հրամանատար ուղարկել Վան` քրդերի անկարգություններին վերջ դնելու և բնակչությանը պաշտպանելու նպատակով:57

Արևմտյան Հայաստանում տեղի ունեցող դեպքերի ընթացքում պատրիարք Ներսեսը մշտական կապի մեջ էր բրիտանական դեսպանության հետ: Հուլիսի 24-ին նա հանդիպում ունեցավ Լեյարդի հետ` վանահայության վիճակը քննարկելու նպատակով: Պատրիարքը հաղորդեց դեսպանին, որ նահանջի ժամանակ ռուսական զորքերը հրդեհել են Ուչքիլիսայի (Բագավան) հայկական եկեղեցին և տարել իրենց հետ նրա առաջնորդին այն բանի համար, որ վերջինս հրաժարվել է հայ բնակչությանը սուլթանի դեն ոտքի հանելուց: Ներսեսի կարծիքով, այդ իրադարձությունը բացասաբար կարող է անդրադառնալ հայերի ռուսամետ զգացմունքների վրա, իսկ թուրքական իշխանությունները կարող են օգտագործել այդ փաստը` հայ բնակչությանը քրդերի հարձակումներից պաշտպանելու նպատակով:58 Նույն օրերին պատրիարք Ներսեսը նամակ է հղում անգլիկան եկեղեցու առաջնորդին, որում նկարագրում է արևմտահայության վիճակը և աջակցություն խնդրում Մեծ Բրիտանիայի

__________________________________
56 Turkey No 1 (1878). Further Correspondence respecting the Affairs of Turkey. London, 1878, pp. 72, 150.
57 Նույն տեղում, էջ 43, 64:
58 Նույն տեղում, էջ 101:

[ էջ 102 ]

ժողովուրդից ու եկեղեցուց: Նա տեղյակ էր պահում արքեպիսկոպոսին, որ որոշում է ընդունել հայկական դպրոցների ուսումնական ծրագրերում մտցնել անգլիական լեզվի ուսուցումը, խնդրելով եկեղեցու աջակցությունն այդ հարցում: Փոխանցելով պատրիարքի նամակը հասցեատիրոջը, Դերբիին ուղղված կից նամակում Լեյարդը նպատակահարմար էր գտնում հնարավորության դեպքում աջակցել նախաձեռնությանը, քանի որ անգլիական լեզվի և գրականության իմացությունը չափազանց օգտակար կլինի հայերի համար:59

Հուլիս և օգոստոս ամիսների ընթացքում Զոհրաբը շարունակում էր տեղեկություններ հաղորդել դեսպանությանը` Էրզրումի վիլայեթում տեղի ունեցող իրադարձությունների վերաբերյալ: Օգոստոսի 21-ին նա հաղորդում էր Դերբիին քրդական հրոսակախմբերի կողմից Բայազետում կազմակերպված հայերի կոտորածի մասին: Իր տվյալների համաձայն, քրդերը սպանել էին 480 տղամարդ և փախցրել 340 տղա, աղջիկ և երիտասարդ կին:60

Չբավարարվելով բրիտանական հյուպատոսարանի զեկուցագրերով, օգոստոսի սկզբին Լեյարդը Դիարբեքիր, Վան, Բիթլիս և Մուշ է ուղարկում դիվանագետ Ռեսսամին` քրիստոնյա բնակչության դեմ քրդական հրոսակախմբերի գործողությունների վերաբերյալ ամբողջական տեղեկատվություն ստանալու նպատակով:61 Սեպտեմբերի 6-ին վերջինս Դիարբեքիրից գրում էր դեսպանին, որ քրիստոնյա և մահմեդական բնակչության միջև գոյություն ունեցող լարվածության հիմնական պատճառը տեղական թուրք պաշտոնյաների անկատար և անազնիվ գործունեությունն է: Քրիստոնյաները գանգատվում են, որ մահմեդականներն իրենց մշտապես անպատվում և վիրավորում են շուկաներում ու փողոցներում, «սպառնալով բնաջնջել նրանց որպես գյաուրների»: Ըստ Ռեսսամի, Սլիվանի շրջանի հայ բնակչությունն այն աստիճանի է ճնշվել և հարստահարվել քուրդ ավատականների կողմից, որ նրանց մեծամասնությունն այլևս ընդունել է ռուսական կողնորոշում:62

Ուսումնասիրելով կայսրության արևելյան շրջաններում ստեղծված իրավիճակը, հոկտեմբերի 15-ին Ռեսսամը Վանից զեկուցում էր Լեյարդին, որ քրդական հրոսակախմբերի

__________________________________
59 Նույն տեղում, էջ 85:
60 Նույն տեղում, էջ 287:
61 Նույն տեղում, էջ 137-138:
62 Նույն տեղում, էջ 399:

[ էջ 103 ]

կողմից հայ բնակչության հանդեպ իրագործվող հարստահարությունների փաստերն ամբողջապես համապատասխանում են իրականությանը: Մասնավորապես, Դիարբեքիր, Սղերդ, Բիթլիս, Մուշ և Վան քաղաքներում տեղի են ունեցել հայերի ունեցվածքի համատարած թալան և սպանություններ: Ռուսական զորքերի էվակուացումից անմիջապես հետո քրդերը թալանել և ավերել են չորս հայկական շրջաններ` Ալաշկերտը, Ղարաքիլիսան, Դիադինը և Բայազետը, իրենց հետ տարել 250-300 հայ երեխա և կին: Ըստ բրիտանացի դիվանագետի, մահմեդական մոլեռանդությունն այստեղ հասել է իր գագաթնակետին, քրդերը հայերին ջիհադ (սուրբ պատերազմ) են հայտարարել, տեղի է ունենում իսկական ջարդ: Միաժամանակ Ռեսսամը նշում էր, որ թուրք փաշաներ Աբդեր Ռախմանը` Դիարբեքիրում և Հասանը` Վանում, իրենց հնարավորությունների սահմաններում, ամեն ինչ անում են հարստահարություններին վերջ դնելու համար:63

Նոյեմբերի 28-ին Թիֆլիսում Մեծ Բրիտանիայի հյուպատոս Րիկետսը Դերբիին հաղորդում էր ռուս գեներալ Տեր-Ղուկասովի բանակի հետ, հիմնականում Ալաշկերտից և Բայազետից գաղթած 850 հայ ընտանիքների մասին: Ըստ հյուպատոսի, հայերի ընդհանուր թիվը կազմում էր մոտավորապես 4 հազ. 250 հոգի: Հայ ընտանիքներից 23-ին բնակեցրել են Սուրմալույում, 270-ին` Էջմիածնում, 152-ին` Նոր Բայազետում, 200-ին` Գյոկչայում, 87-ին` Երևանում, 119-ին` Ալեքսանդրապոլում: Փախստականներից ստացված տվյալների համաձայն, Բայազետի 216 հայ ընտանիքներից 80-ը գաղթել են Ռուսաստան, իսկ 136-ը` Պարսկաստան: Գաղթականների մեծամասնությունը մտածում է կրկին հայրենիք վերադառնալու մասին, սակայն միմիայն Ռուսաստանի կողմից այն գրավված լինելու դեպքում:64

Բրիտանական դիվանագիտական աղբյուրների համաձայն, 1877-1878 թթ. պատերազմի, քրդական հրոսակների վայրագությունների ու ավերումների, ինչպես նաև թուրքական իշխանությունների կողմից իրագործվող Բալկաններից` թուրքերի, իսկ Կովկասից` չերքեզների և լեզգինների` Արևմտյան Հայաստանում ծրագրված բնակեցման հետևանքով, 1878 թ. Օսմանյան կայսրության արևելյան վեց վիլայեթներում հայերը կազմում էին

__________________________________
63 FO 424/62, No 245/1, pp. 142-145.
64 Turkey No 1 (1878) ..., pp. 533-534.

[ էջ 104 ]

ընդհանուր բնակչության 35%-ը65: Ամերիկացի պատմաբան Ռոբերտ Զայդների կարծիքով, միայն այդ փաստը բավական էր, որպեսզի մեծ տերությունները «զսպեին հայերի անջատողական ձգտումներն ու Օսմանյան կայսրության զանազան քրիստոնյա փոքրամասնությունների շարքում դասեին նրանց «ամենից ոչ արտոնյալ» դիրքում»:66

3. ՄԵԾ ԲՐԻՏԱՆԻԱՅԻ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ 1877-1878 թթ. ՌՈՒՍ-ԹՈՒՐՔԱԿԱՆ ՊԱՏԵՐԱԶՄԻ ԸՆԹԱՑՔՈՒՄ ԵՎ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՐՑԸ

Պատերազմի ընթացքում բրիտանական կառավարության կողմից հայտարարված չեզոքությունն ամենևին էլ կատարյալ չէր, այն կրում էր պայմանական և սպասողական բնույթ: 1877 թ. մայիսի 1-ի հայտագրում Դերբին հայտարարում էր, թե քանի որ Ռուսաստանի գործողությունները հակասում են Փարիզի (1856) և Լոնդոնի (1871) պայմանագրերի դրույթներին, որոնց համաձայն բոլոր տերությունները պարտավորվել են հարգել Օսմանյան կայսրության անկախությունն ու տարածքային ամբողջականությունը, Մեծ Բրիտանիայի կառավարությունը հավանություն չի տալիս ռուսական կառավարության որոշմանը:67 Մեկ օր առաջ մամուլում հրապարակվել էր ՙՄեծ Բրիտանիայի հռչակագիրը չեզոքության մասին՚, որի բովանդակությունից նույնպես ակնհայտ երևում էր, որ բրիտանական կառավարությունը պաշտպանելու է Օսմանյան կայսրությանը:68 Եվ իրապես, պատերազմի ողջ ընթացքում բրիտանական դիվանագիտները քաջալերում էին սուլթանական կառավարությանը, մասնագետները` կառուցում ռազմական ամրություններ Բալկաններում և Արևմտյան Հայաստանում, իսկ սպաները թուրք զինվորներին ու նավաստիներին սովորեցնում էին

__________________________________
65 Zeidner Robert F. Britain and the Launching of the Armenian Question. - International Journal of Middle East Studies, 1976, No 7, p. 468.
66 Նույն տեղում, էջ 468-469:
67 Eastern Papers. Part LXVIII (1876-1877) ..., pp. 840-841.
68 Նույն տեղում, էջ 857-863:

[ էջ 105 ]

ռազմական գործողությունների վարման ժամանակակից մեթոդներին և Բրիտանիայից ստացվող նոր զենքի տիրապետմանը:69

Այս ամենը հույս էր ներշնչում սուլթանական կառավարությանը, որ օրերից մի օր Բրիտանիան պատերազմ է հայտարարելու Ռուսաստանին, ինչը հաղթանակ է բերելու Օսմանյան կայսրությանը: Սակայն արտաքին քաղաքականությունը մշակելիս Դիզրայելին անպայմանորեն հաշվի էր առնում բազմաթիվ ներքին գործոնները: Ընդդիմությունը քննադատում էր կառավարությանը Թուրքիային աջակցելու համար, ազգայնական շրջանակները պահանջում էին պատերազմ հայտարարել Ռուսաստանին, իսկ արևելյան առևտրի հետ գործ ունեցող խոշոր բուրժուազիան կողմնակից էր չեզոքության քաղաքականությանը: Ի վերջո, հաղթեց վերջին գործոնը: 1877 թ. մայիսի 6-ին դեսպան Շուվալովին հասցեագրված նամակում Դերբին փոխանցում էր բրիտանական կառավարության դիրքորոշումը: Ակնհայտորեն հայտարարվում էր, որ Բրիտանիան կշարունակի հետևել չեզոքության քաղաքականությանը, հետևյալ պայմաններով. 1/ Սուեզի ջրանցքը պետք է շարունակի անխափան կերպով ապահովել Եվրոպայի և Ասիայի միջև կապը: «Ջրանցքի կամ նրա մատույցների շրջափակման յուրաքանչյուր փորձ դիտվելու է որպես սպառնալիք Հնդկաստանին և լուրջ վնաս է հասցնելու աշխարհի առևտրին». 2/ բացառել նույնիսկ պատերազմի նպատակով Եգիպտոսի վրա հարձակումը կամ նրա ժամանակավոր գրավումը, ինչը կարող է վնաս հասցնել եվրոպական երկրների առևտրական և ֆինանսական շահերին. 3/ Մեծ Բրիտանիան թույլ չի տա Կոստանդնուպոլսի անկումը կամ նրա «անցումը ներկա տերերից այլ ձեռքի տակ». 4/ բրիտանական կառավարությունը թույլ չի տա սևծովյան նեղուցների կարգավիճակի մասին գոյություն ունեցող համաձայնությունների փոփոխություն. 5/ «Իրադարձությունների ընթացքը կարող է ցույց տալ, որ հնարավոր է լինեն այլ շահեր, օրինակ` Պարսից ծոցում, որոնք նա (բրիտանական կառավարությունը - Ա.Կ.) պարտավոր է պաշտպանել»:70 Այսպիսով, բրիտանական կառավարությունը մեկ անգամ ևս շեշտում էր իր չեզոքության պայմանականության մասին, ցույց տալիս սուլթանական

__________________________________
69 Шпаро О.Б. Նշվ. աշխ., էջ 118:
70 Russia No 2 (1877). Correspondence respecting the War between Russia and Turkey. London, 1877, pp. 1-2.

[ էջ 106 ]

կառավարությանը, որ պետք չէ անհանգստանալ ոչ մայրաքաղաքի, ոչ նեղուցների, ոչ էլ բրիտանական այլ շահերի մասին:

Ռուսական կառավարությունն իր պատասխանն ամփոփեց Շուվալովին ուղղված Գորչակովի նամակում (18 մայիսի), որը դեսպանը ներկայացրեց Դերբիին: Այն ամբողջապես ընդունում էր բրիտանական կառավարության պայմանները, նշելով, որ «վարելու է պատերազմը մինչև այն սահմանները, որոնք անհրաժեշտ են նպատակի իրագործման համար...»: Բրիտանական կառավարությունն իր կողմից, ասվում էր փաստաթղթում, պետք է անկեղծորեն նկատի առնի այն «հատուկ շահերը», որոնց համար Ռուսաստանը «մեծ զոհողությունների է ենթարկվում այս պատերազմում»: Ռուսական քաղաքականության նպատակը կայանում է «թուրքական իշխանության տակ գտնվող քրիստոնյաների ողբալի վիճակին և դրա հետևանքով հարատև դարձած անհանգստությանը վերջ դնելու բացարձակ անհրաժեշտության մեջ»: Նշվում էր, որ Եվրոպան նույնպես տառապում է գործերի նման վիճակից և հույս էր հայտնվում, որ «բարեկամ ու դաշնակից տերությունների հետ համագործակցաբար կայսերական կառավարությունը կջանա հասնել ցանկալի ավարտին»:71

Պատերազմի առաջին շրջանում բրիտանական կառավարությունը բավականին հանգիստ էր ընդունում ռուսական բանակի հաջողությունները: Մայիսի կեսերին Ռուսաստանի արևելյան բանակը` գեներալ Լորիս-Մելիքովի հրամանատարությամբ, գրավեց Արդահանը, սկսվեց Կարսի պաշարումը: Բալկանյան ճակատում հունիսի կեսերին ռուսական բանակն անցավ Դանուբը և վերցրեց Շիպկայի լեռնանցքը: Սակայն մեծ ուժեր կենտրոնացնելով արևելյան և արևմտյան ռազմաճակատներում, թուրքական հրամանատարությունը կարողացավ մինչև նոյեմբեր-դեկտեմբեր ամիսները հետաձգել իր պարտությունը:

Այդ ընթացքում բրիտանական կառավարությունը փորձում էր հանգստացնել երկրի գրգռված հասարակական կարծիքը: Հուլիսին Միջերկրական ծովում գտնվող բրիտանական նավատորմը հրաման ստացավ կուտակվել Բեզիկյան ծովախորշում, կառավարությունը խորհրդարանից 2.5 մլն ֆունտ ստեռլինգ պահանջեց լրացուցիչ ռազմական ծախսերի համար, որոշում ընդունվեց 1500 զինվոր ուղարկել Մալթա:72 Բրիտանական կառավարության

__________________________________
71 Նույն տեղում, էջ 3-4:
72 Шпаро О.Б. Նշվ. աշխ., էջ 130-131:

[ էջ 107 ]

նման ռազմատենչ քայլերը նպատակ էին հետապնդում մի կողմից վախեցնել Ռուսաստանին, թույլ չտալ վերջինիս հետագա առաջխաղացումը, իսկ մյուս կողմից ոգևորել սուլթանական կառավարությանը: Այդ շրջանի Դիզրայելիի նամակները թագուհուն և դեսպան Լեյարդին, ինչպես նաև իր ելույթները կառավարության նիստերում վկայում են, որ վարչապետը հանդես էր գալիս որպես Ռուսաստանին պատերազմ հայտարարելու կողմնակից: Այսպես, օգոստոսի 15-ին, կառավարության հերթական նիստի ընթացքում, պատասխանելով Դերբիի հարցապնդմանն այն մասին, որ պատերազմը սկսելու համար Մեծ Բրիտանիան դաշնակից չունի, Դիզրաելին հայտարարեց, թե բացի Թուրքիայից այլ դաշնակիցներ չեն պահանջվում: «Մենք տիրակալ ենք ծովում, - շարունակում էր նա, - և առանց որևէ դժվարության կարող ենք անցնել Հայաստանի վրայով և սպառնալ Ռուսաստանի ասիական տիրույթներին»:73 Լեյարդին ուղղված նամակներից մեկում (6 օգոստոսի) վարչապետը նշում էր. «...Ես վճռականորեն որոշել եմ պահպանել, եթե դա հնարավոր է, Օսմանյան կայսրության ամբողջականությունն ու անկախությունը: Թուրքերն ապացուցել են անկախության իրենց իրավունքը...և ես դեռ հույս ունեմ պատերազմի ավարտից հետո տեսնել Դուռը որպես Եվրոպայի կողմից ճանաչված, այլ ոչ թե արհամարհված տերություն: Եթե հաջորդի երկրորդ կամպանիան, ես մեծ հույսեր ունեմ, որ մեր երկիրը կմիջամտի ու իր վետոն կհայտարարի կործանարար պատերազմին և գաղտնի բաժանումի սև ծրագրերին...»:74 Իրականում բրիտանական կառավարությունը որոշել էր չմիջամտել, մինչև որ պատերազմից ակնհայտորեն պարտություն կրած Օսմանյան կայսրությունը օգնություն հայցի Մեծ Բրիտանիայից: Վերջինս էլ դիվանագիտական աջակցություն հանդես կբերի Բարձր Դռանը` տարածքային փոխհատուցում պահանջելու պայմանով:

Աշնանն իրավիճակը պատերազմի թատերաբեմում փոխվեց: Հոկտեմբերի 15-ին ռուսական զորքերը ջախջախեցին Մուխթար փաշայի արևելյան բանակը, նոյեմբերի 18-ին գրավեցին Կարսը, իսկ Էրզրումը ռուսներին հանձնվեց 1878 թ. փետրվարի 10-ին` զինադադարի պայմաններով: Արևմտյան ռազմաճակատում գեներալ Գուրկոյի ջոկատը դեկտեմբերին հաղթահարեց Բալկանյան լեռնաշղթան և հունվարի 4-ին գրավեց Սոֆիան:

__________________________________
73 Seton-Watson R.W. Նշվ. աշխ., էջ 218:
74 Նույն տեղում, էջ 218-219:

[ էջ 108 ]

1878 թ. հունվարի 15-17-ը տեղի ունեցած Ֆիլիպոլսի ճակատամարտից հետո ռուսական բանակը գրավեց Ադրիանապոլիսը և ընդհուպ մոտեցավ Կոստանդնուպոլսի մատույցներին:

Կարսի անկումն ու Արևմտյան Հայաստանի մի մասի գրավումը ռուսական բանակի կողմից չափազանց մեծ անհանգստություն պատճառեցին բրիտանական դիվանագիտությանը: 1877 թ. դեկտեմբերի 4-ին Դերբիին ուղղված գաղտնի զեկուցագրում Լեյարդը գրում էր, որ Ռուսաստանի կողմից Հայաստանի տարածքի մի մասի գրավումը դիպչում է Անգլիայի շահերին: «Եթե Ռուսաստանը գրավի Հայաստանը, - շարունակում էր դեսպանը, - ապա դա շատ խիստ կվնասի Անգլիայի շահերին ու ազդեցությանն Արևելքում և նման զարգացումը խոչընդոտելու նպատակով մենք պետք է ձեռք առնենք բոլոր անհրաժեշտ միջոցները: Այս առիթով մենք պետք է դիմենք յուրաքանչյուր եվրոպական տերության օգնությանն ու աջակցությանը»:

Ըստ Լեյարդի, Ռուսաստանի կողմից Հայաստանի գրավումը կունենա հետևյալ բացասական հետևանքները.

1/ Կարսի անկումն ու Հայաստանի գրավումը կբերեն այն կարծիքի հաստատմանը, որ Ռուսաստանի ուժն անառարկելի է, իսկ Բրիտանիան հնարավորություն չունի խոչընդոտելու ռուսական առաջխաղացմանն Արևելքում: Այն մեծ ազդեցություն կունենա մահմեդական հասարակական կարծիքի վրա ողջ Ասիայում և չափազանց մեծ վտանգ կներկայացնի Հնդկաստանում բրիտանական իշխանության համար.

2/ Հայաստանի կամ նրա մի մասի գրավումը, որի կազմում կմտնեն Կարսը, Բաթումը և Վանը, Ռուսաստանին առավելություններ կտա Թուրքիայի կամ Պարսկաստանի հետ ապագա պատերազմում, հնարավորություն կստեղծի նրա համար հսկողություն սահմանելու Վրաստան, Պարսկաստան և Թուրքիա տանող ճանապարհների վրա: Այդ դեպքում տեղի կունենա մյուս եվրոպական տերությունների հետ Ռուսաստանի քաղաքական և տնտեսական հարաբերությունների ամբողջական փոփոխություն: Եթե նույնիսկ Էրզրումն ու Տրապիզոնը չհայտնվեն Ռուսաստանի ձեռքում, ապա նրա տիրապետումը Բաթումին ու Կարսին, հնարավորություն կտա դա անելու յուրաքանչյուր հարմար պահի: «Ունենալով Հայաստանն իր ձեռքում, նա կդառնա Փոքր Ասիայի և Տիգրիսի ու Եփրատի հովիտների իսկական տերը»: Եթե Ռուսաստանը չի կարող Հնդկաստան բանակ ուղարկել Միջին Ասիայի կամ ծովի միջոցով, ապա Բաթումի և Հայաստանի գրավման դեպքում նա մեծ դյուրությամբ հնարավորություն կունենա դա անելու Կասպից ծովի հարավում գտնվող Պարսկաստանի

[ էջ 109 ]

տարածքով: Ինչպես Պարսկաստանում, այնպես էլ Հայաստանում ռուսական զորքերին կդիմավորի բարեկամաբար տրամադրված բնակչությունը, ինչը չի կարելի ասել Միջին Ասիայի թուրքմենների մասին: Այդ իսկ պատճառով Բաթումն ու Հայաստանը այդպիսի կարևոր նշանակություն ունեն Ռուսաստանի համար.

3/ Իհարկե, կարելի է մտածել, որ եթե Սուեզի ջրանցքն այժմ գտնվում է Բրիտանիայի ձեռքում, արժե՞ արդյոք լրջորեն մտածել Հնդկաստան տանող այլընտրանքային ճանապարհի մասին: Դա, իհարկե, ավելի ձեռնտու է, քան Սիրիայի, Միջագետքի, Տիգրիսի ու Եփրատի հովիտներին տիրապետելը: Սակայն Հայաստանի գրավումը Ռուսաստանի կողմից կարող է լուրջ խոչընդոտ հանդիսանալ նեղուցների նկատմամբ բրիտանական հսկողության համար: Այդ իսկ պատճառով Բրիտանիային անհրաժեշտ է այլընտրանքային ճանապարհ ունենալ դեպի Հնդկաստան` Հայաստանի և Տիգրիսի ու Եփրատի հովիտների միջոցով: «Այդ իսկ պատճառով մեզ ձեռնտու է, որպեսզի այդ տարածքները մնան միմիայն թուրքերի ձեռքում: Առաջին քայլը, որը մենք պետք է ձեռնարկենք պատերազմում խաղաղություն ստորագրելուց հետո, դա Թուրքիային համոզելն է` սկսել Կոստանդնուպոլիս - Պարսից ծոց երկաթգծի կառուցումը».

4/ Հայաստանի գրավման հետևանքները ծանր անդրադարձ կունենան բրիտանական առևտրի վրա: Ներկայումս Տրապիզոնով և Էրզրումով իրագործվող բրիտանական առևտուրը ստիպված պետք է անցնի Բաթումով: Դա նշանակում է, որ բրիտանական ապրանքն ու արտադրանքը ենթարկվելու է ծանր հարկման, եթե ոչ սահմանափակումների:75

Դեսպան Լեյարդի զեկուցագրում արտահայտված մտքերը փաստորեն որոշիչ դեր խաղացին Հայկական հարցում բրիտանական դիվանագիտության քաղաքականության ձևավորման գործընթացում: Նման դիրքորոշումը բացարձակապես նկատի չէր առնում արևմտահայության և կայսրության այլ փոքրամասնությունների կացությունն ու շահերը: Հետագայում բրիտանական դիվանագիտությունն ամեն ինչ արեց, որպեսզի ռուսական բանակի կողմից Արևմտյան Հայաստանի մի մասի գրավումը փոխարինվի այդ շրջանում բարենորոգումների իրագործման հանդեպ եվրոպական մեծ տերությունների ընդհանուր հսկողությամբ, ինչը, բացի ողբերգությունից, ոչինչ չտվեց արևմտահայությանը:

__________________________________
75 FO 424/63/124, No 1444. Secret. Mr. Layard to the Earl of Derby. Constantinople, December 4, 1877, pp. 86-89.

[ էջ 110 ]

1878 թ. հունվարի 31-ին Ադրիանապոլսում ստորագրված զինադադարից անմիջապես հետո բրիտանական դիվանագիտությունն անցավ ակտիվ գործողությունների` Ռուսաստանի ռազմական հաջողությունների արդյունքները հնարավորին չափ կրճատելու, Օսմանյան կայսրության իրավունքները պաշտպանելու դիմաց Մերձավոր Արևելքում առավելություններ ստանալու և իր օգտին տարածքային զիջումներ ապահովելու ուղղությամբ: Բրիտանական կառավարության հաշվարկների համաձայն, ինչպես Օսմանյան կայսրությունն, այնպես էլ Ռուսաստանը գտնվում էին ուժասպառ վիճակում, և եկել էր այն պահը, երբ Բրիտանիան պետք է թելադրեր իր պայմանները: Մինչև Բեռլինի համաժողովի ավարտն ընկած ժամանակաշրջանը բրիտանական դիվանագիտության գործողություններն ուղղված էին այդ գերխնդրի լուծմանը:

Փետրվարի սկզբին բրիտանական խորհրդարանի համայնքների պալատում բանավեճեր էին ընթանում կառավարության և ընդդիմադիր կուսակցության ղեկավար Գլադստոնի ու նրա համախոհների միջև: Ռազմական նախարար Հարդը 6 միլիոն ստեռլինգ էր պահանջում` Օսմանյան կայսրությունը Ռուսաստանից փրկելու նպատակով: Ի վերջո, համայնքների պալատը քվեարկեց գումարը հատկացնելու օգտին: Մարտական վիճակի բերվեց բրիտանական նավատորմը, Հնդկաստանից 7 հազ. զինվոր տեղափոխվեց Մալթա: Նման քայլերով բրիտանական կառավարությունը փորձում էր ցույց տալ, որ հակված է մինչև վերջ պաշտպանելու Օսմանյան կայսրությունը: Սակայն նա չէր կարող այդ անել բացահայտորեն, քանի որ նրա ընդդիմադիրները ժամանակին մեծ աղմուկ էին բարձրացրել թուրքական իշխանությունների կողմից կազմակերպված բուլղարական կոտորածները մերկացնելու ուղղությամբ: Դա էր հիմնական պատճառը, որ Դիզրայելիի գործողություններում զուգակցվում էին ճկուն դիվանագիտական քայլերն ու Ռուսաստանի դեմ ուղղված սպառնալիքները:76

Ռուս-թուրքական բանակցություններն ընթանում էին Մեծ Բրիտանիայի և Ավստրո-Հունգարիայի դիվանագիտության ճնշման տակ` նեղուցներում բրիտանական նավատորմի ռազմացույցերի պայմաններում: Բրիտանական կառավարությունը դեմ էր, որ պատերազմի արդյունքների շուրջ բանակցություններն ընթանան միայն պատերազմող կողմերի միջև,

__________________________________
76 Կիրակոսյան Ջ. Սան-Ստեֆանոյի հաշտության պայմանագիրը և անգլիական դիվանագիտությունը. - Բանբեր Երևանի Համալսարանի, 1878, Հ. 1, էջ 88:

[ էջ 111 ]

համարելով, որ համաձայն Փարիզի պայմանագրի և Լոնդոնի կոնվենցիայի դրույթների, Ռուսաստանի և Օսմանյան կայսրության միջև ստորագրվող որևէ համաձայնագիր պետք է հաստատվի եվրոպական տերությունների կողմից: Մարտի 3-ին Սան-Ստեֆանոյում ստորագրված ռուս-թուրքական խաղաղության պայմանագրով Բարձր Դուռը ճանաչում էր Ռումինիայի, Սերբիայի և Չեռնոգորիայի անկախությունը, ստեղծվում էին ինքնավար Բուլղարիա, Բոսնիա և Հերցեգովինա, Ռուսաստանին էին անցնում Բեսարաբիայի մի մասը, Կարսը, Արդահանը, Բայազետը, Բաթումը, Օլթին, Արդանուշը, Արդվինը, Ալաշկերտը, Կաղզվանը, Խումարը: «Նկատի առնելով այն, - գրված էր պայմանագրի 16-րդ հոդվածում, - որ ռուսական զորքերի դուրս բերումը նրանց կողմից գրավված Հայաստանի` Թուրքիային վերադարձվելիք վայրերից կարող է այնտեղ առիթ տալ բախումների և բարդությունների, որոնք երկու պետությունների բարի հարաբերությունների վրա կունենան վնասակար ազդեցություն, Բարձր Դուռը պարտավորվում է անհապաղ կենսագործել հայաբնակ մարզերի տեղական կարիքներից հարուցվող բարելավումներ և բարենորոգումներ, և զերծ պահել հայերի անվտանգությունը քրդերից և չերքեզներից»:77 Թեև առաջին անգամ Հայաստան անվանումը և հայերը հիշատակվում էին միջազգային դաշնագրում, ակնհայտ է, որ ռուսական դիվանագիտությունը մտադրություն չուներ պայքարելու Արևմտյան Հայաստանի ինքնավարության համար, ինչպես դա տեղի ունեցավ բալկանյան ժողովուրդների պարագայում: Ռուսաստանը սահմանափակվեց միմիայն արևմտահայերին հովանավորողի և գրավված տարածքներում բարենորոգումների իրագործմանը հսկողի դերով: Սակայն, արձանագրելով ռուսական բանակի հեռանալուց հետո հայերի համար ստեղծվելիք վտանգը, Ռուսաստանի կառավարությունը միջազգային իրավունքի ուժ էր հաղորդում Բարձր Դռան կողմից Հայաստանում բարենորոգումներ իրագործելու անհրաժեշտությանը:

Այդ օրերին մեծ ոգևորություն ապրող Կոստանդնուպոլսի հայ ազգային մարմինների ներկայացուցիչները հանդիպումներ էին ունենում ռուս և անգլիացի դիվանագետների հետ` Արևմտյան Հայաստանի համար ինքնավարություն պահանջելու նպատակով: Մարտի 18-ին Լեյարդը Դերբիին հաղորդում էր պատրիարք Ներսես հետ տեղի ունեցած իր հանդիպման

__________________________________
77 Հայաստանը միջազգային դիվանագիտության և սովետական արտաքին քաղաքականության փաստաթղթերում (1828-1923): Երևան, 1972, էջ 92:

[ էջ 112 ]

մասին: Պատրիարքը Դերբիին հասցեագրված նամակ էր հանձնել դեսպանին, որն արտահայտում էր հայերի դիրքորոշումը ներկա քաղաքական իրավիճակում: Լեյարդը նախարարին հիշեցնում է պատրիարքի դիրքորոշումն անցյալ տարի, երբ նա պնդում էր, թե հայ ժողովուրդը բավարարված է թուրքական իշխանությամբ և նախընտրում է մնալ նրա, քան թե Ռուսաստանի կառավարման ներքո: Նա նույնիսկ հայտարարում էր հայերի թուրքական բանակում ծառայելու և կայսրության տարածքը պաշտպանելու պատրաստակամության մասին: Սակայն երեկ, շարունակում էր դեսպանը, Ներսես պատրիարքը հայտարարեց, որ Ռուսաստանի ռազմական հաջողությունները, Հայաստանի մեծ մասի գրավումը, Եվրոպական Թուրքիայի քրիստոնյա բնակչության համար նախատեսված ինքնավարությունը և, մասնավորապես, ռուս-թուրքական նախնական պայմանագրում տեղ գտած Հայաստանում բարենորոգումներ անցկացնելու վերաբերյալ հոդվածի հանգամանքը կտրուկ կերպով փոխեց իրավիճակը: Ըստ պատրիարքի, հայերն այսօր ատում են մահմեդական իշխանությունը, որը չկարողացավ ապահովել հայ բնակչության անվտանգությունը քրդերի հարձակումներից Վանի վիլայեթում և Բայազետի շրջանում: Եթե հայերը չկարողացան հասնել իրենց արդար պահանջների իրագործմանը եվրոպական միջամտության ճանապարհով, նրանք կդիմեն Ռուսաստանին և կպայքարեն այնքան ժամանակ, մինչև վերջինս անեքսիայի չենթարկի Հայաստանը: Արդեն իսկ այսօր Հայաստանի բնակչության մեծ մասը պատրաստ է գաղթել Ռուսաստան: Պատրիարքը համոզված էր, որ հայերի պահանջը ինքնավար քրիստոնյա կառավարման մասին քննարկվելու է վեհաժողովում և որ Եվրոպան պաշտպանելու է ինքնավար հայկական մարզի ստեղծման հարցը: Այդ առիթով պատրիարքը դեսպանին ցույց է տալիս Բիսմարկին ուղղված իր նամակը: Լեյարդի այն հարցին, թե հայերն ինչ են պատկերացնում Հայաստան անվան տակ, պատրիարքը պատասխանում է, որ նկատի ունի Վանը և Սեբաստիան, Դիարբեքիրի մեծ մասը և Կիլիկիան: Բրիտանական դեսպանը նշում է, որ այդ բոլոր շրջաններում մահմեդականները կազմում են բնակչության մեծամասնությունը: Ներսեսը պատասխանում է, որ այդ շրջանների մահմեդականները ևս դժգոհ են սուլթանական կառավարությունից և կնախընտրեն քրիստոնեական իշխանություն, որը կապահովի նրանց կյանքի և ունեցվածքի անվտանգությունը:

Զրույցի վերջում Լեյարդն իր կասկածն է հայտնում առ այն, որ առաջիկա վեհաժողովը քննարկելու է այդ հարցը: Պատրիարքը հայտարարում է, որ այդ դեպքում հայերը ոտքի

[ էջ 113 ]

կկանգնեն թուրքական կառավարության դեմ և կհասնեն Հայաստանի անեքսիային Ռուսաստանի կողմից:

Այդ առիթով իր մտահոգությունն արտահայտելով Դերբիին, դեսպանը նշում է, որ Օսմանյան կայսրության փլուզումը ցանկալի իրադարձություն կարող է հանդիսանալ որոշ պետությունների համար, սակայն Մեծ Բրիտանիան լրջորեն պետք է նախապատրաստվի դրա հետևանքներին: Իր համոզմամբ, Ռուսաստանին ենթակա և Սիրիային սահմանակից Հայաստանի ստեղծումը անընդունելի երևույթ է Բրիտանիայի շահերի համար: «Ինքնավարությանը կհետևի Ռուսաստանի անեքսիան», - եզրակացնում է դեսպանը:78

Նախարարին ուղղված հերթական գաղտնի զեկուցագրում (20 մարտի) Լեյարդը հաղորդում էր սուլթանական կառավարության մեջ բարձր պաշտոն զբաղեցնող մի հայի հետ իր ունեցած հանդիպման մասին: Վերջինս տեղեկացրել է դեսպանին, որ հայ համայնքի մի քանի ղեկավարների հետ միասին սահմանադրություն է նախապատրաստում նոր հայկական «ինքնավար մարզի» համար, որը պետք է ներկայացվի վեհաժողովի քննարկմանը: Նա որևէ դժվարություն չէր տեսնում «հայկական պետության» կազմավորման գործում, ընդունելով սակայն, որ որոշակի առարկություն կարող է ծագել նրա կազմում Կիլիկիան ընդգրկելու հարցում, թեև այդ շրջանը ժամանակին անկասկած, պատկանել է Հայաստանի թագավորությանը: Նա ավելացրել էր, որ եթե վեհաժողովը մերժի հայերի պահանջները, ապա նրանք ամբողջապես կհակվեն Ռուսաստանի կողմը և ավելի կնախընտրեն ռուսական անեքսիան, քան թուրքական իշխանության շարունակումը: Ըստ հայազգի պաշտոնյայի, հայերն ակնկալում են Մեծ Բրիտանիայի աջակցությունը վեհաժողովի ընթացքում:

Զեկուցագրի վերջում դեսպանը գրում էր. «Ես այնքան էլ չքաջալերեցի այցելույիս հնադարյան Տիգրանի թագավորության վերականգնման ծրագիրը, ոչ էլ խոստացա նրա սահմանադրությունը ներկայացնել Ձերդ պայծառափայլության նպաստավոր քննարկմանը»:79

Այդ օրերին Լեյարդը շարունակ զգուշացնում էր Դերբիին, որ հայերի շարժումն ինքնավար Հայաստան ստեղծելու նպատակով լուրջ հետևանքների կբերի և առաջին հերթին

__________________________________
78 FO 424/68/639, No 365. Confidential. Mr. Layard to the Earl of Derby. Constantinople. March 18, 1878, pp. 346-348.
79 FO 424/68/644, No 383. Confidential. Constantinople, March 20, 1878, p. 354.

[ էջ 114 ]

հարված կհասցնի Մեծ Բրիտանիայի շահերին: «Կասկած չկա, - նշում էր դեսպանը մարտի 25-ին, - որ Անգլիան ցանկանում է բնականոն կառավարման հաստատում, կյանքի և ունեցվածքի անվտանգության ապահովում ինչպես հայերի, այնպես էլ մահմեդական և քրիստոնյա այլ համայնքների համար` թուրքական իշխանության ներքո. սակայն այլ բան է կիսաանկախ մարզի ստեղծումը, որն ուշ թե շուտ դուրս է գալու Թուրքական կայսրության կազմից և կախման մեջ ընկնելու Ռուսաստանից»: Հայերն արժանի են Անգլիայի ուշադրությանն ու աջակցությանը, շարունակում էր դեսպանը, նրանց համար պետք է ինչ-որ մի բան անել վեհաժողովի ժամանակ` լավ կառավարում ապագայում և պաշտպանություն քրդական ցեղերից: Ըստ Լեյարդի, հայերը աշխատասեր ժողովուրդ են, գլխավորապես զբաղված են գյուղատնտեսությամբ, բարիդրացիական հարաբերություններ ունեն թուրք բնակչության հետ, որը նույնպես տառապում է քրդերի դաժանությունից: Կոստանդնուպոլսում և ուրիշ մեծ քաղաքներում նրանք դառնում են հաջողակ դրամատերեր և առևտրականներ, նրանցից ոմանք պատասխանատու պաշտոններ ունեն Բարձր Դռան մեջ, զբաղվում են կարևոր քաղաքական խնդիրներով: Մայրաքաղաքի հայերը խոսում են թուրքերեն և ավելի լավ հարաբերությունների մեջ են թուրքերի հետ, քան հույները: Ուստի, եզրակացնում է բրիտանական դեսպանը, Դռան շահերից է բխում ամեն կերպ աջակցել և արդարացի վերաբերվել հայերին, բավարարել նրանց պահանջները և, այսպիսով, թույլ չտալ նրանց շրջադարձը դեպի Ռուսաստան: ՙԻնքնավարության շնորհումը մի նահանգի, որը ներկայումս անկարող է ինքնակառավարման, հնարավոր է ավելի վատ, քան լավ հետևանքներ ունենա, որոնք հեռու են նպաստավոր լինելուց բրիտանական շահերի համար՚:80

Լեյարդի դիրքորոշումն իր որոշիչ ազդեցությունն ունեցավ Արևմտյան Հայաստանի ինքնավարության հանդեպ Մեծ Բրիտանիայի քաղաքականության ձևավորման վրա: Այդ ընթացքում Դերբին որևիցե կողմնորոշում կամ ցուցում չտվեց դեսպանին հայկական խնդրի վերաբերյալ, քանի որ ընդհանուր առմամբ, և, հնարավոր է նաև այս հարցում, չէր կիսում Դիզրայելիի խիստ ռազմատենչ հակառուսական քաղաքականության պոռթկումն անմիջապես Սան-Ստեֆանոյի պայմանագրի ստորագրումից հետո: Մարտի 28-ին Դերբին հրաժարական տվեց, նրան փոխարինեց Սոլսբերին, որը լիովին պաշտպանում էր

__________________________________
80 FO 424/69/107, No 401. Confidential. Constantinople, March 25, 1878, pp. 54-55.

[ էջ 115 ]

Դիզրայելիի վարած քաղաքականությունը և այդ թվում` դեսպան Լեյարդի դիրքորոշումն Արևմտյան Հայաստանի հանդեպ:

4. ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՐՑԸ ՄԵԾ ԲՐԻՏԱՆԻԱՅԻ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ԵՎՐՈՊԱԿԱՆ ՏԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԴԻՎԱՆԱԳԻՏԱԿԱՆ ՊԱՅՔԱՐԻ ՈԼՈՐՏՈՒՄ ՍԱՆ-ՍՏԵՖԱՆՈՅԻՑ ՄԻՆՉԵՎ ԲԵՌԼԻՆ ԸՆԿԱԾ ԺԱՄԱՆԱԿԱՀԱՏՎԱԾՈՒՄ

Սան-Ստեֆանոյի պայմանագրի ստորագրումով արևելյան ճգնաժամը մտավ իր վերջին և եզրափակիչ փուլը: Մեծ Բրիտանիայի արտաքին քաղաքականությունը նպատակաուղղվեց Բալկաններում և Արևմտյան Հայաստանում Ռուսաստանի պատերազմական ձեռքբերումների դեմ, Օսմանյան կայսրությունից իրեն համար առավելագույն օգուտ քաղելու, պատերազմի ընթացքում չեզոքություն հանդես բերելու համար փոխհատուցում ստանալու խնդրին: Ռուս-թուրքական պայմանագրի պաշտոնական տեքստը ստանալուց անմիջապես հետո (23 մարտի) Լոնդոնում ստեղծվեց հատուկ կոմիտե, որը մշակեց և կառավարության քննարկմանը ներկայացրեց իր եզրակացությունը պայմանագրի հոդվածների վերաբերյալ: 16-րդ հոդվածի մասին նշվում էր. «...Նախատեսված բարելավումներն ու բարենորոգումները պետք է երաշխավորվեն մի պարտավորությամբ, որ ստանձնելու են բոլոր տերությունները և ոչ թե միայն Ռուսաստանը, և որ դրանք պետք է...դրվեն բոլոր տերությունների ներկայացուցիչներից բաղկացած հանձնաժողովի հսկողության տակ: ...Ինչ վերաբերում է Հայաստանում տարածքային կորուստների փոխհատուցմանը, ...պետք է եռանդուն ջանքեր գործադրվեն դեպի արևելք այնքան հեռու ետ մղելու նախատեսվող անեքսիայի արևմտյան սահմանները, որքան թույլ է տալիս Տրապիզոնից Պարսկաստան տանող ներկա առևտրական ճանապարհը Թուրքիայի տարածքում պահելու համար»:81

Բրիտանական կառավարությունը քննարկեց ռուս-թուրքական պայմանագրի խնդիրը մարտի 27-ին կայացած հատուկ նիստում: Վարչապետն առաջարկեց դիմել խորհրդարանին`

__________________________________
81 Temperley H.W.V. and Penson L.M. Foundations of British Foreign Policy from Pitt (1792) to Salisbury (1902). Cambridge, 1938, pp. 369-370.

[ էջ 116 ]

պահեստի զորակոչ կազմակերպելու, հայտարարել Մեծ Բրիտանիայի զենքի դիմելու պատրաստակամության մասին, ինչպես նաև Հնդկաստանում տեղակայված զորքի միջոցով գրավել Կիպրոսը և Իսկենդերունը` Հայաստանում ռուսական ձեռքբերումները չեզոքացնելու նպատակով: Կառավարության դիրքորոշումն իր արտահայտությունը գտավ նոր նշանակված նախարար Սոլսբերիի բրիտանական դեսպաններին ուղղված և տերություններին հասցեագրված շրջաբերականում, ուր խստագույնս քննադատվում էին 1856 և 1871 թթ. պայմանագրերին հակասող Սան-Ստեֆանոյում ստորագրված փաստաթղթի բոլոր դրույթները, պահանջվում այն քննարկել եվրոպական վեհաժողովում: Վիճարկելով մեծ Բուլղարիայի ստեղծումը, մեղադրելով ռուսական կառավարությունն Արևելքում տիրապետող դիրքեր գրավելու մեջ, Սոլսբերին նշում էր. «Հայաստանի պատվարների ձեռքբերումը կապահովի այդ շրջանի բնակչության անմիջական կախվածությունն այդ տերությունից..., իսկ Տրապիզոնից Պարսկաստան անցնող խոշոր եվրոպական առևտուրը... կխափանվի ռուսական կառավարության ցանկության դեպքում` նրա առևտրական համակարգի արգելակիչ խոչընդոտների միջոցով»:82

Ապրիլի 13-ին Շուվալովը Սոլսբերիին հանձնեց Գորչակովի պատասխանը բրիտանական շրջաբերականին, ուր ռուսական կողմը ներկայացնում էր իր հակադիր տեսակետները հիմնական հարցերի շուրջ: Ռուս արտգործնախարարը մասնավորապես նշում էր, որ Ռուսաստանի ձեռքբերումները Հայաստանում կրում են միմիայն պաշտպանական, երկրի անվտանգությունն ապահովող բնույթ և հանդիսանում պատերազմի բնական հետևանքներ: Եթե Մեծ Բրիտանիան, շարունակում էր Գորչակովը, ցանկանում էր փրկել Թուրքիան, ապա նա պետք է համաձայներ ռուսական դիվանագիտության նախկինում արված առաջարկների հետ, և այդ իսկ պատճառով նա այսօր հիմք չունի անտեսելու Ռուսաստանը, որն արյուն է թափել ներկայիս հաջողություններին հասնելու համար:

__________________________________
82 Walker Christopher J. Armenia. The Survival of a Nation. New York, 1980, p. 112. 1876 թ. տվյալներով Տրապիզոն-Բայազետ ճանապարհով իրականացվող բրիտանական առևտրի ծավալը բավականին մեծ թիվ էր կազմում: Մեծ Բրիտանիա կատարվող արտահանումը Պարսկաստանից կազմել էր 104 հազ. 081 ֆունտ ստեռլինգ, ներմուծումը Բրիտանիայից Պարսկաստան` 754 հազ. 764 (Williams Charles. The Armenian Campaign. A Diary of the Campaign of 1878 in Armenia and Koordistan. London, 1878, p. 361):

[ էջ 117 ]

Գորչակովն իր զարմանքն է հայտնում առևտրական ճանապարհի կետի վերաբերյալ, ընդգծելով, որ տարբեր առիթներով բրիտանական կառավարության շատ անդամներ հայտարարել են, որ եթե նույնիսկ Ռուսաստանը գրավի Էրզրումը և Տրապիզոնը, բրիտանական շահերին վտանգ չի կարող սպառնալ: Ռուս արտգործնախարարն իր պատրաստակամությունն է հայտնում քննարկելու բոլոր վիճելի հարցերը եվրոպական տերությունների վեհաժողովում:83

Մեծ հակառուսական աղմուկ բարձրացնելով խորհրդարանում և մամուլում, սպառնալով պատերազմական գործողություններ սկսել Ռուսաստանի դեմ, բրիտանական կառավարությունը նպատակադրվել էր տարածքային և քաղաքական զիջումներ կորզել ստեղծված իրավիճակում: Որպես տարածքային փոխհատուցում նախատեսված էր Կիպրոսը, որը հետագայում պետք է դառնար հենակետ` Մերձավոր և Միջին Արևելք ներթափանցելու նպատակով: Այդ ծրագիրը բրիտանական դիվանագիտությունը պատրաստվում էր իրագործել Օսմանյան կայսրությունում` իր հսկողության ներքո բարենորոգումների իրագործման միջոցով: Ապրիլին դեսպան Լեյարդը գրում էր Սոլսբերիին, որ անգլիական շահերին համապատասխանում էր Թուրքիայի ընդհանուր բարենորոգումն ու ամրապնդումը, մի կողմ թողնելով զանազան ազգությունների «զգացական տեսությունները»: Նրա կարծիքով, լավ կազմակերպված կառավարման համակարգի գոյության դեպքում Թուրքիան սքանչելի բանակ կունենա և կկարողանա դիմագրավել հայկական բարձրավանդակի վրայով դեպի հարավ ձգտող ռուսական տարածմանը:84

Ապրիլի կեսերին Դիզրայելին և Սոլսբերին որոշում ընդունեցին առանձին բանակցություններ սկսել ռուսական կառավարության հետ` մինչև եվրոպական վեհաժողովի բացումը որոշակի համաձայնության հասնելու նպատակով: Մշակվեց բրիտանական կառավարության դիրքորոշումը, որի հիմքում ընկած էին հետևյալ հիմնական կետերը. 1/ անկախ բուլղարական պետության տարածքը չպետք է տարածվի Բալկանյան լեռնաշղթայից հարավ. 2/ եթե Ռուսաստանը կարողանա պահպանել իր ձեռքբերումներն Ասիայում, ապա

__________________________________
83 Turkey No 27 (1878). Further Correspondence respecting the preliminary Treaty of Peace between Russia and Turkey signed at San-Stefano. London, 1878, pp. 8-9.
84 Կիրակոսյան Ջ. Բուրժուական դիվանագիտությունը և Հայաստանը (XIX դարի 70-ական թթ.)..., էջ 176:

[ էջ 118 ]

Մեծ Բրիտանիան պետք է ստանա այնպիսի տարածքային փոխհատուցում, որի միջոցով պաշտպանվեն նրա ասիական շահերը:85 Պարզաբանելով այդ դիրքորոշումը ապրիլի 21-ին թագուհուն ուղղված իր նամակում, Սոլսբերին նշում էր, որ Մեծ Բրիտանիան պետք է պատրաստ լինի զիջել Կարսը Ռուսաստանին` Բալկանները Օսմանյան կայսրության հյուսիսային սահման ճանաչելու պայմանով, սակայն եթե Բաթումը նույնպես մնաց ռուսների ձեռքում, «մենք պետք է գրավենք այնպիսի կղզի կամ կայան Փոքր Ասիայի ափին, ինչը հնարավորություն կտա չեզոքացնել Ռուսաստանի ներկայությունը Հայաստանում»:86

Ապրիլի վերջին Սորսբերին տեղեկացրեց Շուվալովին կառավարության որոշման մասին և ռուսական կողմի քննարկմանը ներկայացրեց ռուս-բրիտանական արձանագրության նախագիծը: Նախնական քննարկումից անմիջապես հետո դեսպանը մեկնեց Սանկտ-Պետերբուրգ` ռուսական կառավարության համաձայնությունը ստանալու նպատակով: Այդ ընթացքում դեսպան Լեյարդը ակտիվ գործունեություն էր ծավալել Կոստանդնուպոլսում, փորձելով համոզել սուլթանական կառավարությանը Հայաստանում անհապաղ բարենորոգումներ իրագործելու անհրաժեշտության մասին: Մայիսի 11-ին Սոլսբերիին ուղղված զեկուցագրում նա գրում էր. «Ներկա պայմաններում կարևոր է, որ Դուռն ամեն ինչ անի, իր ուժերի ներածին չափով, ապացուցելու հայերին, որ ապագայում երաշխավորելու է նրանց համար արդարացի կառավարում, զրկելով Ռուսաստանին նրանց կողմից միջամտության հնարավորությունից կամ «Հայկական հարցի» (այս տերմինն առաջին անգամ է հանդիպում բրիտանական փաստաթղթերում - Ա.Կ.) բարձրացումից, ինչը նոր բարդությունների աղբյուր կարող է դառնալ Թուրքիայի համար»: Դեսպանը զեկուցում է նախարարին մեծ վեզիրի հետ իր ունեցած հանդիպման մասին, ուր խորհուրդ է տալիս անհապաղ միջոցների դիմել` էրզրումի և Դիարբեքիրի հայկական բնակչությանը քրդերի հարձակումներից պաշտպանելու նպատակով: Ըստ Լեյարդի, նա իր պատրաստակամությունն է հայտնել հատուկ հանձնարարություններով Հայաստան ուղարկել բարձր պաշտոնյա Ալի Շևֆիկ բեյին, հրաման է արձակել զինվորական ղեկավարներին զենք կիրառել քրդերի դեմ, պատժել ամեն տեսակի անկարգությունների հեղինակներին: Զեկուցագրի վերջում դեսպանը դիմում է Սոլսբերիին` Դիարբեքիրում

__________________________________
85 Cecil G. Նշվ. աշխ., էջ 242:
86 Seton-Watson R.W. Նշվ. աշխ., էջ 410:

[ էջ 119 ]

հյուպատոս և փոխ-հյուպատոս նշանակելու առաջարկությամբ, որոնք պետք է իրականացնեն սուլթանական իշխանությունների կողմից կատարվող միջոցառումների հսկողությունը:87

Հայտնվելով ոչ բարենպաստ միջազգային պայմաններում, Մեծ Բրիտանիայի և Ավստրո-Հունգարիայի միացյալ ճնշման տակ, ռուսական կառավարությունը որոշում ընդունեց զիջումների գնալ և բանակցություններ վարել բրիտանական կառավարության հետ: Մայիսի 23-ին, Լոնդոն վերադարձած Շուվալովը սկսեց քննարկել Սոլսբերիի հետ բրիտանական առաջարկները: Արդյունքում Սոլսբերին և Շուվալովը ստորագրեցին գաղտնի «Արձանագրություն Ռուսաստանի և Մեծ Բրիտանիայի միջև Սան-Ստեֆանոյի պայմանագիրը փոփոխելու մասին», որը փաստորեն նվազեցրեց Ռուսաստանի հաջողությունները պատերազմում, դարձրեց ռուս-թուրքական խաղաղության պայմանների հարցը միջազգային քննարկումների առարկա: Ռուսական կառավարությունը հրաժարվում էր միացյալ Բուլղարիա ստեղծելու իր մտադրությունից, իսկ Արևմտյան Հայաստանում վերադարձնում որոշ գրավված տարածքներ: Արձանագրության 7-րդ հոդվածով Արևմտյան Հայաստանում բարենորոգումների իրագործման վերաբերյալ Սան-Ստեֆանոյի նախնական պայմանագրում «...պարունակվող խոստումները պետք է տրվեն ոչ թե բացառապես Ռուսաստանի, այլ նաև Անգլիայի անունից», իսկ 10-րդ հոդվածով Ալաշկերտի հովիտը և Բայազետ բերդաքաղաքը վերադարձվում էին Օսմանյան կայսրությանը` «քանի որ այդ հովիտը հանդիսանում է դեպի Պարսկաստան տանող տրանզիտային մեծ ճանապարհ և թուրքերի աչքում ունի հսկայական նշանակություն»: Ռուսաստանը հավաստիացնում էր բրիտանական կառավարությանը, որ ապագայում Ռուսաստանի սահմանը չի ընդարձակվի Ասիական Թուրքիայի կողմից» :88 Փաստորեն Բեռլինում գումարվելիք վեհաժողովը եվրոպական տերությունների ներկայացուցիչների մասնակցությամբ ձևակերպելու էր բրիտանա-ռուսական արձանագրության արդյունքները:

Անմիջապես արձանագրության ստորագրումից հետո Սոլսբերին համապատասխան հրահանգ է իջեցնում Լեյարդին: Նա գրում էր, որ բրիտանական կառավարությունը չի կարող անտարբեր վերաբերվել Ասիական Թուրքիայի խնդիրներին: Այդ շրջանը բնակեցված է

__________________________________
87 FO 424/70/587, pp. 360-361.
88 Հայաստանը միջազգային դիվանագիտության..., էջ 100:

[ էջ 120 ]

զանազան դավանանք ունեցող, ինքնավարության և անկախության ձգտումներից զուրկ տարբեր ժողովուրդներով, որոնք, ըստ նախարարի, կարիք ունեն միայն սուլթանի արդար կառավարման: Բաթումի, Կարսի և Արդահանի թողնումը Ռուսաստանի ձեռքում նշանակում է, որ նա շարունակելու է տարբեր տեսակի բանսարկություններ և սադրանքներ կազմակերպել` երկրի վիճակը ապակայունացնելու և Օսմանյան կայսրությունը վերջնականապես քայքայելու նպատակով: Ըստ Սոլսբերիի, բրիտանական կառավարությունը չի պատրաստվում ռազմական միջոցների դիմել` Ռուսաստանի կողմից գրավված տարածքները Թուրքիային վերադարձնելու համար, քանի որ դա շատ թանկ ձեռնարկում է: Ասիական Թուրքիայում օսմանյան կառավարման կայունացման միջոց կարող էր հանդիսանալ պայմանավորվածության ձեռքբերումը Ռուսաստանի հետ այն մասին, շարունակում էր Սոլսբերին, որ նրա հետագա ոտնձգությունները Ասիայի թուրքական տարածքների հանդեպ կկանխվեն ուժի օգտագործումով: Արտգործնախարարը հանձնարարում էր դեսպանին պաշտոնապես հայտարարել Բարձր Դռանը, որ Բրիտանիան չի զբաղվելու կայսրության ասիական տարածքների պաշտպանությամբ, մինչև որ չստանա երաշխիքներ քրիստոնյաների և այլ հպատակների համար անհրաժեշտ բարենորոգումներ իրականացնելու վերաբերյալ: Այդ նպատակով անհրաժեշտ է հսկողության տակ պահել Բարձր Դուռը: Կարևոր է, որ բրիտանական զորքերը դիրք գրավեն Փոքր Ասիայի և Սիրիայի ափերի մոտ: Այդ նպատակների համար Կիպրոսը կարող էր հանդիսանալ ամենից հարմար վայրը: Անհրաժեշտ է հավաստիացնել սուլթանական կառավարությանը, որ Կիպրոսի գրավումը Բրիտանիայի կողմից երաշխավորելու է Օսմանյան կայսրության տարածքային ամբողջականությունը: Սոլսբերին ուղարկում է Լեյարդին Կիպրոսի հարցին վերաբերող բրիտանա-թուրքական համաձայնագրի նախագիծը և հանձնարարում ներկայացնել այն Բարձր Դռան քննարկմանը:89

Լեյարդն անմիջապես անցավ աշխատանքի` սուլթանին և նրա կառավարությանը համոզելու ուղղությամբ: Արդեն իսկ մյուս օրը նա հեռագրում էր Սոլսբերիին, որ պատրաստ է իր վրա վերցնել պայմանագրի ստորագրման պատասխանատվությունը: Դեսպանն առաջարկում էր ժամանակ չկորցնել, օգտագործել երկրում տիրող խառնաշփոթ իրավիճակը

__________________________________
89 Turkey No 36 (1878). Correspondence respecting the Convention between Great Britain and Turkey of June 4, 1878. London, 1878, pp. 1-2.

[ էջ 121 ]

և Աբդուլ Համիդի ծանր հոգեկան վիճակը` բրիտանական կառավարության համար շահեկան այդ փաստաթուղթը ստորագրելու նպատակով: Լեյարդի և սուլթանի միջև կայացած գաղտնի բանակցությունների արդյունքում, հունիսի 4-ին, վերջինս իր մոտ հրավիրեց մեծ վեզիր Սավֆետ փաշային և հրամայեց ստորագրել պայմանագիրը: Երբ Սավֆետ փաշան փորձեց առարկել, դեսպանը նրան ասաց. «Եթե օսմանյան կառավարությունը չստորագրի պայմանագիրը, ապա անգլիացի լիազոր ներկայացուցիչները վեհաժողովի ընթացքում չեն ձգտելու փոխել խաղաղության պայմանները: Ավելին, անգլիական կառավարությունը կգրավի Կիպրոսն իր նավատորմի միջոցով, առանց Բարձր Դռան թույլտվության»: Եվ մեծ վեզիրը ստիպված եղավ ստորագրել Կիպրոսի կոնվենցիան` «Պաշտպանական դաշինքն Անգլիայի և Թուրքիայի միջև»:90

Համաձայն փաստաթղթի առաջին հոդվածի, «եթե Ռուսաստանն իր ձեռքում պահելով Բաթումը, Արդահանը, Կարսը կամ նրանցից մեկն ու մեկը, այսուհետև երբևիցե փորձ անի տիրելու Ասիայում Նորին Կայսերական Մեծություն Սուլթանի ունեցած այն երկրներից որևէ մի մասին, որը խաղաղության վերջնական դաշնագրով պետք է որոշվի, այն ժամանակ Անգլիան պարտավորվում է միանալ Նորին Կայսերական Մեծություն Սուլթանի հետ` զենքի ուժով այդ երկրները պաշտպանելու համար: Ի փոխհատուցում Նորին Կայսերական Մեծություն Սուլթանը խոստանում է Անգլիային` մտցնել անհրաժեշտ բարենորոգումներ, որոնք հետո պիտի մանրամասնաբար որոշվեն երկու պետությունների միջև և որոնք նպատակ ունեն Դռան քրիստոնյա և այլ հպատակների բարվոք կառավարումը և պաշտպանությունը խնդրի առարկա եղած երկրներում և որպեսզի Անգլիան իր պարտականությունը կատարելու համար հարկավոր եղած միջոցներն ապահովի, Նորին Կայսերական Մեծություն Սուլթանը հավանություն է տալիս նույնպես, որ Կիպրոս կղզին գրավվի և կառավարվի Անգլիայի կողմից»:91

Այսպիսով, պայմանավորվածություն ձեռք բերելով Ռուսաստանի կառավարության հետ և համոզված լինելով, որ նա նոր պատերազմ սկսելու հնարավորություն և մտադրություն չունի, բրիտանական դիվանագիտությունը խորամանկորեն ստիպեց Աբդուլ Համիդին զիջել Կիպրոսը, դրանով իսկ ապահովելով Մեծ Բրիտանիայի ազդեցության տարածումը

__________________________________
90 Шпаро О.Б. Նշվ. աշխ., էջ 194-195:
91 Հայաստանը միջազգային դիվանագիտության..., էջ 104:

[ էջ 122 ]

Միջերկրականի արևելյան մասում: Բրիտանական կառավարությունը հանդես եկավ Օսմանյան կայսրության դաշնակցի, նրա ասիական տարածքների պաշտպանի դերում: Արևմտյան Հայաստանը փաստաթղթում չէր հիշատակվում, իսկ բարենորոգումների խնդիրը արծարծված էր ընդհանրապես քրիստոնյաների և կայսրության այլ հպատակների առումով: Այսպիսով, ճնշված ժողովուրդների ինքնավարության ձգտումներին բրիտանական դիվանագիտությունը հակադրում էր Օսմանյան կայսրությունն ամբողջապես բարենորոգելու ծրագիրը, խոչընդոտում նրանց ազատագրության գործը: Այդ օրերին դեսպան Լեյարդը և թուրք սահմանադրականները ճնշում էին գործադրում Կոստանդնուպոլսի հայ ղեկավարների վրա, պահանջելով հրաժարվել Օսմանյան կայսրությունից բաժանվելու կամ նույնիսկ տեղական ինքնավարության հասնելու գաղափարներից:

Երբ վերջնականապես հայտնի դարձավ, որ Սան-Ստեֆանոյի նախնական համաձայնագիրը դրվելու է եվրոպական տերությունների վեհաժողովի քննարկմանը, հայ ազգային մարմինները որոշեցին անմիջականորեն դիմել տերությունների կառավարություններին, հատուկ պատվիրակություն ուղարկելով Եվրոպայի մայրաքաղաքներ: Պատվիրակության ղեկավար նշանակվեց արքեպիսկոպոս Մկրտիչ Խրիմյանը: Կառավարություններին ներկայացնելու նպատակով նախապատրաստվեց ծրագիր, համաձայն որի կայսրության հայաբնակ շրջաններում ստեղծվում էր վարչական ինքնավարություն տերությունների հսկողության ներքո: Համաձայն Ներսես պատրիարքի դիրքորոշման, երախտապարտ լինելով Ռուսաստանին, հարկավոր էր ապահովել Մեծ Բրիտանիայի բարյացակամությունը և միացյալ Եվրոպայի միջամտությամբ իրագործել ազգային ինքնավարության գաղափարը: Սակայն հայ ազգային իշխանությունների կողմից որդեգրած գիծը անիրականանալի էր, քանի որ բրիտանական դիվանագիտությունը զբաղվում էր հայերի խնդրով միմիայն Ռուսաստանի ծրագրերը խափանելու, նրա առաջխաղացումը կանխելու նպատակով: Փաստորեն հայերի միջոցով իրագործվում էր Լեյարդի ծրագիրը` Արևմտյան Հայաստանն Օսմանյան կայսրության տիրապետության ներքո պահելու մասին:92

__________________________________
92 Կիրակոսյան Ջ. Բուրժուական դիվանագիտությունը և Հայաստանը (XIX դարի 70-ական թթ.)..., էջ 220-221:

[ էջ 123 ]

Խրիմյանի գլխավորած պատվիրակությունը մեկնեց Հռոմ և Փարիզ, հանդիպումներ ունեցավ Իտալիայի ու Ֆրանսիայի արտգործնախարարների հետ, այնուհետև ժամանեց Լոնդոն: Մեծ Բրիտանիայի փոքրաթիվ, սակայն բավականին գործուն հայ համայնքի ջանքերի շնորհիվ պատվիրակությունը հանդիպեց անգլիական եկեղեցու առաջնորդ Քենտրբերիի արքեպիսկոպոսին, ընդդիմադիր կուսակցության ղեկավար Գլադստոնին, արտգործնախարար Սոլսբերիին, Էդինբուրգի հերցոգին, բրիտանական խորհրդարանի մի շարք պատգամավորների, բազմաթիվ լրագրողների և այլն: Վարչապետը չընդունեց հայ պատվիրակներին, իր քարտուղարի միջոցով փոխանցելով, որ չափազանց զբաղված է և առաջարկելով իրենց հետաքրքրող խնդրով դիմել արտգործնախարարությանը: Մայիսի 10-ին պատվիրակությանն ընդունեց Սոլսբերին: Խրիմյանն արտգործնախարարին ներկայացրեց Ներսես պատրիարքի կողմից ստորագրված մարտի 1-ի կոնդակը, որտեղ վերջինս դիմում էր Մեծ Բրիտանիային` քրիստոնյա հայերին օգնելու, հայկական գավառներում ինքնավարություն ստեղծելու խնդրանքով: Ընդունելով դիմումը, Սոլսբերին հայկական խնդրի ապագան պայմանավորեց միայն տերությունների առաջիկա վեհաժողովով, վստահեցնելով, որ հայերի համար ապահովվելու է բարեկեցություն, ազատություն և խաղաղություն երաշխավորող վարչաձև:93

Հունիսի սկզբին, հայկական պատվիրակության հանդիպումների և հայ համայնքի գործունեության արդյունքում, Հայկական հարցն առաջին անգամ քննարկվեց բրիտանական խորհրդարանի համայնքների պալատում: Ելույթ ունեցած խորհրդարանականներ Կարնարվոնը և Շեֆտսբյուրին ներկայացրեցին արևմտահայության ծանր վիճակը, նշեցին, որ Սան-Ստեֆանոյի պայմանագիրը հավասար իրավունքներ չի ապահովում կայսրության բոլոր քրիստոնյաների համար, պահանջեցին բրիտանական կառավարությունից` Բեռլինի վեհաժողովի աշխատանքի ընթացքում պաշտպանել հայերի իրավունքները, ինչպես նաև նպաստել Արևմտյան Հայաստանում բարենորոգումների իրագործմանը: Պատասխանելով

__________________________________
93 Sarkissian A.O. History of the Armenian Question to 1885. Urbana, 1938, pp. 78-79; Կիրակոսյան Ջ. Բուրժուական դիվանագիտությունը և Հայաստանը (XIX դարի 70-ական թթ.)..., էջ 98-104; Բայրամյան Լ. Արևմտյան Հայաստանը անգլիական իմպերիալիզմի պլաններում: Երևան, 1982, էջ 104-106; Լեո. Թուրքահայ հեղափոխության գաղափարաբանությունը: Հ. Ա.: Փարիզ, 1934, էջ 88:

[ էջ 124 ]

խորհրդարանականների հարցապնդումներին լորդերի պալատում, Սոլսբերին անհնարին էր համարում հայ բնակչության համար հատուկ բարենորոգումների իրականացումը` հայերի ցրվածության և մահմեդականների հնարավոր բացասական հակազդեցության պատճառով: Արտգործնախարարի կարծիքով, Հայկական հարցի լուծումը շատ ավելի բարդ է, քան բալկանյան սլավոնների խնդիրը, ուստի հնարավոր միակ ելքը կայանում է Օսմանյան կայսրությունում ընդհանուր բարենորոգումներ իրականացնելու մեջ:94

Հունիսի 13-ին Բեռլինում բացվեց եվրոպական տերությունների վեհաժողովը: Մեծ Բրիտանիայի, Ավստրո-Հունգարիայի, Գերմանիայի, Ռուսաստանի, Ֆրանսիայի և Իտալիայի ներկայացուցիչները Գերմանիայի կանցլեր Բիսմարկի նախագահությամբ ուղիղ մեկ ամիս վերաքննության էին ենթարկում Սան-Ստեֆանոյի պայմանագրի պայմանները` դրանք 1856 թ. Փարիզի և 1871 թ. Լոնդոնի պայմանագրերի հիմնադրույթներին համապատասխանացնելու, այսինքն միջազգայնացնելու նպատակով: Այդ նպատակով Բեռլին էին ժամանել նաև Ռումինիայի, Հունաստանի, Սերբիայի, Չեռնոգորիայի, Իրանի և Կոստանդնուպոլսի Հայոց ազգային ժողովի պատվիրակությունները, որոնք սակայն վեհաժողովում իրավահավասար մասնակցության իրավունք չստացան, բավարարվելով տերությունների ներկայացուցիչների հետ առանձին հանդիպումներով: Միայն հունական և ռումինական պատվիրակություններն իրավունք ստացան ելույթներ ունենալու վեհաժողովի առանձին նիստերում:

Բրիտանական թագուհու որոշմամբ Բեռլինի վեհաժողովում Մեծ Բրիտանիայի ներկայացուցիչներ նշանակվեցին Դիզրաելին, Սոլսբերին և Գերմանիայում դեսպան լորդ Օդո Ռասսելը:95 Հունիսի 8-ին Ռասսելին ուղղված նամակում Սոլսբերին գրում էր, որ Սան-Ստեֆանոյի պայմանագրով նախատեսված Օսմանյան կայսրության ասիական տարածքների ռուսական անեքսիան, ինչը բավականին վնասակար հետևանքներ կարող է ունենալ Մեծ Բրիտանիայի շահերի համար, թվում է, լուրջ հակազդեցության առարկա չի դառնալու մյուս եվրոպական տերությունների կողմից: Իհարկե, շարունակում է արտգործնախարարը, այնքան էլ դժվար չի լինելու ստիպել Ռուսաստանին զգալի զիջումների

__________________________________
94 Hansard`s Parliamentary Debates, 1878. Vol. 240, pp. 1242-1246.
95 Turkey No 39 (1878). Correspondence relating to the Congress of Berlin with the Protocol of the Congress. London, 1878, p. 1.

[ էջ 125 ]

գնալու գրավված տարածքների հարցում, որոնք ներառնում են նաև Տրապիզոնից Թավրիզ տանող առևտրական ճանապարհը: Սակայն ամեն դեպքում, նշում էր Սոլսբերին, վստահություն չկա, որ Ռուսաստանը հոժարակամորեն զիջումների կգնա Բաթումի, Կարսի կամ Արդահանի հարցում, ինչպես նաև հնարավոր է, որ Բրիտանիայի փաստարկները վեհաժողովի ընթացքում ցանկալի աջակցություն չստանան մյուս տերությունների կողմից: Սոլսբերին դեսպանին հանձնարարում է մինչև վեհաժողովի բացումը և նրա ընթացքում աշխատել այդ ուղղությամբ տերությունների ներկայացուցիչների հետ, քանի որ պատերազմական գործողությունների հետևանքով գրավված տարածքների անեքսիան կարող է վիժեցնել կայսրության ապագա կայունացման գործընթացն ու թուլացնել թուրքական կառավարության դիրքերը:96

Վեհաժողովի բացման ժամանակ արտասանած իր առաջին ելույթում Դիզրայելին հայտարարեց, որ բրիտանական պատվիրակությունը ժամանել է Բեռլին կարգավորելու թուրքական սուլթանի գործերը և հնարավորություն տալու նրան դրսևորել իր իշխանությունն Օսմանյան կայսրությունում: Ռուսական պատվիրակության ղեկավար Գորչակովն իր խոսքում փորձում էր ապացուցել, որ Ռուսաստանի գլխավոր նպատակն է` ապահովել ու երաշխավորել ինքնավար գոյավիճակ Օսմանյան քրիստոնյա ժողովուրդների համար:97

Հունիսի 13-ից մինչև հուլիսի 4-ը վեհաժողովի նիստերին քննարկվեցին Սան-Ստեֆանոյի պայմանագրի Բալկաններին և սևծովյան նեղուցներին վերաբերող հոդվածները: Բրիտանական և ավստրո-հունգարական պատվիրակությունների ճնշման տակ Բուլղարիան բաժանվեց երկու մասի. Բալկանյան լեռնաշղթայից հյուսիս ընկած շրջանում ստեղծվեց անկախ բուլղարական պետություն, իսկ Բալկաններից հարավ գտնվող Արևելյան Ռումելիան մնաց Օսմանյան կայսրության կազմում: Ռուսաստանին հաջողվեց պաշտպանել Սան-Ստեֆանոյի պայմանագրով նախատեսված Ռումինիայի, Սերբիայի և Չեռնոգորիայի անկախությունը: Մեծ Բրիտանիայի պատվիրակների պնդումով Ավստրո-հունգարական կայսրության մաս կազմեցին Բոսնիան և Հերցեգովինան:98

__________________________________
96 Նույն տեղում, էջ 2-3:
97 Նույն տեղում, էջ 13:
98 Հայաստանը միջազգային դիվանագիտության..., էջ 106-126:

[ էջ 126 ]

Հույն-թուրքական հարաբերությունների քննարկման արդյունքում որոշվեց, որ եթե Օսմանյան կայսրությունն ու Հունաստանը փոխհամաձայնության չհասնեն սահմանների ճշտման հարցում, տերություններն առաջարկելու են իրենց միջնորդությունը բանակցությունների ընթացքում:99 Բրիտանական պատվիրակության դիրքորոշումը բալկանյան և, մասնավորապես, հունական հարցում, դժգոհություն առաջացրեց սուլթանական կառավարության մոտ: Այդ օրերին Լեյարդը Դիզրայելիին և Սոլսբերիին գրում էր, որ թուրք կառավարող շրջանակները բավականին լուրջ կասկածանքով են սկսել վերաբերվել Մեծ Բրիտանիայի դիվանագիտության քայլերին, մտածելով, թե Բեռլինի վեհաժողովում այն իրագործում է տերությունների միջև գոյություն ունեցող կայսրության բաժանման գաղտնի համաձայնությունը: Դեսպանը հաղորդում էր, որ Բարձր Դուռը որոշում է ընդունել հետաձգել Կիպրոսի փոխանցումը Մեծ Բրիտանիային` մինչև վեհաժողովի ավարտը: Որոշումը պատճառաբանվում էր նրանով, որ այդ դեպքում Ռուսաստանը կհրաժարվի կայսրության ասիական տարածքները վերադարձնելուց, իսկ մյուս տերությունները, հնարավոր է, կպահանջեն այլ տարածքային զիջումներ սուլթանի տիրույթների հաշվին:100

Դիզրայելին և Սոլսբերին ծայր աստիճան զայրացել էին թուրքական կառավարության վարքագծի վրա: Օսմանյան կայսրության ասիական տիրույթների հարցի քննարկումից երկու օր առաջ Սոլսբերին գրում էր Լեյարդին, որ բրիտանական կառավարությունը դիտում է Բարձր Դռան դիրքորոշումը որպես ՙաղաղակող դավաճանություն և սև ապերախտություն՚ այն ջանքերի հանդեպ, որոնք գործադրվում են Թուրքիայի փրկության նպատակով: Բրիտանիան հետագա քայլեր չի ձեռնարկելու Բարձր Դռան օգտին, շարունակում էր նախարարը, մինչև որ սուլթանը չստորագրի Կիպրոսի վերաբերյալ հրովարտակը: Սոլսբերին հրահանգում էր դեսպանին տեղեկացնել սուլթանին Բրիտանիայի դիրքորոշման մասին և ՙջանք ու սպառնալիք՚ չխնայել հրովարտակն անհապաղ ստորագրել տալու համար:101

__________________________________
99 Նույն տեղում, էջ 116:
100 Lee Dwight E. Great Britain and the Cyprus Convention Policy of 1878. Cambridge, 1934, pp. 97-98.
101 Նույն տեղում, էջ 98:

[ էջ 127 ]

Միաժամանակ բրիտանական պատվիրակության համար չափազանց կարևոր էր, որ Կիպրոսի պայմանագրի գոյության մասին չիմացվի մինչև Բաթումի կարգավիճակի և հայկական տարածքների հարցերի շուրջ որոշում ընդունվելու պահը: Այս իրավիճակը հնարավորություն էր տալիս Բրիտանիայի ներկայացուցիչներին մի կողմից նոր զիջումներ կորզել Ռուսաստանից, մյուս կողմից` ներկայանալ որպես Օսմանյան կայսրության տարածքային ամբողջականության գլխավոր պաշտպան:

Հուլիսի 4-ին վեհաժողովի 12-րդ նիստի քննարկմանը դրվեց Սան-Ստեֆանոյի պայմանագրի Արևմտյան Հայաստանին վերաբերող հոդվածը: Համաձայնելով հոդվածի վերջին երեք տողերի հետ, որոնք ուղղված էին «...հայերին բարելավումներ և բարենորոգումներ շնորհելուն», Սոլսբերին պահանջեց կրճատել ռուսական զորքերին որպես բարենորոգումների իրագործման երաշխիք այդ տարածքում թողնելու վերաբերյալ հոդվածի առաջին երեք տողերը: Հակառակ պարագայում նա կառաջարկի հայերին վերաբերող հոդված` նոր խմբագրությամբ: Տեղյակ պահելով ներկաներին, որ դեռևս պատրաստ չէ տվյալ հարցի քննարկմանը, Շուվալովն իր մտահոգությունն արտահայտեց այն մասին, որ մինչև խոստացված բարենորոգումների իրագործումը ռուսական զորքերի դուրսբերումը կարող է լուրջ անկարգությունների տեղիք տալ: Նա առաջարկեց հետաձգել քննարկումը` «Հայաստանի հարցն ավելի ամբողջությամբ քննելու» նպատակով:102

Հուլիսի սկզբին բրիտանական մամուլն անսպասելիորեն հրապարակեց Շուվալով-Սոլսբերի գաղտնի արձանագրության տեքստը: Մամուլն ու ընդդիմությունը մեծ աղմուկ բարձրացրին Լոնդոնում, մեղադրելով կառավարությանը և, մասնավորապես, Բեռլինում բանակցող պատվիրակությանը դավաճանության, Ռուսաստանի օգտին մեծ զիջումներ անելու մեջ: Մեծ Բրիտանիայի և Ռուսաստանի պատվիրակությունների հանդիպումների ընթացքում բրիտանական կողմն, ի հակասումն Շուվալով-Սոլսբերի արձանագրության, պահանջեց Օսմանյան կայսրությանը վերադարձնել ոչ միայն Էրզրումը, Բայազետն ու Ալաշկերտի հովիտն, այլև Կարսը, Արդահանն ու Բաթումը: Սոլսբերին նշում էր, որ այդ տարածքների կորուստը չափազանց բացասական ազդեցություն կթողնի Ասիայում սուլթանի հեղինակության վրա: Նա նույնիսկ հայտարարում է Շուվալովին, որ ստիպված հրաժարական է տալու, քանի որ ինքն է ստորագրել փաստաթուղթը: Իսկ այդ դեպքում

__________________________________
102 Turkey 39 (1878)..., p. 186.

[ էջ 128 ]

արձանագրությունը անվավեր կհամարվի և ռուսական կառավարությունը ստիպված կլինի հրաժարվել Բաթումից: Հուլիսի 6-ին, Սան-Ստեֆանոյի պայմանագրի 19-րդ հոդվածի քննարկման ժամանակ, Մեծ Բրիտանիայի արտգործնախարարը հայտարարեց, որ եթե Ռուսաստանը ամեն գնով որոշել է պահել Կարսն ու Արդահանը, ապա ՙԱնգլիան իրեն իրավունք է վերապահելու պաշտպանելու իր շահերն ու իր ազդեցությունը բնակչության նկատմամբ այնպիսի միջոցներով, որոնք նա հարմար կհամարի»:103

Իր կեցվածքով և, մասնավորապես, այս հայտարարությամբ Սոլսբերին փաստորեն նախապատրաստեց եվրոպական դիվանագիտությանը հաշտվելու Մեծ Բրիտանիայի կողմից Կիպրոսի ձեռքբերման փաստի հետ: Ռուսական պատվիրակության համար բրիտանական ներկայացուցիչների վարած գիծը ներկայանում էր որպես ուղիղ սպառնալիք: Շուվալովը ստիպված դիմում է Բիսմարկի միջնորդությանը, որը, ծանոթանալով ռուս-բրիտանական արձանագրության տեքստին, համոզում է Դիզրայելիին` ավելի չշիկացնել մթնոլորտը և սահմանափակվել եղածով: Նույն օրը, վեհաժողովի 14-րդ նիստում Շուվալովը հաստատում է Ռուսաստանի հրաժարումը ռուս-թուրքական պայմանագրով իրեն տրված Բայազետից ու Ալաշկերտի հովտից և հայտարարում Բաթումը ազատ նավահանգիստ (պորտո-ֆրանկո) դարձնելու իր կառավարության որոշման մասին: Անմիջապես հետո խոսք է վերցնում Դիզրայելին և հայտարարում, որ «ամբողջությամբ հավանություն է տալիս և ընդունում այդ առաջարկը, թեև Անգլիայի ցանկությունն էր, որ այդ ամրակետը մնար սուլթանի տիրապետության տակ»104

Այնուհետև վեհաժողովի 14-րդ նիստը շարունակում է Սան-Ստեֆանոյի պայմանագրի 16-րդ հոդվածի քննարկումը: Սոլսբերին բաժանում է ներկաներին և ներկայացնում հայերին վերաբերող հոդվածը նոր խմբագրությամբ: Հանելով տեքստից ռուսական զորքին վերաբերող հատվածը, նա հոդվածի վերջում ավելացնում է Հայաստանում բարենորոգումները եվրոպական տերությունների հսկողությամբ իրականացնելու ձևակերպումը: Նա հայտարարում է, որ ՙհայերի շահերը պետք է պաշտպանվեն և որ առաջարկության նպատակն է նրանց հույսեր տալ անհապաղ բարելավումների և միաժամանակ ապագա առաջադիմության համար՚: Վիճաբանելով Շուվալովի հետ բարենորոգումների անցկացման

__________________________________
103 Նույն տեղում, էջ 207:
104 Նույն տեղում, էջ 208-209:

[ էջ 129 ]

երաշխիքների հարցում, Սոլսբերին պնդում էր եվրոպական տերությունների համատեղ հսկողության անհրաժեշտության վրա: Ռուսական պատվիրակության դիրքորոշումը փորձեցին պաշտպանել Ֆրանսիայի ներկայացուցիչները, սակայն ի վերջո հաղթանակեց բրիտանական դիվանագետների տեսակետը:

Օսմանյան կայսրության պատվիրակության ղեկավար Կարաթեոդորի փաշան համաձայնեց, որ վերջին պատերազմի ընթացքում անկառավարելի ցեղերի կողմից տեղի են ունեցել լուրջ անկարգություններ, սակայն Բարձր Դուռն անհապաղ միջոցներ է ձեռնարկել դրանք վերացնելու ուղղությամբ: Նա վստահություն էր խնդրում Բարձր Դռան կողմից ձեռնարկվելիք քայլերի հանդեպ և առաջարկում իր լրացումը` ներկայացված բրիտանական տեքստին. «Բարձր Դուռը կհաղորդի վեց տերություններին այդ ուղղությամբ ձեռնարկված միջոցառումների մասին»: Տեղի ունեցած քննարկման ընթացքում Շուվալովն ավելի նախընտրեց Սոլսբերիի ներկայացրած ձևակերպումը: Վեհաժողովին նախագահող Բիսմարկը թեև ընդհանրապես կասկած հայտնեց բրիտանական կողմի ներկայացրած հոդվածի «իրական զորության» վերաբերյալ, դժվար համարելով անկախ ցեղերի հանդեպ կիրառվելիք միջոցառումների իրականացումը, նա այնուամենայնիվ հանձնարարեց բրիտանական և թուրքական պատվիրակություններին` վերամշակել և վեհաժողովի հաջորդ նիստին ներկայացնել հոդվածի նախագիծը:105

Հայերին վերաբերող հոդվածի վերջնական խմբագրությունը ներկայացվեց Սոլսբերիի կողմից` բրիտանական և թուրքական պատվիրակությունների անունից, հուլիսի 8-ին, վեհաժողովի 15-րդ նիստի ընթացքում:106 «Բարձր Դուռը պարտավորվում է առանց հետագա հապաղման իրագործել հայաբնակ մարզերում տեղական կարիքներից հարուցված բարելավումներն ու բարենորոգումները և ապահովել հայերի անվտանգությունը չերքեզներից և քրդերից: Բարձր Դուռը տերություններին պարբերաբար կհաղորդի այն միջոցների մասին, որոնք ինքը ձեռք է առել այդ նպատակի համար, իսկ տերությունները կհսկեն դրանց կիրառմանը»:107

__________________________________
105 Նույն տեղում, էջ 210:
106 Նույն տեղում, էջ 225:
107 Հայաստանը միջազգային դիվանագիտության..., էջ 128:

[ էջ 130 ]

Այսպիսով, բրիտանական դիվանագիտությանը հաջողվեց Սան-Ստեֆանոյի պայմանագրի 16-րդ հոդվածը փոխարինել Բեռլինի պայմանագրի 61-րդ հոդվածով և զրկել Ռուսաստանին Արևմտյան Հայաստանում իր մենաշնորհի հաստատումից: Ընդհանուր առմամբ բրիտանական դիվանագիտությունը կարողացավ Սան-Ստեֆանոյից մինչև Բեռլին ընկած ժամանակահատվածում չեզոքացնել 1877-1878 թթ. պատերազմում Ռուսաստանի ռազմական հաջողությունները, ամրապնդել իր ազդեցությունն Օսմանյան կայսրությունում և նույնիսկ ձեռք բերել կարևոր հենակետ Արևելյան Միջերկրականում` Կիպրոս կղզին: Եթե 16-րդ հոդվածի համաձայն, ռուսական զորքի ներկայությունն Արևմտյան Հայաստանում կարող էր հանդիսանալ բարենորոգումների իրագործման իրական երաշխիք հայ բնակչության անվտանգությունն ապահովելու ուղղությամբ, ապա 61-րդ հոդվածից չէր երևում, թե ինչպես են տերություններն իրականացնելու հսկողությունը Բարձր Դռան կողմից ձեռնարկված միջոցառումների հանդեպ: Սան-Ստեֆանոյի պայմանագրում հիշատակվում էր Հայաստան անվանունը, իսկ Բեռլինի պայմանագրում խոսվում էր միայն հայաբնակ մարզերի մասին: Կատարված փոփոխությունն իր մեջ լուրջ իմաստ էր պարունակում: Մեծ Բրիտանիայի քաղաքականությունն ընդհանրապես խուսափում էր Հայաստան աշխարհագրական անվանման օգտագործումից` ապագայում նույնիսկ ինքնավար շրջանի ստեղծումը բացառելու նպատակով: Թեև Սան-Ստեֆանոյի և Բեռլինի պայմանագրերի համապատասխան հոդվածներով Հայկական հարցը դարձավ միջազգային դիվանագիտության առարկա, այն երբեք չդադարեց Օսմանյան կայսրության ներքին խնդիր լինելուց: Օգտվելով բրիտանական քաղաքականության բարենպաստ դրսևորումներից, Օսմանյան կայսրության փոքրամասնությունների, մասնավորապես, արևմտահայության ծանր վիճակի հանդեպ եվրոպական տերությունների անտարբերությունից, 61-րդ հոդվածի ոչ հստակ, հեղհեղուկ ձևակերպումներից, անմիջապես Բեռլինի վեհաժողովից հետո սուլթան Աբդուլ Համիդը որդեգրեց հակահայկական քաղաքականություն` վարչական միավորների վերաձևման և հայ բնակչության ֆիզիկական բնաջնջման միջոցով «հայաբնակ մարզեր» հասկացությունը իսպառ վերացնելու նպատակով:

[ էջ 131 ]

 

Լրացուցիչ տեղեկություններ

Տրամադրել է` Արման Կիրակոսյան։
HTML կոդավորում՝ Լինա Քամալյան։

Հեղինակային իրավունքները՝ Արման Կիրակոսյան։
Հրապարակված է հեղինակի թույլտվությամբ։ Առանց հեղինակի թույլտվության արտատպումը կամ հրապարակումը արգելվում է։

Տես նաև

Арман Киракосян — Великобритания и Армянский вопрос
Джон Киракосян — Младотурки перед судом истории

Design & Content © Anna & Karen Vrtanesyan, unless otherwise stated.  Legal Notice