ArmenianHouse.org - Հայ գրականություն, պատմություն, կրոն
Unicode Armenian Language Support Unicode Armenian Language Support Unicode Armenian Language Support
ArmenianHouse.org in EnglishArmenianHouse.org in Russian

Արման Կիրակոսյան

ԲՐԻՏԱՆԱԿԱՆ ԴԻՎԱՆԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆԸ ԵՎ ԱՐԵՎՄՏԱՀԱՅՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴԻՐԸ


Բովանդակություն   Տիտղոսաթերթ   Առաջաբան
Գլուխ առաջին
   Գլուխ երկրորդ   Գլուխ երրորդ   Գլուխ չորրորդ   Գլուխ հինգերորդ
Ամփոփում   Գրականության ցանկ   Բովանդակություն (ըստ աղբյուրի)


[ էջ 132 ]

ԳԼՈՒԽ ԵՐՐՈՐԴ

ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԲԱՐԵՆՈՐՈԳՈՒՄՆԵՐԻ ԽՆԴԻՐԸ ԵՎ ԲՐԻՏԱՆԱԿԱՆ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹՅԱՆ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ 1878-1892 ԹԹ.

1. ՄԵԾ ԲՐԻՏԱՆԻԱՅԻ ՊԱՀՊԱՆՈՂԱԿԱՆ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹՅԱՆ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՐՑՈՒՄ 1878-1880 ԹԹ.

Բեռլինի վեհաժողովի որոշումները մեծ տեղաշարժեր արձանագրեցին Եվրոպայի քաղաքական կյանքում, կարևորագույն նշանակություն ունեցան օսմանյան լծից բալկանյան ժողովուրդների ազատագրման գործում: Անկախություն ձեռք բերեցին Սերբիան, Չեռնոգորիան և Ռումինիան, ինքնավարություն ստացան Բուլղարիան և Արևելյան Ռումելիան, Ռուսաստանին անցան Բեսարաբիան, Կարսը, Արդահանն ու Բաթումը, Ավստրո-Հունգարիան գրավեց Բոսնիան: Սակայն տարածքային այդ փոփոխությունները չլուծեցին Արևելյան հարցը, չթուլացրին միջազգային հարաբերությունների լարվածությունը: Ճգնաժամը և Բեռլինի վեհաժողովն ավելի սրեցին եվրոպական տերությունների միջև գոյություն ունեցող հակասությունները: Ավստրո-գերմանական միության ստեղծման (7 հոկտեմբերի 1879 թ.) արդյունքում ամրապնդվեցին ռուս-ֆրանսիական հարաբերությունները, հիմք հանդիսանալով տերությունների ռազմական խմբավորումների ձևավորման համար, որոնք բախվեցին միմյանց հետ առաջին համաշխարհային պատերազմում:

Թեև վեհաժողովի ավարտից անմիջապես հետո սկսվեցին ռուս-բրիտանական բանակցությունները նեղուցներից բրիտանական նավատորմի և Կոստանդնուպոլսի մերձակայքից ռուսական զորքերի միաժամանակ ետքաշման կապակցությամբ, հարաբերությունները երկու պետությունների միջև մնում էին լարված: Օգտվելով հետպատերազմյան Ռուսաստանի ռազմական և տնտեսական ծանր վիճակից, բրիտանական կառավարությունը հաջողությամբ շարունակում էր Մերձավոր Արևելքում իր դիրքերի ամրապնդման քաղաքականությունը:

Բեռլինի պայմանագրի 61-րդ հոդվածի իրագործումը` սուլթանական կառավարությունից հայերի օգտին բարենորոգումներ պահանջելը, դարձել էր Դիզրայելիի

[ էջ 133 ]

կառավարության առաջնահերթ խնդիրը: Արևմտյան Հայաստանի մի շարք քաղաքներում նշանակվեցին բրիտանական հյուպատոսներ, որոնց հաղորդագրություններն ու զեկուցագրերը հայ բնակչության վիճակի և տեղական իշխանությունների գործելակերպի մասին Մեծ Բրիտանիայի կառավարության կողմից օգտագարծվում էին Բարձր Դռանը մշտական լարվածության մեջ պահելու համար` նրանից նոր զիջումներ կորզելու նպատակով: Բրիտանական հյուպատոսներն ու փոխհյուպատոսները հիմնականում ռազմական հետախույզներ կամ ինժեներներ էին, որոնց հանձնարարված էր մանրամասնորեն ուսումնասիրել երկրի տեղագրությունն ու աշխարհագրությունը, բնակչության թվակազմն ու սովորույթները: Բրիտանական դիվանագիտության առջև խնդիր էր դրված կանխել Ռուսաստանի ազդեցության տարածումը Մերձավոր Արևելքում, ինչպես նաև` օգտագործելով Հայկական հարցը, խաղաղ ճանապարհով անջատել Եգիպտոսն Օսմանյան կայսրությունից:

Վեհաժողովի փակման անմիջապես հաջորդ օրը Լեյարդը հաղորդում էր Սոլսբերիին, որ Ռուսաստանը շարունակում է իրեն հատուկ բանսարկություններ կազմակերպել Ասիական Թուրքիայի հայերի շրջանում: Ըստ դեսպանի, ռուսական գործակալներն ուղարկվում են հայաբնակ շրջաններ` սուլթանական իշխանության նկատմամբ դժգոհություն սերմանելու նպատակով, իսկ մայրաքաղաքի հայերի շրջանում արդեն գործում է ռուսամետ կազմակերպություն, ուր ընդգրկված են հայ համայնքի ազդեցիկ ղեկավար անդամներ: Մեկ շաբաթ առաջ պատրիարք Ներսեսը հայտարարել էր դեսպանին, որ երկար չի կարողանալու ղեկավարել պատրիարքարանը, եթե վեհաժողովը ոչինչ չանի հայերի համար, իսկ Բրիտանիան չստանձնի հայերի հովանավորությունը: Պատրիարքը պատրաստվում էր կոչ անել իր ժողովրդին ուշադրություն չդարձնել Ռուսաստանի բանսարկություններին և հավատարիմ մնալ սուլթանին: Լեյարդի համոզմամբ, ներկայիս պատրիարքի գործունեության շնորհիվ պատերազմի ընթացքում հայերը չապստամբեցին սուլթանի դեմ, սակայն համայնքի ռուսամետ ուժերն այսօր նրան մեղադրում են, թե սլավոններն ու կայսրության մյուս քրիստոնյաները կանգնեցին Ռուսաստանի կողքին և շուտով անկախություն կամ ինքնավարություն են ստանալու: Զրույցի ընթացքում Լեյարդը պատրիարքին բացատրել էր Կիպրոսի պայմանագրի դրույթները, համոզելով նրան, որ հայերի համար բարենորոգումների իրագործումը երաշխավորված է:1

__________________________________
1 FO 424 / 72, No 211, pp. 160-161.

[ էջ 134 ]

Դեսպանը նախարարին հաղորդում էր, որ հավաստի աղբյուրների տեղեկատվության համաձայն, Ռուսաստանն իրապես պատրաստվում է կայսրության հայերի շրջանում ստեղծել ռուսամետ կուսակցություն2, ինչպես նաև վերականգնել և Հայաստանի նոր մայրաքաղաք դարձնել Բեռլինի պայմանագրով իրեն անցած Անին: Ռուսական կառավարությունը պատրաստվում է բնակեցնել այստեղ շուրջ 10 հազ. հայերի և այդ նպատակով նրա գործակալներն արդեն իսկ սկսել են քարոզել թուրքահայերին հեռանալ երկրից և տեղափոխվել Ռուսաստան:3

Օգոստոսի 8-ին Սոլսբերին հանձնարարում է Լեյարդին անհրաժեշտ միջոցներ ձեռնարկել, որպեսզի Բարձր Դուռը, Բեռլինի պայմանագրի 61-րդ հոդվածի և Կիպրոսի պայմանագրի դրույթների համաձայն, անմիջապես սկսի բարենորոգումների իրագործման գործընթացն Ասիական Թուրքիայում: Արտգործնախարարը գրում էր, որ այս հարցում չի կարելի ժամանակ կորցնել, քանի որ մահմեդականներն այդ շրջաններում մեծամասնություն են կազմում, իսկ քրիստոնյաները ցրված են: Ուստի բարենորոգումների իրագործումը կարող է բացասական հետևանքներ ունենալ: Սոլսբերին անհրաժեշտ է համարում. 1/ կայսրության ասիական շրջաններում ստեղծել գործուն ժանդարմերիա, որը պետք է ղեկավարվի եվրոպացի սպաների կողմից. 2/ Ասիական Թուրքիայի հիմնական քաղաքներում` Իզմիրում, Էրզրումում, Դիարբեքիրում, Հալեպում, Դամասկոսում և Բաղդադում, հիմնել կենտրոնական դատարաններ, որոնց ենթակայության տակ լինեն շրջանային դատարանները: Յուրաքանչյուր կենտրոնական դատարանում պետք է աշխատի եվրոպացի իրավաբան, որի համաձայնությունը պարտադիր պետք է լինի յուրաքանչյուր գործի համար: Ըստ նախարարի, նման համակարգը դրական արդյունքներ ունեցավ Հնդկաստանում. 3/ բոլոր վիլայեթներում նշանակել եվրոպացի հարկահավաքներ, որոնք պատասխանատու լինեն շրջանի եկամուտների համար և իրավունք ստանան վերացնելու տասնորդը: Սոլսբերիի կարծիքով, ինչպես վալին, այնպես էլ դատավորը և հարկահավաքը պաշտոնի պետք է նշանակվեն սահմանափակ ժամկետով:4

__________________________________
2 Նույն տեղում, էջ 161:
3 FO 424 / 73, No 394, p. 247.
4 Turkey, No 51(1878). Correspondence Respecting Reforms in Asiatic Turkey. London, 1878, pp. 1-4.

[ էջ 135 ]

Օգոստոսի 21-ին Լեյարդը նախարարին տեղեկացնում էր, որ բարենորոգումների իրագործման անհրաժեշտության վերաբերյալ հայտագիր է ներկայացրել Բարձր Դռանը և մեծ վեզիր Սավֆետ փաշայի հետ քննարկել է բրիտանական կառավարության առաջարկները: Վերջինս խոստացել էր առաջարկներն անմիջապես ներկայացնել սուլթանին ու նախարարների խորհրդին և պատասխանել դեսպանին: Զրույցի ընթացքում Սավֆետ փաշան կարծիք է հայտնում, որ եվրոպացի սպաների ղեկավարությամբ ոստիկանություն ստեղծելու առաջարկը վստահաբար չի ընդունվելու: Երկրորդ առաջարկի մասին վեզիրն ասում է, որ նշված քաղաքներում դատարաններ արդեն գոյություն ունեն, խնդիրը միմիայն վստահելի և բանիմաց մասնագետներ նշանակելն է: Ինչ վերաբերվում է եվրոպացիներին, ապա նրանք անպայմանորեն պետք է խոսեն թուրքերեն, քանի որ ժողովուրդը բացասաբար կընդունի օտարերկրյա պաշտոնյաների նշանակումը և կհամարի այն որպես միջամտություն երկրի ներքին գործերին: Սավֆետ փաշայի կարծիքով, տասնորդի համակարգի վերացումը նույնպես չի ընդունվի, քանի որ բնակչությանը ձեռնտու է հարկը վճարել ապրանքով, քան դրամով: Պաշտոնյաների նշանակման ժամկետներ սահմանափակելու մասին նա առարկություն չուներ, սակայն նշեց, որ դժվարությունը կայանում է մասնագետների պակասի մեջ: Լեյարդի կարծիքով, առարկությունների պատճառը նախարարների խորհրդի դիրքորոշումն է, որն ընդհանրապես դեմ է բարենորոգումներ անցկացնելու գաղափարին, համարելով այն կայսրության նկատմամբ եվրոպական տերությունների ազդեցության ամրապնդման միջոց: Ինչ վերաբերում է Սավֆետ փաշային, ապա դեսպանը նրան համարում է առաջադեմ, լիբերալ գաղափարների տեր անձնավորություն:5

Մի քանի օր անց Լեյարդը ներկայացնում է բրիտանական կառավարության առաջարկները սուլթան Աբդուլ Համիդին: Վերջինս դեսպանին խնդրում է իր երախտագիտության հավաստիքները փոխանցել Մեծ Բրիտանիայի կառավարությանը` իր երկրի հանդեպ ցուցաբերվող մտահոգության համար: Նա դեսպանին տեղյակ է պահում, որ շուտով հրովարտակ է ստորագրելու իրավաբանական դպրոց հիմնելու վերաբերյալ` բարենորոգումների իրագործման գործընթացը համապատասխան մասնագետներով ապահովելու նպատակով: Զրույցի վերջում սուլթանը խնդրում է, որ բրիտանական

__________________________________
5 Նույն տեղում, էջ 4-5:

[ էջ 136 ]

կառավարությունը վարկ տրամադրի Օսմանյան կայսրությանը, ինչպես նաև շնորհակալություն է հայտնում Մեծ Բրիտանիայի վարչապետին և արտգործնախարարին` վերջին ելույթներում իր հասցեին արտահայտած բարի խոսքերի համար: Աբդուլ Համիդը գտնում է, որ Մեծ Բրիտանիան Թուրքիայի իրական դաշնակիցն է:6

Սեպտեմբերի 14-ին Լեյարդը հաղորդում է Սոլսբերիին, որ համաձայն փոխհյուպատոս Ալֆրեդ Բիլիոտտիից ստացված տեղեկատվության, Էրզրումի վիլայեթի հայությունը խուճապահար վիճակում է ռուսական զորքերի դուրսբերումից հետո հայկական ջարդերի կազմակերպման վերաբերյալ տարածված լուրերի պատճառով:7 Մինչ այդ, սեպտեմբերի 10-ին, հյուպատոս Լայալը Թիֆլիսից հաղորդել էր արտգործնախարարին, որ մի քանի հազար հայեր Ալաշկերտից և Ղարաքիլիսայից անցել են սահմանը և ներկայումս գտնվում են Երևանի շրջակայքում:8 Դեսպանն անմիջապես հանդիպում է ունենում սուլթանի հետ և զգուշացնում նրան Հայաստանից ռուսական զորքերի դուրսբերումից հետո քրիստոնյա բնակչության հնարավոր ջարդի սպառնալիքի կապակցությամբ: Ըստ դեսպանի, հայերի շրջանում մեծ խուճապ կա, շատերը ցանկություն են հայտնում ռուսական զորքերի հետ անցնել սահմանը: Լեյարդը սուլթանից պահանջում էր անհապաղ միջոցներ ձեռնարկել հայերի պաշտպանության համար, ինչպես նաև հայազգի նշանակել վալիի պաշտոնում: Աբդուլ Համիդը Լեյարդին խոստանում է համապատասխան միջոցներ ձեռնարկել և նրա ներկայությամբ հանձնարարություն է տալիս Սավֆետ փաշային: Սուլթանը միայն չի ընդունում վալիի պաշտոնում հայազգի նշանակելու գաղափարը, նշելով, որ ներկայիս պաշտոնյան հեղինակավոր քուրդ է, որը մեծ ազդեցություն ունի քրդական բնակչության շրջանում:9

Երկու օր անց Լեյարդը հաղորդում էր Սոլսբերիին, որ սպասվող հայկական ջարդերի լուրերը չափազանցված են և տարածվում են ռուսական գործակալների կողմից: Սակայն,

__________________________________
6 FO 424 / 73, No 453, p. 273.
7 Turkey, No 53 (1878). Further Correspondence Respecting the Affairs of Turkey. London, 1878, p. 165.
8 Turkey, No 54 (1878). Further Correspondence Respecting the Affairs of Turkey. London, 1878, p. 49.
9 FO 424 / 74, No 281, p. 175.

[ էջ 137 ]

ըստ դեսպանի, ամեն դեպքում հարկավոր է ժամանակ չկորցնել և ստիպել սուլթանական կառավարությանը անմիջապես սկսել բարենորոգումների իրագործումը, քանի որ, հակառակ պարագայում, Եվրոպայի հասարակական կարծիքը կրկին կարող է ընդունել հակաթուրքական դիրք: Լեյարդը համոզված էր, որ եվրոպական հասարակական կարծիքի ճնշման տակ Բարձր Դուռը կարող է զրկվել բրիտանական կառավարության աջակցությունից: Այս ամենը բրիտանական դեսպանը փորձել էր բացատրել Սավֆետ փաշային: Վերջինս պատասխանել էր, թե Բարձր Դուռը չափազանց մտահոգված է ստեղծված իրավիճակով և ձգտում է ամեն ինչ անել հնարավոր բարդություններից խուսափելու համար: Լեյարդը Սոլսբերիին առաջարկում է կրկին Հայաստան գործուղել հյուպատոս Զոհրապին, որը միշտ կարողացել է լեզու գտնել տեղական իշխանությունների հետ:10

Սեպտեմբերի 19-ին Լեյարդը տեղեկացնում էր Սոլսբերիին, որ իր հետ ունեցած վերջին զրույցից անմիջապես հետո սուլթանը վալի Իսմաիլ Հաքքի փաշային հանձնարարել էր միջոցներ ձեռնարկել հայ բնակչության անվտանգությունն ապահովելու ուղղությամբ: Վալին պատասխանել էր, որ հայերի սպասվող ջարդերի մասին տարածվող լուրերը չափազանցված են և որ ինքն անձամբ պատասխանատվություն է կրում նրանց ապահովության համար: Դեսպանն իր համոզմունքն էր հայտնում նախարարին, որ ռուսներն ամեն ինչ անում են Հայկական հարցում Եվրոպայի դերը նսեմացնելու, հայերին թուրքական իշխանությունների դեմ պայքարի հանելու, խուճապային իրավիճակ ստեղծելու համար:11

Նույն օրը Լեյարդը հանդիպում է պատրիարք Ներսեսի հետ և տեղյակ պահում նրան սուլթանական կառավարության կողմից ձեռնարկված միջոցառումների մասին: Վերջինս իր անվստահությունն է հայտնում Բարձր Դռան խոստումների հանդեպ, նշելով, որ միակ իրական միջոցը` դա հայազգի վալիի նշանակումն է Հայաստանում: Բրիտանական դեսպանը պատասխանում է, թե դրա ժամանակը դեռևս հասունացած չէ: Իր կարծիքով, ներկայիս առաջնահերթ խնդիրը Փոքր Ասիայում կարգ ու կանոնի վերականգնումն է` քրդական ցեղերը զինաթափելու և հսկողության տակ պահելու միջոցով:12

__________________________________
10 Turkey, No 53 (1878)..., pp. 201-202.
11 FO 424 / 74, No 388, p. 246.
12 FO 424 / 74, No 503, p. 322.

[ էջ 138 ]

Սեպտեմբերի 25-ին Սոլսբերին տեղեկանում է Ռուսաստանում բրիտանական դեսպանությունից, որ ռուսական կառավարությունը քայլեր է ձեռնարկում արևմտահայերի գաղթն Արևելյան Հայաստան կանխելու ուղղությամբ: Որպես օրինակ էր բերվում սեպտեմբերի 11-ին «Սանկտ-Պետերբուրգ» ամսագրում տպագրված գեներալ Լազարևի արևմտահայերին ուղղված դիմումը, որտեղ նա կոչ է անում չլքել հայրենի տները և համոզված լինել, որ Բեռլինի պայմանագիրը ստորագրած Ռուսաստանն ու մյուս տերություններն ամեն ինչ անելու են հայերին աջակցելու համար:13

Բեռլինի պայմանագրի ստորագրումից անմիջապես հետո պարզ դարձավ, որ տերությունները ոչ միայն չեն կարողանալու կյանքի կոչել 61-րդ հոդվածը, այլև` ապահովել արևմտահայության անվտանգությունը, կանխել նրա արտագաղթը: Բիլիոտտին Սոլսբերիին հաղորդում էր, որ սեպտեմբերի 15-ին 65 հոգուց կազմված մահմեդականների մի հրոսակախումբ թալանել և հրկիզել է Սպեր նահանգի Խոտըրջուր գյուղը: Փոխհյուպատոսի տվյալներով, հրկիզվել է գյուղի 800 տներից 150-ը և եկեղեցին, սրի է քաշվել հայ բնակչության մի մասը:14 Այդ առիթով Բիլիոտտին հանդիպում էր ունեցել Տրապիզոնի վալի Յուսուֆ փաշայի հետ, պահանջել դատել և պատժել մեղավորներին:15 Այս և այլ դեպքերի կապակցությամբ բրիտանական հյուպատոսարան հայերի ներկայացրած բողոքագրերը Բիլիոտտին մշտապես ուղարկում էր արտաքին գործերի նախարարություն:16

Հոկտեմբերի 12-ին Լեյարդը Սոլսբերիին տեղեկացնում էր, որ Խոտորջրի հայերի կոտորածի կապակցությամբ զրույց է ունեցել Սավֆետ փաշայի հետ: Վերջինս շնորհակալություն էր հայտնել դեսպանին տեղեկատվության համար և խնդրել, որպեսզի Բիլիոտտին շարունակի իր «ամբողջական զեկույցները բոլոր նման դեպքերի վերաբերյալ», խոստանալով անմիջապես ձերբակալել մեղավորներին և պատժելու մասին հրամաններ իջեցնել տեղական իշխանություններին:17

__________________________________
13 Turkey, No 53 (1878)..., p. 222.
14 Turkey, No 54 (1878)..., p. 45.
15 Նույն տեղում, էջ 124:
16 Նույն տեղում, էջ 187-188:
17 Նույն տեղում, էջ 88:

[ էջ 139 ]

Հոկտեմբերի 11-ին հյուպատոս Հենդերսոնը Հալեպից հաղորդում էր Լեյարդին այնտեղ կատարված հայերի համատարած սպանությունների մասին (70-ից ավելի), նշելով, որ իշխանությունները միջոցներ չեն ձեռնարկում հանցագործներին բանտարկելու և պատժելու ուղղությամբ:18 Իր հաջորդ զեկուցագրում հյուպատոսը տեղեկացնում էր Հալեպի վալի Քյամիլ փաշայի Զեյթուն կատարած այցելության մասին, որի ժամանակ նա ձերբակալել և իր հետ Հալեպ էր տարել 19-ը հայ կին և երեխա, ինչն առաջացրել էր տեղի ոչ միայն քրիստոնյա, այլև արաբ բնակչության զայրույթը:19

Չնայած Օսմանյան կայսրությունից ստացվող տագնապալից տեղեկություններին, Սոլսբերին, թաքցնելով ճշմարտությունը նույնիսկ Ռուսաստանում դեսպան Լոֆտուսից, հոկտեմբերի 16-ին գրում էր նրան, որ ռուսական զորքերի դուրսբերման ընթացքում տեղի ունեցող քրիստոնյաների ջարդերի փաստերը ստուգելու նպատակով արևելյան շրջաններ գործուղված բրիտանական սպաների զեկուցագրերի համաձայն, թուրքական իշխանությունների կողմից ձեռնարկված «արդյունավետ» միջոցառումների շնորհիվ երկիրը գտնվում է խաղաղ վիճակում: Արտգործնախարարը դեսպանին հանձնարարում է պահանջել ռուսական կառավարությունից վերսկսել զորքերի դուրսբերման գործընթացը, քանի որ այլևս այն հետաձգելու պատճառ չկա:20

Հոկտեմբերին Էրզրումում Մեծ Բրիտանիայի նոր հյուպատոս է նշանակվում կապիտան Հենրի Տրոտտերը, որին հետզհետե սկսում են անվանել Քրդստանի հյուպատոս: Նա փորձված հետախույզ էր, ծառայել էր բրիտանական գաղութային զորքերի կազմում Բոմբեյում և Բենգալիայում, ծանոթ էր Արևմտյան Հայաստանին, ուսումնասիրել էր երկրի կացությունը: Լեյարդը նրան հրահանգում էր (22 հոկտեմբերի), որ իր գործունեության հիմնական խնդիրն է վիլայեթում տիրող իրավիճակի, Ռուսաստանի կողմից Բեռլինի պայմանագրի պարտավորությունների կատարման, ռուսական զորքերի դուրսբերումից հետո հայ բնակչության դրության մասին դեսպանությանն ու կառավարությանն ամբողջական տեղեկատվություն տրամադրելը: Հայ բնակչության անվտանգությանը սպառնալիք

__________________________________
18 Turkey, No 1 (1880). Correspondence Respecting the Comission sent by the Porte to Inqure into the Condition of the Vilajet of Aleppo. London, 1880, p. 1.
19 Նույն տեղում, էջ 4:
20 Turkey, No 54 (1878)..., p. 68.

[ էջ 140 ]

ստեղծվելու դեպքում Տրոտտերն անմիջապես պետք է տեղեկացներ դեսպանությանը և տեղական իշխանությունների հետ համագործակցելով ջարդը կանխելու և անկարգությունների կազմակերպիչներին պատժելու միջոցներ ձեռնարկեր:21

Սոլսբերիին ուղղված հոկտեմբերի 24-ի և 30-ի զեկուցագրերում Լեյարդը ներկայացնում և վերլուծում է Սավֆետ փաշայի պատասխանը բարենորոգումների իրագործմանը վերաբերող բրիտանական առաջարկներին: Ընդհանուր առմամբ անբավարար գնահատելով Բարձր Դռան պատասխանը, դեսպանը համարում էր, որ երկրում տիրող ներքաղաքական պայմաններում այն իր մեջ պարունակում է նաև դրական կողմեր: Ըստ Լեյարդի, ինչպես նախարարների խորհրդի մեծամասնությունը, այնպես էլ երկրում զգալի ազդեցություն ունեցող շատ պաշտոնյաներ դեմ են օտարերկրյա պետության միջամտությանը կայսրության ներքին գործերին և գնահատում են բրիտանական առաջարկները որպես ոտնձգություն սուլթանի ինքնիշխան իրավունքների և պետության անկախության դեմ, ինչպես նաև` առաջին քայլ` Բրիտանիայի կողմից Ասիական Թուրքիայի տարածքների նկատմամբ «հսկողություն և ուղիղ պրոտեկտորատ» հաստատելու, իսկ հետագայում «անեքսիայի» ենթարկելու ուղղությամբ:

Իր պատասխանում Բարձր Դուռը համաձայնում է ժանդարմերիայի ստեղծման գաղափարին, սակայն համարում է, որ եվրոպացիները կարող են աջակցել նրա կազմակերպմանն, այլ ոչ ղեկավարման գործին: Հիմնականում ընդունելով դատարանների բարեփոխման առաջարկը, սուլթանական կառավարությունը մերժեց եվրոպացի դատավորներ նշանակելու գաղափարը, հիմնավորելով, որ նրանք չգիտեն լեզուն, սովորույթները և օրենքները: Փոխարենը պատրաստակամություն էր հայտնվում օգտագործել եվրոպացիներին հրահանգիչների պաշտոններում, որոնք պետք է հսկեին դատարանների գործունեությունը բոլոր վիլայեթներում: Բարձր Դուռը դրականորեն էր արձագանքել հարկային համակարգի բարեփոխության առաջարկին, նշելով սակայն, որ այն պետք է նախ փորձարկում անցնի մեկ կամ երկու շրջանում: Լեյարդը դրական էր գնահատում կառավարության պատասխանը վերջին առաջարկի մասին, որը վերաբերվում էր բարձր

__________________________________
21 FO 424 / 76, No 20, pp. 28-29.

[ էջ 141 ]

պաշտոնյաների պաշտոնավարման ժամկետների սահմանափակմանը: Սուլթանն անձամբ ինքն էր առաջարկել սահմանել հինգ տարվա ժամկետ:22

Նոյեմբերի 8-ին Բիլիոտտին արտգործնախարարին հաղորդում էր, որ հայ բնակչությանն այստեղ հուզում է Էրզրումում ծագումով հայ վալի նշանակելու հարցը: Փոխհյուպատոսը ցանկալի չէր համարում նման նշանակումը, ինչպես նաև ընդհանրապես ինքնավար Հայաստանի ստեղծումը, քանի որ հայերն Անատոլիայում բնակչության փոքրամասնություն են կազմում: Նման հարցադրումները, Բիլիոտտիի կարծիքով, Ռուսաստանի բանսարկությունների հետևանքներն են: Նա համոզված էր, որ բարենորոգումները կարող են իրագործվել միմիայն Բրիտանիայի ուժեղ ճնշման ներքո, մասնավորապես, Հայաստանում բրիտանական զորքերի ներկայության պայմաններում. «բրիտանական սպաների կողմից ղեկավարվող շրջանն այնպիսի առավելություններ կունենա, որ այստեղ կհավաքվեն ոչ միայն Օսմանյան կայսրության ուրիշ շրջանների, այլև Ռուսաստանի ու Պարսկաստանի հայերը» Փոխհյուպատոսը գրում էր, որ միայն այդ պայմաններում հայերը կկարողանան կազմել բնակչության մեծամասնությունը:23

Էրզրում հասնելուն պես Տրոտտերը գրում էր Սոլսբերիին (13 նոյեմբերի), որ անցյալ տարվա համեմատ քաղաքում զգալի փոփոխություններ են տեղի ունեցել` վերականգնվել են պատերազմի ընթացքում քանդված տները, հայերի շնորհիվ ծաղկում է ապրում առևտուրը: Միաժամանակ, նշում էր հյուպատոսը, քուրդ ավազակները շարունակում են թալանել ու սպանել գյուղերի բնակիչներին` տեղական իշխանությունների թողտվության և անկարողության պայմաններում: Ըստ Տրոտտերի, ռուսական զորքի հետ միասին Ալաշկերտի հովտից հեռացել է 2-ից 3 հազ. հայ ընտանիք, սակայն նրանցից 250-ը կրկին վերադարձել են հայրենիք: Հյուպատոսի տեղեկությունների համաձայն, ռուսական օկուպացիայի ժամանակ ռուս բանակի հայազգի գեներալ Լազարևը Կարսում, մայոր Կամսարականը Էրզրումում (զինվորական նահանգապետի տեղակալ), լեյտենանտ Նիկողոսովը և Ալաշկերտի նահանգապետ Առաքելովը մեծ հեղինակություն էին վայելում հայ բնակչության շրջանում:24

__________________________________
22 Turkey, No 51 (1878)..., pp. 7-8, 12-16.
23 FO 424 / 76, No 554, pp. 405-407.
24 Turkey, No 10 (1879). Correspondence Respecting the Condition of the Population in Asia Minor and Syria. London, 1879, pp. 1-3.

[ էջ 142 ]

Դեկտեմբերի 2-ին Լեյարդը Սոլսբերիին հաղորդում էր, որ իր նախաձեռնության արդյունքում Սավֆետ փաշան հրահանգ է իջեցրել` համապատասխամ միջոցներ ձեռնարկել Քըղի շրջանի հայ բնակչության պաշտպանության համար: Որպես լիազոր ներկայացուցիչ շրջան էր ուղարկվել Օսման էֆենդին, որը պետք է պատժեր տեղի քուրդ բեյերին հայերին ճնշելու համար: Սակայն շրջանում աշխատող ամերիկյան միսիոներից ստացված տեղեկության համաձայն, հասնելուն պես նա կաշառվել էր բեյերի կողմից, իսկ քրիստոնյաների վիճակն այդպես էլ չէր փոխվել: Դեսպանի ստացած մի այլ հավաստի աղբյուրի համաձայն, շրջանի մեծահասակ մահմեդական Սուլեյման աղան, որը միշտ պայքարել էր հայերի իրավունքների համար, ձերբակալվել և ուղարկվել էր Երզնկա, ուր և մահացել էր: Այդ բոլոր փաստերը Լեյարդը ներկայացրել էր Սավֆետ փաշային, հայտարարելով, որ գործերի նման զարգացման դեպքում Բարձր Դուռը կհայտնվի բավականին ծանր կացության մեջ` բրիտանական կառավարության և հասարակական կարծիքի դիրքորոշման փոփոխության հետևանքով:25

Դեսպանի հրահանգի համաձայն, հյուպատոսները մշտապես տեղեկություններ էին հաղորդում տարբեր շրջաններում հայ բնակչության վիճակի մասին: Հենդերսոնը գրում էր (2 դեկտեմբերի) Այնթապից, որ քաղաքի բնակչությունը հասնում է մինչև 40 հազ., որից 15 հազ. քրիստոնյաներ են, նրանցից 5 հազ.` բողոքական: Հյուպատոսը տեղեկացնում էր ամերիկյան միսիոներների կողմից այստեղ կառուցված քոլեջի, հոգևոր սեմինարիայի և օրիորդաց դպրոցի, նրանց ակտիվ գործունեության մասին: Քաղաքում գործող յոթ բողոքական եկեղեցիներից մեկը անգլիկան էր, մյուսները` պրեսբիտերական: Հենդերսոնը նկարագրում էր Այնթապի հայության բարեկեցիկ վիճակը, որոնք հիմնականում զբաղված են բամբակի, օճառի, գինու, թութունի առևտրով:26 Տրոտտերը հաղորդում էր (21 դեկտեմբերի) Դիարբեքիրից հայ բնակչության ծանր վիճակի, քրդերի կողմից կազմակերպվող մշտական թալանի և սպանությունների մասին: Հյուպատոսն առաջարկում էր փոխհյուպատոսներ նշանակել Դիարբեքիրում, Էրզրումում, Խարբերդում, Վանում, Բիթլիսում կամ Մուշում:27

__________________________________
25 FO 424 / 77, No 249, pp. 210-211.
26 Turkey, No 1 (1880)..., pp. 6-7.
27 FO 424 / 79, No 546 / 1, pp. 474-476.

[ էջ 143 ]

Դեկտեմբերի 21-ին Լեյարդը հանդիպում է ունենում Աբդուլ Համիդի հետ, որի ժամանակ քննարկում է բրիտանական կառավարության կողմից առաջարկված բարենորոգումների իրագործման խնդիրը, նշելով, որ դա անհրաժեշտ է առաջին հերթին Մեծ Բրիտանիայի հասարակական կարծիքը հանգստացնելու համար: Համաձայնելով դեսպանի հետ, սուլթանը խնդրում էր, որ բրիտանական կառավարությունը վարկ տրամադրի Բարձր Դռանը` բարենորոգումներն իրագործելու նպատակով: Դեսպանը պատասխանում է, որ Բրիտանիայի կառավարությունն ու ժողովուրդը կաջակցեն սուլթանին այդ հարցում, եթե համոզվեն բարենորոգումների իրականացման Բարձր Դռան անկեղծ ցանկության մեջ, ինչն այդքան կարևոր է երկրում կարգ ու կանոն հաստատելու համար: Աբդուլ Համիդը պատվի խոսք է տալիս Լեյարդին, որ ջանք չի խնայի այդ ուղղությամբ:28

Սակայն ոչ բրիտանական դիվանագիտության ակտիվության, ոչ էլ սուլթանի և Բարձր Դռան խոստումների արդյունքում այդպես էլ էական փոփոխություններ տեղի չունեցան: 1879 թ. ընթացքում արևմտահայության վիճակն ավելի վատթարացավ: Հունվարի 5-ին Տրոտտերը Սոլսբերիին զեկուցում էր Դիարբեքիրի շրջակայքի գյուղերը կատարած իր ճամբորդության մասին: Հյուպատոսի վկայությամբ, արդեն երկու տարի է, ինչ ամբողջ վիլայեթում անօրինականություն է տիրում, իսպառ բացակայում են կյանքի և ունեցվածքի պաշտպանվածության տարրական նորմերը: Նա նկարագրում է Թիմար (50 ծուխ) և Դհեր (400 ծուխ) հայկական գյուղերի կիսաքանդ վիճակը Հուսսեյն բեյի կողմից ղեկավարած քրդական հրոսակախմբի հարձակումներից և թալանից հետո:29

Հենդերսոնը գրում էր (6 հունվարի) դեսպանին Հալեպից, որ Մարաշի և Զեյթունի հայ բնակչության վիճակը չափազանց վատթարացել է` հիմնականում առանց պատճառի Մարաշում (բնակչության 30 %-ը` այսինքն 10 հազարը հայ են) բանտարկված են 200-ից ավելի հայեր, այրված է հայերի 300 տուն: Ըստ Հենդերսոնի, ոչ մի ռուսական բանսարկության հետք այստեղ գոյություն չունի30, թեև վալի Քյամիլ փաշան հունվարի 19-ին իրեն այցելած բրիտանական դեսպանության առաջին քարտուղար Էդուարդ Մալլետին ասում էր, որ հայերը պատժվել են, քանի որ քաղաքական նկատառումներով

__________________________________
28 FO 424 / 79, No 48, pp. 45-47.
29 Turkey, No 10 (1879)..., pp. 15-17.
30 Turkey, No 1 (1880)..., p. 11.

[ էջ 144 ]

ապստամբություն էին կազմակերպել սուլթանի իշխանության դեմ:31 Զեյթունում և Մարաշում տեղի ունեցած դեպքերի առիթով Լեյարդը խիստ նամակներ է գրում (4,20,22 հունվարի) արտգործնախարար Կարաթեոդորի փաշային, ուր նշում է. «...Դժվար է պատկերացնել թուրքական իշխանության ներկայացուցիչների, բարձր կարգի պաշտոնյայի և նրա ենթակաների կողմից իրագործվող դաժանության, հալածանքի և մոլեռանդության ավելի խայտառակ օրինակներ...»: Դեսպանը պահանջում է անհապաղ միջոցներ ձեռնարկել պատժելու Քյամիլ փաշային և նրա ենթականերին:32 Հունվարի 23-ին Լեյարդին հասցեագրված նամակում Սոլսբերին կառավարության գոհունակությունն էր հայտնում Բարձր Դռանը ներկայացված գրության բովանդակության կապակցությամբ, հանձնարարելով նրան շարունակել պատիժ պահանջել այն պաշտոնյաների նկատմամբ, որոնք ճնշման քաղաքականություն են վարում քրիստոնյաների հանդեպ:33

Փետրվարի 3-ին Լեյարդը տեղեկացնում էր Սոլսբերիին, որ Բարձր Դուռը որոշում է ընդունել երկու հանձնաժողով ուղարկել Փոքր Ասիայի արևելյան շրջանները` քրիստոնյա բնակչության վիճակն ուսումնասիրելու և տեղի ունեցած դեպքերի հետաքննություն կատարելու նպատակով: Հանձնաժողովները բաղկացած են լինելու թուրք և հայ պաշտոնյաներից, որոնցից մեկը այցելելու է Էրզրում և Վան, մյուսը` Դիարբեքիր և Հալեպ: Դեսպանը դիմել էր մեծ վեզիր Հայրեդդին փաշային և Կարաթեոդորի փաշային բրիտանական հյուպատոսներին նույնպես հանձնաժողովների կազմում ընդգրկելու խնդրանքով, սակայն մերժվել էր այն պատճառաբանությամբ, որ այդ պարագայում նման անցանկալի պահանջով կդիմեն նաև մյուս տերությունները: Արտգործնախարարը տեղեկացնում էր Լեյարդին, որ Ռուսաստանը պատրաստվում է Բուլղարիայի օրինակով բարձրացնել Հայկական հարցը, դեսպան Ալեքսեյ Լոբանով-Ռոստովսկին34 արդեն դիմել է

__________________________________
31 Նույն տեղում, էջ 19-20:
32 Նույն տեղում, էջ 9-10, 20-21:
33 Նույն տեղում, էջ 10:
34 Լոբանով-Ռոստովսկի Ալեքսեյ Բորիսովիչ (1824-1896) - իշխան, ռուս դիվանագետ: 1856-1859 թթ.` Թուրքիայում Ռուսաստանի դեսպանության խորհրդական, 1859-1863 թթ.` հավատարմատար Թուրքիայում, 1867-1878 թթ.` ներքին գործերի նախարարի օգնական, 1878-1879 թթ.` դեսպան Թուրքիայում, 1879-1882 թթ.` դեսպան Մեծ Բրիտանիայում, 1882-

[ էջ 145 ]

Բարձր Դռանը 61-րդ հոդվածի կատարման կապակցությամբ դեսպանությանը տեղեկատվություն տրամադրելու պահանջով:35

Հենդերսոնը (23 փետրվարի) և Մարաշում ԱՄՆ փոխհյուպատոս Հենրի Մարդինը (22 փետրվարի) բրիտանական դեսպանությանն ուղղված իրենց հաղորդագրություններում Զեյթունի դրությունը բնութագրում էին որպես ՙողբալի՚: Շրջապատված լինելով թշնամաբար տրամադրված մահմեդական գյուղերով, Զեյթունի 10 հազ. քրիստոնյա բնակչությունը գտնվում է անապահով վիճակում, թալանի և ջարդի նպատակով մշտական հարձակման վտանգի առջև: Վալին դիտավորյալ ուշացնում է նոր կայմակամի նշանակումը, համարելով, որ նրա կյանքն այնտեղ վտանգված կլինի: Ըստ Հենդերսոնի, Քյամիլ փաշան որոշել է ՙկառավարության հեղինակությունը վերականգնելու՚ պատրվակով զորք մտցնել Զեյթուն: Հենդերսոնը վախենում էր, որ ոչինչ չի կարողանալու անել հայ բանտարկյալների վիճակը բարելավելու ուղղությամբ, քանի որ վալին հայտարարել էր, որ նա ամեն ինչ անելու է հայերին բանտում պահելու համար և արդեն իսկ հարցը լուծել է մեծ վեզիրի, արդարադատության և ներքին գործերի նախարարների հետ: Վալին մեղադրում էր Կոստանդնուպոլսի հայ պատրիարքին Զեյթունի հայությանն ապստամբության կոչ անելու մեջ:36

Մարտի սկզբին Բարձր Դուռը ժամանակավոր հավատարմատար Մալլետի միջոցով բրիտանական կառավարությանը խոստանում է պաշտոնից ազատել Հալեպի վալիին, եթե հանձնաժողովը հաստատի Զեյթունի հայ բնակչության հանդեպ նրա կողմից կատարված բռնությունների փաստերը: Մալլետը դիմում է մեծ վեզիրին Մարաշի և Հալեպի բանտերում գտնվող անմեղ հայերին ազատ արձակելու խնդրանքով: Վերջինս պատասխանում է, որ նրանք մեղադրվում են թուրք պաշտոնյաների սպանության մեջ, որի փաստը պետք է քննության առնվի հանձնաժողովի կողմից: Զրույցի վերջում Մալլետն առաջարկում է

__________________________________
1895 թթ.` դեսպան Ավստրիայում, 1895 թ.` դեսպան Գերմանիայում, 1895-1896 թթ,` արտաքին գործերի նախարար:
35 FO 424 / 80, No 317, pp. 265-266.
36 Turkey, No 1 (1880)..., pp. 32-34.

[ էջ 146 ]

տարանջատել Զեյթունի դեպքերը Հայաստանում իրագործվելիք հիմնական բարենորոգումներից:37

Մարտի 18 և 27-ին Մալլետին հասցեագրված նամակում պատրիարք Ներսեսը խնդրում էր օգնել հայ ժողովրդին, ապահովել Բեռլինի պայմանագրով նախատեսված բարենորոգումների իրագործումը, հույս հայտնելով, որ Եվրոպայի քրիստոնյա տերությունները օժանդակելու են Թուրքիայի քրիստոնյա բնակչությանը:38 Պատասխան նամակում Մալլետը հավաստիացնում էր պատրիարքին, թե բրիտանական կառավարությունը «չի հրաժարվում ոչ Բեռլինի պայմանագրով և հունիսի 4-ի կոնվենցիայով նախատեսված, ոչ էլ մարդկության առաջ ունեցած իր պարտավորություններից, որոնք հանդիսանում են քրիստոնյա կառավարության պարտականությունը»:39

Մարտի 19-ին Մալլետը հաղորդում էր Սոլսբերիին, որ վերջապես Բարձր Դուռը ազատեց Քյամիլ փաշային Հալեպի վալիի պաշտոնից և պաշտոնակատար նշանակեց քաղաքի պարետ Օմեր փաշային:40 Ըստ Հենդերսոնի, շրջանի ողջ հայությունը շնորհակալություն է հայտնում բրիտանական կառավարությանը` աջակցության համար:41 Պատասխան հեռագրում Սոլսբերին հանձնարարում էր շարունակել աշխատանքը Զեյթունում տեղի ունեցած դեպքերի հետաքննությունն արագացնելու ուղղությամբ:42

Ապրիլի 3-ին Մալլետը տեղեկացնում էր Սոլսբերիին, որ Հալեպի նոր նշանակված վալի Ղալիբ փաշան, Զեյթունի դեպքերի հետաքննության հանձնաժողովի անդամներ Մահզար փաշան և Նուրյան էֆենդին ֆրանսիական փոստատար շոգենավով վերջապես մեկնեցին Ալեքսանդրետ` Հալեպ հասնելու նպատակով: Դեսպան Լեյարդի հանձնարարությամբ, հանձնաժողովն ուղեկցում էր բրիտանացի սպա լեյտենանտ Չերմսայդը:43

__________________________________
37 Նույն տեղում, էջ 28-29:
38 FO 424 / 82, No 36 / 1, p. 29; Turkey, No 10 (1879)..., pp. 69-70.
39 FO 424 / 82, No 36 / 2, p. 30.
40 FO 424 / 81, No 520, p. 375.
41 Turkey, No 1 (1880)..., p. 48.
42 Նույն տեղում, էջ 30:
43 Նույն տեղում, էջ 42:

[ էջ 147 ]

Ապրիլի վերջին բրիտանական կառավարությունը գնդապետ Վիլսոնին նշանակում է Մեծ Բրիտանիայի գլխավոր հյուպատոս Անատոլիայում: Ապրիլի 24-ին նրան հասցեագրված նամակում Սոլսբերին գրում էր, որ Կիպրոսի կոնվենցիան մեծ հնարավորություն է տվել Օսմանյան կայսրությանը բարեկարգելու երկրի վարչական կառույցը և բարելավելու Ասիական Թուրքիայի ժողովուրդների դրությունը: Նախարարը հանձնարարում էր հյուպատոսին ուսումնասիրել բնակչության բոլոր շերտերի վիճակը, օժանդակել տեղի թուրք իշխանություններին, մշտապես տեղյակ պահել բրիտանական կառավարությանը և դեսպանությանը հայերով բնակեցված շրջաններում կարգ ու կանոն հաստատելու և բարենորոգումներ իրագործելու իշխանությունների միջոցառումների մասին:44

Մայիսի 3-ին Բարձր Դռանը հասցեագրված հայտագրում բրիտանական դեսպանությունն իր գոհունակությունն էր հայտնում Զեյթունում և Մարաշում օրինականություն հաստատելու ուղղությամբ իշխանությունների ձեռնարկած միջոցառումների կապակցությամբ: Նշվում էր, որ Քյամիլ փաշային պաշտոնից ազատելը, Ղալիբ փաշայի նշանակումը և հանձնաժողովի անկողմնակալ հետաքննությունը վերականգնել են քրիստոնյա բնակչության վստահությունը իշխանությունների հանդեպ և կանխել անկարգությունների շարունակման վտանգը: Հետաքննության արդյունքում պարզվել էր, որ Զեյթունի դեպքերը Քյամիլ փաշայի վարչակարգի անօրինականության և կաշառակերության հետևանքն էին:45

Մայիսի 6-ին Աբդուլ Համիդը հրավիրում է Լեյարդին ճաշի, որի ժամանակ տեղեկացնում դեսպանին, որ բարենորոգումների ծրագիրն արդեն պատրաստ է և շուտով ներկայացվելու է նախարարների խորհրդի քննարկմանը, նշելով միաժամանակ իրագործման դժվարությունների, հիմնականում իր նախարարների բացասական վերաբերմունքի մասին:46 Մեկ շաբաթ անց Բարձր Դուռը հատուկ հանձնաժողով է կազմում Էրզրումի վիլայեթի և հարևան շրջանների հայ բնակչության վիճակն ուսումնասիրելու նպատակով, ուր ընդգրկված էին Յուսուֆ փաշան և Սարգիս էֆենդին: Բրիտանական կառավարությունն ուղեկցող է նշանակում Տրոտտերին: Մայիսի 12-ին վերջինիս ուղղված նամակում Լեյարդը

__________________________________
44 Turkey, No 10 (1879)..., p. 63.
45 Turkey, No 1 (1880)..., pp. 56-57.
46 FO 424 / 83, No 399 / 1, pp. 283-284.

[ էջ 148 ]

տեղեկացնում էր, որ այդ որոշումն ընդունվել է սուլթանական կառավարությունից համաձայնություն ստանալուց հետո: Դեսպանը հյուպատոսին հրահանգում էր ստուգման արդյունքներն ազատորեն քննարկել հանձնաժողովի անդամների հետ, ուսումնասիրել տեղի քրիատոնյա բնակչության վիճակը, ուշադրությամբ լսել և արձանագրել քրիստոնյաների բողոքները: Քանի որ հանձնաժողովի հիմնական խնդիրը կայանում է բարենորոգումների իրագործման ծրագիր մշակելու մեջ, նշում էր Լեյարդը, Տրոտտերը պետք է օգտագործի իր ազդեցությունն ու բոլոր հնարավորություններն այդ շրջանների կյանքի բոլոր կողմերն ընդգրկող և բոլոր ազգությունների շահերն արտահայտող փաստաթուղթ պատրաստելու հարցում: Դեսպանը ցուցում է տալիս հյուպատոսին մշտապես հիշել այն մասին, որ բրիտանական կառավարության քաղաքականությունը կայանում է սուլթանի իշխանության ներքո կայսրության բոլոր հատվածների միավորման, բոլոր ժողովուրդների բնականոն, արդար և հավասար կյանքի ապահովման մեջ:47

Բրիտանական կառավարության դիրքորոշումը հստակորեն սահմանված է այդ օրերին (21 մայիսի) Լեյարդին ուղղված Սոլսբերիի նամակում. ՙՄեծ Բրիտանիան դիվանագիտական ջանք չի խնայելու Ասիական Թուրքիայի ժողովուրդների համար լավ կառավարում ապահովելու գործում՚:48

Անատոլիայում գլխավոր հյուպատոսի իր պարտականություններին անցնելուց անմիջապես հետո Վիլսոնն առաջարկ է ներկայացնում նոր հյուպատոսների թեկնածությունների վերաբերյալ. Կոնյա` 11-րդ հուսարական գնդի կապիտան Սթյուարտ, Կեսարիա և Ադանա` 47-րդ գնդի կապիտան Հարրի Կուպեր, Կաստամունի` գրենադերական գվարդիայի գնդապետ Ուիլլիերս, Բրուսա` թագավորական ինժեներային զորքերի լեյտենանտ Չերմսայդ:49

Մայիսի 31-ին Լեյարդը նամակ է ստանում պատրիարք Ներսեսից, ուր վերջինս խնդրում է բրիտանական կառավարության միջամտությունը բարենորոգումների շուտափույթ

__________________________________
47 FO 424 / 83, No 527 / 1, p. 390.
48 FO 424 / 83, No 660, p. 498.
49 Turkey, No 10 (1879)..., p. 63.

[ էջ 149 ]

իրականացման գործում: Նրա կարծիքով, Մեծ Բրիտանիան պետք է պնդի ինքնավար հայկական մարզ կազմավորելու հարցում, Արևելյան Ռումելիայի կարգավիճակի օրինակով:50

Հունիսի 5-ին, Սոլսբերիի հանձնարարության համաձայն,51 բրիտանական դեսպանությունը հայտագիր է ներկայացնում Բարձր Դռանը, ուր նշվում էր, որ, չնայած առաջին դրական տպավորություններին, Զեյթունի իրադարձությունները հետաքննող հանձնաժողովը վերադարձավ Հալեպ առանց վիճակը բարելավող որևէ իրական քայլ կատարելու: Հակառակը, հանձնաժողովի գործողություններն իրականում ամրապնդեցին քրիստոնյաների վախը և ուժեղացրին մահմեդականների ատելությունը նրանց նկատմամբ: Հանձնաժողովը որոշում ընդունեց Զեյթունում կառուցել մեծ զորանոց: Դեսպանությունն իր բողոքն էր արտահայտում այդ կապակցությամբ և հույս հայտնում, որ Բարձր Դուռն անհրաժեշտ միջոցներ կձեռնարկի քրիստոնյաների վիճակը բարելավելու ուղղությամբ:52

Սոլսբերիին ուղղված գաղտնի զեկուցագրում (12 հունիսի) Լեյարդը գրում էր, որ համաձայն բրիտանական հյուպատոսներից և հայ պատրիարքից ստացված հավաստի տեղեկատվության, Ասիական Թուրքիայի արևելյան վիլայեթներում վիճակը մնում է անփոփոխ` անիշխանություն, կյանքի և ունեցվածքի անպաշտպանվածություն, վատ վերաբերմունք քրիստոնյաների հանդեպ: Ավելին, Բարձր Դռան կողմից ստեղծված հանձնաժողովների գործունեությունն ավելի վատթարացրեց իրավիճակը: Դեսպանի համոզմամբ, Բուլղարական հարցի օրինակով, Օսմանյան կայսրությունում հետզհետե ձևավորվում է Հայկական հարցը. ՙՆերկայումս Փոքր Ասիայում սկսում են դրսևորվել նույնանման բանսարկություններ, որոնց նպատակն է հայկական ազգության ձևավորումը (՞) և այնպիսի մի վիճակի ստեղծումը, որին կհետևի քրիստոնեական բողոքն ու եվրոպական միջամտությունը: Ես կրկին և կրկին անգամ զգուշացրել եմ թուրք նախարարներին, որ եթե նրանք չշտապեն Բեռլինի պայմանագրի և հունիսի 4-ի կոնվենցիայի հայերին վերաբերող պայմանների կատարման, ինչպես նաև քրիստոնյաների պաշտպանության և Թուրքիայի ասիական նահանգների բարելավված ղեկավարման ուղղությամբ անհրաժեշտ

__________________________________
50 Նույն տեղում, էջ 91-93:
51 Turkey, No 1 (1880)..., p. 65.
52 FO 424 / 84, No 216 / 1, pp. 282-283.

[ էջ 150 ]

միջոցառումների իրականացման հարցում, ապա...սուլթանը կհայտնվի որոշ տարածքների կորստի վտանգի առջև»:53

Հունիսի 20-ին Լեյարդը հանդիպում է պատրիարք Ներսեսի հետ և հավաստիացնում նրան, որ պատրաստ է, իր հնարավորությունների սահմաններում, անել ամեն ինչ` հայերի և կայսրության մյուս քրիստոնյաների իրավունքները պաշտպանելու և նրանց համար արժանի կառավարում ապահովելու հարցում: Միաժամանակ դեսպանը հայտարարում է պատրիարքին, որ չի մասնակցելու կայսրության քաղաքական իրավիճակը ապակայունացնող որևէ խաղերի մեջ և թույլ չի տալու գցել սուլթանի հեղինակությունը: Նա նախազգուշացնում էր, որ նման բանսարկությունները կարող են միմիայն վատթարացնել հայերի վիճակը և խորհուրդ է տալիս համայնքի կյանքի պայմանները բարելավելու նպատակով դիմել բացառապես օրինավոր բոլոր միջոցներին: Տեղեկացնելով Սոլսբերիին իր հանդիպման մասին, դեսպանը համոզված կերպով նշում էր, որ կան ազդեցիկ մարդիկ, որոնք փորձում են պատրիարքին ներքաշել հայերի արդար իրավունքներին վնասող բանսարկությունների մեջ:54

Հունիսին-հուլիսին Հայկական հարցը քննարկման առարկա էր դարձել բրիտանական խորհրդարանի լորդերի պալատում: Հունիսի 27-ի իր ելույթում լորդ Կարնարվոնը քննադատում է Դիզրայելիի քաղաքականությունը Հայկական հարցում, նշելով, որ Բարձր Դուռը խաբում է բրիտանական կառավարությանը, 61-րդ հոդվածը չի կատարվում, իսկ հայաշատ վայրերն ուղարկված հանձնաժողովները թաքցնում են իրերի իրական վիճակը, տեղական իշխանությունների և քրդերի ճնշումն ու բռնությունները: Պատասխանելով նրան, Սոլսբերին ասում է. «Ես բաժանում եմ այն կարեկցանքը, որ լորդ Կարնարվոնը ցուցաբերում է հայ ժողովրդի նկատմամբ, բայց և բոլորովին մերժում եմ այն պատասխանատվությունը, որ նա գցում է կառավարության վրա»: Նա խոստանում էր շարունակել սուլթանական կառավարությունից բարենորոգումներ պահանջել հայերի համար:55

__________________________________
53 FO 424 / 84, No 287, p. 241.
54 FO 424 / 84, No 486, pp. 387-388.
55 Կիրակոսյան Ջ. Բուրժուական դիվանագիտությունը և Հայաստանը (19-րդ դարի 80-ական թթ.): Երևան, 1980, էջ 103:

[ էջ 151 ]

Հուլիսի 1-ին Սոլսբերիին ուղղված հերթական զեկուցագրում Լեյարդը տեղեկացնում էր պատրիարք Ներսեսից ստացված նոր նամակի մասին, ուր վերջինս իր դժգոհությունն էր հայտնում, որ բրիտանական կառավարությունը ձևակերպել է Տրոտտերին որպես Մեծ Բրիտանիայի հյուպատոս ոչ թե Հայաստանում, այլ Քրդստանում: Դեսպանը գրում էր. ՙԵս մի քանի անգամ արդեն հրավիրել եմ Ձեր ուշադրությունն այն փորձերի վրա, որոնք սկսում են ձեռնարկվել այսօր Ասիական Թուրքիայում ինչ-որ «Հայաստան» ստեղծելու ուղղությամբ, որը Եվրոպան կամ Ռուսաստանը պետք է վերածեն ինքնավար շրջանի և, ի վերջո, անկախ պետության: Սակայն դա չի նշանակում, որ Դուռը չի կարող չխանգարել նման փորձերին այն բանից հետո, ինչ տեղի ունեցավ իր հետ Եվրոպական Թուրքիայում: Նա չի ճանաչելու «Հայաստան» անվանման տակ ոչ այդպիսի շրջան, ոչ էլ վիլայեթ, այդ անունը նրան հայտնի չէ և նա, իհարկե, էկզեկվատուրա (կառավարության թույլտվություն հյուպատոսի համար) չի տա հյուպատոսին պատրիարքի կողմից պահանջված անվան տակ: Նմանապես մենք կարող էինք էկզեկվատուրա խնդրել «Հրեաստանի» համար: Ինչևէ, ես բազմիցս նախազգուշացրել եմ Դռանը, որ եթե նա անմիջապես չիրագործի իր կողմից խոստացված բարենորոգումները սուլթանի ասիական տիրույթներում, չապահովի այդ ժողովուրդների պաշտպանությունը, ինչպես նաև արդար և իրավահավասար կառավարումը, հայ և մյուս ազգությունների հարցերը շարունակելու են թուլացնել Նորին Մեծության հեղինակությունը և պակասեցնել նրա տարածքները՚:56

Հուլիսի 7-ի առավոտյան Լեյարդը զրույց է ունենում Կարաթեոդորի փաշայի հետ, որի ժամանակ առաջարկում է պայմանականորեն ազատ արձակել բանտարկված զեյթունցիներին և բանակցություններ սկսել ապստամբների ղեկավար, իշխան Պապիկ Ենիտունյանի հետ` Զեյթունի քրիստոնյաներին բավարարելու և մահմեդական բնակչության ավազակային հարձակումներից նրանց զերծ պահելու համար: Հակառակ դեպքում, նշում էր դեսպանը, արյուն է թափվելու, ինչը, Բուլղարիայի օրինակով, առաջացնելու է համապատասխան վերաբերմունք Եվրոպայի հասարակական կարծիքի շրջանում և ստեղծելու լուրջ բարդություններ Թուրքիայի համար: Լեյարդը Կարաթեոդորի փաշայի ուշադրությունն է հրավիրում բրիտանական խորհրդարանի լորդերի պալատում լորդ Կարնարվոնի կողմից սկսված Հայկական հարցի քննարկումների վրա, որոնք վկայում են

__________________________________
56 Turkey, No 10 (1879)..., p. 105.

[ էջ 152 ]

հայերի հանդեպ տարվող քաղաքականության նկատմամբ երկրում ձևավորվող մեծ հետաքրքրության մասին: Ելնելով այդ հանգամանքից, դեսպանը կրկին անգամ շեշտում է անհապաղ բարենորոգումների իրագործման անհրաժեշտությունը: Արտգործնախարարը պատասխանում է, թե Բարձր Դուռը լրջորեն քննարկում է բարենորոգումների ծրագիրը, որն այնուհետև կհաստատվի սուլթանի կողմից և կիրագործվի:57

Երկու օր անց, հայերի ծանր վիճակին վերաբերող նոր տեղեկություններ ստանալով իր հյուպատոսներից, Լեյարդը խիստ հայտագիր է ներկայացնում Բարձր Դռանը: Բրիտանական կառավարությունը Դռան հատուկ ուշադրությունն էր հրավիրում սուլթանի հայազգի հպատակների«անտանելի հալածանքների» վրա և հույս հայտնում, որ նա կատարելու է իր խոստումները կայսրության բոլոր հպատակների, անկախ նրանց ազգային ծագումից և դավանանքից, խաղաղ կյանքի և պաշտպանվածության ապահովման մասին: Փաստաթղթում նշվում էր, որ կայսրության արևելյան շրջաններում հեղինակություն են վայելում միմիայն քուրդ աղաներն ու բեյերը, որոնք հիմնականում զբաղված են թալանով և քրիստոնյա բնակչության հալածանքով:58

Դեսպանին ուղղված հուլիսի 10-ի նամակում Սոլսբերին նշում էր, որ Օսմանյան կայսրության արևելյան նահանգների բարենորոգումների իրագործման հետաձգումը մեծապես անհանգստացնում է բրիտանական կառավարությանը: Արտգործնախարարը դրականորեն է գնահատում Լեյարդի կողմից տարվող աշխատանքն այդ ուղղությամբ, հանձնարարելով նրան շարունակել ճնշում գործադրել սուլթանի նախարարների վրա:59 Պատասխան նամակում դեսպանը գրում էր. «Ես հավատացած եմ, որ Դուռն այժմ համոզվել է հայերի համար ինչ-որ բան անելու բացարձակ անհրաժեշտության մեջ և վստահ եմ, որ մենք հասնելու ենք մեր նպատակին` բարենորոգումների իրագործմանը: Ես ինձնից կախված ամեն ինչ անում եմ գործն ավարտին հասցնելու համար»:60

Այդ ընթացքում բրիտանական հյուպատոսները շարունակում էին զեկուցել դեսպանին և արտգործնախարարին Բարձր Դռան կողմից Էրզրում և Զեյթուն ուղարկված

__________________________________
57 FO 424 / 85, No 210, p. 116.
58 Turkey, No 10 (1879)..., pp. 106-107.
59 Նույն տեղում, էջ 103:
60 FO 424 / 85, No 172, p. 95.

[ էջ 153 ]

հանձնաժողովների գործունեության մասին: Հուլիսի 7-ին Տրոտտերը գրում էր, որ Էրզրում հասնելուն պես հանձնաժողովի անդամները, վիլայեթի բնակչության համամասնական թվից ելնելով (ըստ պաշտոնական տվյալների, վիլայեթի տղամարդկանց թիվը կազմում էր 252 811, որոնցից 197 768-ը` մահմեդական, 55 043-ը` քրիստոնյա) ընտրեցին 38 հոգուց բաղկացած խորհրդատվական հանձնաժողով, որոնցից 10-ը` քրիստոնյա (7 հայ լուսավորչական, 1 հայ կաթոլիկ, 1 հույն), 28-ը` մահմեդական: Համաձայն Տրոտտերի, բարենորոգումները պետք է իրագործվեն կառավարության կողմից մշակված վիլայեթի նոր կանոնադրության և բնակչության կարծիքների ու առաջարկների հիման վրա, վալիի աջակցությամբ: Այն բարենորոգումները, որոնք կհակասեն վիլայեթի կանոնադրությանը, պետք է ներկայացվեն կառավարության քննարկմանը: Տրոտտերը տեղեկացնում էր հանձնաժողովի հանդիպման մասին տեղի հայ համայնքի պատվիրակության հետ, որը ներկայացնում է իր առաջարկը բարենորոգումների վերաբերյալ: Այն նախատեսում էր մահմեդականների և քրիստոնյաների հավասար ներկայացուցչություն վարչական մարմիններում, նոր ստեղծվող ժանդարմերիայի եվրոպացի ղեկավարի և պաշտոնյաների նշանակում, հայերենի պաշտոնական օգտագործում, տասանորդի վերացում:61

Հուլիսի 17-ին բրիտանական դեսպանությունը հերթական հայտագիրն է ներկայացնում Բարձր Դռանը բարենորոգումների իրագործման կապակցությամբ, այս անգամ Էրզրումի վիլայեթում ստեղծվելիք ժանդարմերիայի կազմում եվրոպացիների ընգրկման առիթով: Փաստաթղթում նշվում էր, որ արդյունավետ ժանդարմերիայի կազմակերպումն Էրզրումի վիլայեթում բրիտանական կառավարությունը համարում է «մասնավորապես ցանկալի»` շրջանի անբավարար վիճակի և տեղի մահմեդական ցեղապետերի կողմից իրագործվող քրիստոնյա բնակչության հալածանքի պատճառով: Դեսպանությունը հույս է հայտնում, որ Բարձր Դուռը, համաձայն իր տված խոստումի, կօգտագործի եվրոպացի սպաների փորձը ժանդարմերիայի կազմակերպման գործում:62

Իր հաջորդ զեկուցագրում (25 հուլիսի) Տրոտտերը նշում էր, որ ինչքան շատ է ինքը խորանում հանձնաժողովի գործունեության մեջ, այնքան պակաս հույս է իրեն ներշնչում

__________________________________
61 Turkey, No 4 (1880). Correspondence respecting the Condition of the Populations in Asia Minor and Syria. London, 1880, pp. 1-2.
62 Turkey, No 10 (1879)..., p. 118.

[ էջ 154 ]

ժամանակին և կատարյալ բարենորոգումների իրագործումը: Հյուպատոսը հաստատում էր իր կարծիքը հետևյալ փաստարկներով. 1/ հանձնաժողովի անդամներին լիազորություն էր տրված նոր քրեական և քաղաքացիական դատարանների փոխնախագահների և անդամների թեկնածություններ ընտրել, սակայն վալին, նույնիսկ առանց խորհրդակցելու, ինքը կատարեց այդ փոփոխությունները. 2/ հանձնաժողովի անդամները հրահանգ էին ստացել ազատել պաշտոններից վիլայեթի վարչական խորհրդի հին անդամներին և, նոր կանոնակարգի համաձայն, անցկացնել նոր ընտրություններ, սակայն շուտով այդ կարգադրությունը չեղյալ համարվեց և ընտրությունների վերահսկման իրավունքը կրկին անցավ վալիին, ինչը նշանակում էր, որ նախկին կաշառակեր անդամները նորից ստանձնելու էին իրենց պաշտոնները. 3/ հանձնաժողովի անդամները լիազորություն էին ստացել պաշտոններից ազատել վիլայեթի ոչ իրազեկ և կաշառակեր պաշտոնյաներին, սակայն վերջերս վալին, առանց խորհրդակցելու հանձնաժողովի հետ, մի քանի կայմակամ է ազատել աշխատանքից, փոխարինելով նրանց իր սեփական թեկնածուներով. 4/ հանձնաժողովին իրավունք էր վերապահվել ուսումնասիրել հարկահավաքի համակարգն ու նրա կիրառման ձևերը և, գործող օրենքների սահմաններում, կատարել համապատասխան բարելավումներ, սակայն վալին վերջերս հրահանգ է ստանում Բարձր Դռնից` հարկահավաքը նախկին ձևով կատարելու վերաբերյալ: Տրոտտերի կարծիքով, Կոստանդնուպոլսից ստացված վերջին հրահանգները հատուկ նպատակաուղղված են հանձնաժողովի անդամների իշխանության նվազեցմանը, այսինքն, ստատուս քվոյի պահպանմանը վիլայեթում:63

Միաժամանակ Հենդերսոնն ու Չերմսայդը Հալեպից հաղորդում էին Լեյարդին (12 հուլիսի) Զեյթունի իրադարձությունները հետաքննող հանձնաժողովի անդամ Մազհար փաշայի սխալ գործելակերպի մասին, որը շարունակ գրգռում էր մահմեդական բնակչությանը քրիստոնյաների դեմ և, փաստորեն արտահայտելով Կոստանդնուպոլսի մոլեռանդ խավի շահերը, ծայր աստիճան սրում իրավիճակը շրջանում:64 Այդ առիթով դեսպանն անմիջապես մեծ վեզիրի մոտ է ուղարկում դիվանագետ Ալֆրեդ Սենդիսոնին: Լսելով դեսպանության բողոքը, նա պատասխանում է, թե Բարձր Դուռը մշտապես հայտնվում է դժվարին կացության մեջ, քանի որ բրիտանական դիվանագետների բողոքների պատճառով ոչ մի թուրք

__________________________________
63 Turkey, No 4, (1880)..., pp. 3-4.
64 FO 424 / 85, No 365 / 1, pp. 206-207.

[ էջ 155 ]

պաշտոնատար անձ չի կարողանում անվտանգ և հանգիստ կատարել իր պարտականությունները: Նա նույնպես հայտարարում է, որ թուրք պաշտոնատար անձի հասցեին արված մեղադրանքն առաջին հերթին պետք է ստուգվի, քանի որ շատ դժվար է այս տարածության վրա հաստատել նրա հանցավորությունը: Սակայն խորհրդակցելով արտգործնախարարի հետ, մեծ վեզիրը որոշում է անմիջապես նախարարների խորհրդի նիստ հրավիրել և քննարկել Զեյթունի հարցին լուծում տալու նպատակով արտակարգ լիազորություններով օժտված բարձրագույն կոմիսար նշանակելու խնդիրը: Վերջինիս պետք է իրավունք վերապահվի պատժելու Մազհար փաշային կամ այլ թուրք պաշտոնյաների, որոնք իրենց սխալ են դրսևորել Զեյթունի հարցում:65

Սոլսբերիին ուղղված հուլիսի 15-ի զեկուցագրում Տրոտտերը գրում էր, որ իր պաշտոնը` «Քրդստանի հյուպատոս», բացասական հակազդեցություն է առաջացնում մասնավորապես հայ բնակչության շրջանում, որպես ապացույց բերելով Կոստանդնուպոլսի մամուլում լույս տեսած հոդվածները: Նրա կարծիքով, այդ հարցում անհրաժեշտ է հաշվի առնել հայերի շահերը և, ավելին, բարենորոգումների իրագործման խնդրում բրիտանական կառավարությունը պետք է համագործակցի նրանց հետ: Թուրքական պաշտոնական վիճակագրական տվյալների համաձայն, Էրզրումի շրջանի մահմեդական տղամարդկանց թիվը կազմում էր 197 768, ոչ մահմեդականներինը` 55 043, իսկ Վանի շրջանում` համապատասխանաբար 126 208 և 97 555: Տրոտտերը համոզված էր, որ քրիստոնյաների թիվը հատուկ նվազեցված է շուրջ 40 %-ով: Բրիտանական հյուպատոս Թեյլորի հաշվարկների համաձայն, Էրզրումի և Վանի շրջաններում բնակվում են 442 500 թուրքեր, 848 000 քրդեր, 200 500 ղըզըլբաշներ, 649 000 քրիստոնյաներ: Նկատի առնելով վերոհիշյալը, ինչպես նաև այն հանգամանքը, որ հայերն իրենց ակտիվ մասնակցությունն են բերում շրջանների հասարակական կյանքում, Տրոտտերն առաջարկում էր հյուպատոսությունն անվանել Թուրքահայաստանի և Քրդստանի, իսկ եթե դա անընդունելի է` Ասիական Թուրքիայի արևելյան շրջանների կամ բաժանել հյուպատոսական տարածքն Արևելյան ու Արևմտյան Անատոլիայի շրջանների և համագործակցել հայ բնակչության հետ բարենորոգումների իրականացման գործում:66 Հետաքրքիրն այն է, որ մինչ այդ Տրոտտերը

__________________________________
65 FO 424 / 85, No 365 / 4, pp. 208-209.
66 Turkey, No 10 (1879)..., p. 123.

[ էջ 156 ]

ստորագրում էր իր զեկուցագրերը որպես Քրդստանի հյուպատոս, իսկ այս անգամ դրված էր միայն իր ստորագրությունը:

Տրոտտերի առաջարկի կապակցությամբ Լեյարդը Սոլսբերիին գրում էր (1 օգոստոսի), որ «Հայաստան» անվան տակ Բարձր Դռնից բրիտանական հյուպատոսի համար էկզեկվատուրա խնդրելն անցանկալի է, քանի որ նման շրջան Թուրքիայի քաղաքական բաժանման մեջ գոյություն չունի: Պարզ է, շարունակում էր դեսպանը, որ Հայկական հարցի հրահրման ուղղությամբ սկսված բանսարկությունները նպատակ ունեն ստիպել Եվրոպային ինքնավարություն պահանջել հայերի համար: Լեյարդն անհրաժեշտ էր համարում ամեն կերպ խանգարել նման միտումի զարգացմանը: Նա նշում էր, որ եթե «Քրդստանի հյուպատոս»անվանումը վիրավորական է հայերի համար, ապա, անկասկած, կարելի է այլ անվանում գտնել, սակայն թեև «Քրդստան» արտահայտությունն օգտագործվում է քրդերով բնակեցված երկրի համար, դա չի նշանակում, որ Դուռը պետք է արտոնյալ շրջան ստեղծի նրանց համար: «Իմ կարծիքով, - գրում էր Լեյարդը, - նման հանգամանքներում որևէ փոփոխություն կատարելու կարիք չկա»:67

Վանում փոխհյուպատոս Քլեյթոնին ուղղված հուլիսի 24-ի նամակում Տրոտտերը նշում էր տեղի բնակչության` քոչվոր և նստակյաց քրդերի ու հայերի թվաքանակի վերաբերյալ ճշգրիտ վիճակագրական տվյալներ ձեռքբերելու անհրաժեշտության մասին, ինչը շատ կարևոր է բարենորոգումների իրագործման համար: Իր համոզմամբ,«թուրքական պաշտոնական տվյալները շատ տկար են և հավատ չեն ներշնչում»: Օրինակ, ըստ պաշտոնական տվյալների, Մուշի շրջանի հայ տղամարդկանց թիվը կազմում էր 48 հազ., իսկ հայ եպիսկոպոսի համաձայն` 120 հազ.: Տրոտտերը հանձնարարում էր Քլեյթոնին թվական տվյալների ճշգրտման և բարենորոգումների իրագործման հարցերում համագործակցել Վանում Ռուսաստանի փոխհյուպատոս Կամսարականի հետ:68

Հուլիսի 29-ին Լեյարդը երեք ժամ տևողությամբ զրույց է ունենում Աբդուլ Համիդի հետ: Նա հայտարարում է սուլթանին, որ արդեն մեկ տարի է անցել Կիպրոսի համաձայնագրի ստորագրման օրվանից, սակայն սուլթանական կառավարության կողմից ոչինչ չի արված նրա պայմանների կատարման ուղղությամբ: Բրիտանական կառավարությունը զարմացած է,

__________________________________
67 FO 424 / 86, No 198, pp. 147-148.
68 Turkey, No 10 (1879)..., pp. 124-125.

[ էջ 157 ]

նշում էր դեսպանը, որ 1878 թ. հունիսին Բարձր Դռան տված «որոշակի հավաստիացումները» դեռևս կատարված չեն: Սուլթանը կրկին անգամ խոստանում է Լեյարդին շուտով իրագործել բարենորոգումները, նշելով միաժամանակ, որ պատերազմի արդյունքում առաջացած տնտեսական և ֆինանսական դժվարությունները, ինչպես նաև լուրջ միջազգային խնդիրները թույլ չեն տալիս իրեն ընդհուպ զբաղվելու բարենորոգումների իրագործմամբ: Նա պատվի խոսք է տալիս Լեյարդին, որ իր կողմից բրիտանական կառավարությանը խոստացված բարենորոգումները շուտով կիրագործվեն, ավելացնելով, որ այդ ուղղությամբ «պարտադիր ցուցումներ է» տվել իր նախարարներին: Միակ դժվարությունը նա տեսնում է տասանորդի վերացման մեջ, նկատելով, որ բրիտանական կառավարությունը նույնպես չի կիրառել այդ միջոցը Կիպրոսում:

Հաջորդ օրը Լեյարդը նույն խնդրի շուրջ զրույց է ունենում մեծ վեզիրի հետ: Վերջինս տեղեկացնում է դեսպանին, որ սուլթանն արդեն իրեն համապատասխան ցուցումներ է տվել, և հավաստիացնում, որ շուտով անհապաղ միջոցներ են ձեռնարկվելու բարենորոգումների իրականացման ուղղությամբ:69

Համոզվելով, որ սուլթանի խոստումներն անհիմն են և նման դիվանագիտական քայլերով այլևս անհնար է հասնել նպատակի, Լեյարդը ցուցում է տալիս ծովակալ Հորնբիին Միջերկրականի բրիտանական նավատորմը դուրս բերել Մալթայից և ուղևորվել դեպի Լեմնոս կղզի, ուր և սպասել հետագա ցուցումների: Հուլիսի 31-ին Սոլսբերիին ուղղված գաղտնի հեռագրում դեսպանն առաջարկում էր, որ իրեն իրավունք վերապահվի հանձնարարել ծովակալին նավատորմը մտցնել Կոստանդնուպոլիս, եթե սուլթանը չկատարի իր խոստումները:70 Պատասխան հեռագրում Սոլսբերին իր համաձայնությունն էր տալիս դեսպանի առաջարկին:71

Դեռևս հունիսի 27-ին բրիտանական խորհրդարանի լորդերի պալատում Սոլսբերին հայտարարել էր. «Ինչ վերաբերվում է Հայաստանին, ապա ներկայումս Թուրքական կայսրության...պետական գործիչներից... բաղկացած հանձնաժողով է աշխատում, որը պետք է քննարկի և զեկուցի Փոքր Ասիայում իրագործվելիք բարենորոգումների վերաբերյալ»: Այդ

__________________________________
69 FO 424 / 86, No 197, pp. 144-147.
70 FO 424 / 86, No 2, p. 1.
71 FO 424 / 86, No 11, p. 3.

[ էջ 158 ]

կապակցությամբ օգոստոսի 1-ին Էրզրումից Սոլսբերիին գրած նամակում Տրոտտերը նշում էր, որ հնարավոր է և հանձնաժողովի անդամները նույնիսկ ամենից անկեղծ ու ազնիվ և լավագույն մտադրություններով օժտված գործիչներ են, սակայն համոզված է, որ նրանց զեկուցագիրը բարենորոգումների հարցում իրական առաջընթաց չի արձանագրելու` Դռան կողմից տրված սահմանափակող հրահանգների պատճառով: Հյուպատոսը անիրականանալի է համարում կառավարության կողմից բարենորոգումների իրագործումն այս երկրում, «առանց որակյալ և ազնիվ եվրոպացի պաշտոնյաների ներկայության»: «Ինչքան շատ թուրք պաշտոնյա եմ ես ճանաչում և որքան ավելի լավ եմ ծանոթանում երկրի վիճակին ու բարենորոգումների իրագործման ճանապարհին հանդիպող խոչընդոտներին, - գրում էր Տրոտտերն արտգործնախարարին, - այնքան ավելի եմ համոզվում, որ այլ իրական լուծում լինել չի կարող»:72

Տրոտտերի կարծիքը մեկ անգամ ևս հաստատվեց օգոստոսի 2-ին Մուշից ստացված փոխհյուպատոս Քլեյթոնի զեկուցագրով: Վերջինս նկարագրում էր Մուշի շրջանի հայկական գյուղերի ծանր վիճակը, ոչ միայն քրդերի, այլև թուրք պաշտոնյաների, կանոնավոր բանակի սպաների և զինվորների կողմից կատարվող մշտական հարձակումները, թալանը, ջարդն ու սպանությունները: Քլեյթոնը նշում էր. «Ես չեմ տեսնում արտասահմանյան բանսարկության ախտանիշներ, սակայն թվում է, թե հայերը վերջերս ավելի քաջատեղյակ են դարձել եվրոպական ժողովուրդների վիճակին, ազատության և հավասարության գաղափարներին, և պարզ է, որ իրենց ներկայիս կացությունը անտանելի պետք է համարեն»:73

Սոլսբերիին հասցեագրված օգոստոսի 8-ի զեկուցագրում Տրոտտերը գրում էր, որ համաձայն հանձնաժողովին ներկայացված բարենորոգումների ծրագրի հայկական նախագծին, հայերը պետք է ստանան վիլայեթի պաշտոնների ճիշտ կեսը, քանի որ քոչվոր քրդերը չեն կարող ներկայացված լինել տեղական իշխանության մարմիններում: Ըստ հյուպատոսի, հայերի պահանջները հիմնված են պաշտոնական տվյալներից զգալի կերպով տարբերվող բնակչության թվի հաշվարկի վրա, համաձայն որի վիլայեթի քրիստոնյա տղամարդկանց թիվը կազմում է 195 500, թուրքերինը` 185 000, նստակյած և քոչվոր քրդերինը` 112 500, եզդիներինը` 3 000: Ըստ Տրոտտերի, չբավարարվելով բարենորոգումների նախագծի

__________________________________
72 Turkey, No 4 (1880)..., p. 8.
73 Նույն տեղում, էջ 28:

[ էջ 159 ]

քննարկումների արդյունքներով, հայերը որոշել են այլևս չմասնակցել հանձնաժողովի աշխատանքներին:74

Օգոստոսի 10-ին Լեյարդը հերթական հայտագիրն է ներկայացնում Բարձր Դռանը` Էրզրում և Վան ուղարկված հանձնաժողովի աշխատանքի վերաբերյալ: Փաստաթղթում նշվում էր, որ բավականին եռանդուն և օրինավոր սկսելով իրենց աշխատանքը, հանձնաժողովի անդամները, հանդիպելով տեղական իշխանությունների դիմադրությանը, օժտված լինելով սահմանափակ լիազորություններով ու իշխանությամբ, և, չունենալով Կոստանդնուպոլսի լիարժեք աջակցությունը, ներկայումս «վհատության» մեջ են և նման պայմաններում չեն կարող իրագործել սուլթանի«բարի մտադրությունները` քրիստոնյա հպատակների դրության բարելավման ուղղությամբ»:75

Հուլիսի 31-ին Քլեյթոնը հաղորդում էր Մուշից, որ տեղի հայ բնակչությունն իր դժգոհությունն է հայտնում շրջանում Կարսից և Բաթումից գաղթած 3-ից 4 հազ. մահմեդականներ վերաբնակեցնելու տեղական իշխանությունների որոշման վերաբերյալ: Ընդ որում, հայերը դեմ էին նրանց վերաբնակեցմանը ոչ թե քաղաքում, այլ գյուղերում, ինչն, ըստ իրենց, կարող էր մեծ վնաս հասցնել գյուղացիությանը:76

Սեպտեմբերի 10-ին Բայազետի հայ բնակչությունը խնդրագիր է ներկայացնում հանձնաժողովի անդամներին, ուր նկարագրում է հայերի վիճակը պատերազմից առաջ և հետո: Նշվում էր, որ պատերազմից առաջ Բայազետի բնակչությունը բաղկացած էր 200 քրիստոնյա և 400 կամ 500 մահմեդական ծխերից, հայերն ու մահմեդականներն ապրում էին խաղաղ և ունևոր կյանքով: Պատերազմի ժամանակ, երբ ռուսական բանակը հեռու չէր սահմանից, հայերն ու թուրքերը ստեղծեցին համատեղ խորհուրդ, ուր որոշվեց, որ անհրաժեշտության դեպքում նրանք փոխադարձաբար պաշտպանելու են իրար: Երբ ռուսական բանակը մտավ Բայազետ, բոլոր մահմեդականներն ապաստանեցին հայերի տներում, սակայն զգալով ռուսների խաղաղ մտադրությունները, վերադարձան իրենց տները և շարունակեցին բնականոն աշխատանքը: Ռուսական բանակի հեռանալուց հետո տեղի թուրք և քուրդ բնակչության կողմից սկսվեց հայերի ունեցվածքի թալանն ու ջարդը, որի

__________________________________
74 Նույն տեղում, էջ 15-16:
75 Նույն տեղում, էջ 15:
76 Նույն տեղում, էջ 27:

[ էջ 160 ]

արդյունքում սպանվել և վիրավորվել է 800 մարդ, հայերի մեծամասնությունը գաղթել է Պարսկաստան: Խնդրագրում ասվում էր, որ «եթե նման իրավիճակը շարունակվի, ապա մեր ազգի համընդհանուր բնաջնջումը շատ էլ հեռու չէ մեզանից» Հայերը դիմում էին սուլթանին` «...խղճահարությամբ մոտենալ մեր վիճակին և բարելավել մեր չքավոր ու դժբախտ կացությունը»:77

Տրոտտերին հասցեագրված հերթական զեկուցագրում (10 սեպտեմբերի) Քլեյթոնը Վանից գրում էր, որ վերջերս հանդիպում է ունեցել Թիֆլիսից ժամանած երկու ռուսահայի հետ, որոնք մտադիր են հիմնել ուսուցիչների պատրաստման և գյուղատնտեսական դպրոցներ: Նրանց վկայությամբ, սահմանամերձ շրջանների հայ գյուղացիությունը հույսով է նայում Ռուսաստանին, որն, ինչպես դա տեղի ունեցավ բուլղարների պարագայում, փրկելու է հայերին ներկայիս տառապալից վիճակից: Ըստ Քլեյթոնի, ռուսահայերը հասկանում են, որ Ռուսաստանից այլևս աջակցություն ստանալու հույս չկա, իսկ տեղի կրթված հայերը ներկայումս չեն ձգտում ինքնավարության, մտածելով միմիայն արևմտահայության անվտանգության` թալանից և ջարդից խուսափելու, մահմեդականներին հավասար իրավունքներ ունենալու մասին: Նրա կարծիքով, «Թուրքիայում հայերն ունեն մտավոր և բարոյական ազատություն, սակայն ճնշված են ֆիզիկապես. Ռուսաստանում նրանք ունեն նյութական բարեկեցություն, սակայն ստրուկ են բարոյապես և մտավորապես»:78

Սեպտեմբերի 23-ին Հաճընի հայությունը բողոքագիր է ներկայացնում հանձնաժողովին, որը բաղկացած էր հետևյալ կետերից. 1/ վերջին չորս տարվա ընթացքում քաղաքում սպանված է 10-ից ավելի և վիրավորված 55 հայ, գողացված է 6 հազ. թուրքական լիրայի արժողությամբ անասուն և ապրանք. 2/ քաղաք տանող ճանապարհների անվտանգությունն ապահովված չէ. 3/ թուրք պաշտոնյաները վիրավորում են քրիստոնյաներին, նրանց կոչում «գյաուր», քրիստոնյայի վկայությունը չի ընդունվում դատարանների կողմից. 4/ թեև Հաճըն քաղաքի 8 հազ. 500 բնակիչներից 8 հազ. հայ են (հավանաբար միայն տղամարդկանց թիվը, քանի որ 1915 թ. տվյալներով Հաճընն ունեցել է 35 հազ. բնակիչ, որոնցից 25-30 հազ.` հայեր - Ա.Կ.), կառավարական պաշտոնյաներից միայն գանձապահն է հայ. 5/ քանի որ քաղաքի մեծամասնությունը քրիստոնյաներ են, կայմակամը

__________________________________
77 Նույն տեղում, էջ 107-109:
78 Նույն տեղում, էջ 78-79:

[ էջ 161 ]

պետք է քրիստոնյա լինի. 6/ կառավարությունը բռնագրավել է հայերին պատկանող ջրաղացը և երեք խանութ, որոնց եկամուտով նախկինում հայերը հոգում էին եկեղեցու և դպրոցի կարիքները. 7/ քաղաքի բնակչությունը կարիք ունի բժշկի, փոստի և հեռագրատան. 8/ հաշվի առնելով շրջանի հողի քարոտ և անբերրի որակը, նվազեցնել հարկերի չափը:79

Խարբերդի հայերն իրենց հերթին նամակ էին ներկայացրել (26 սեպտեմբերի) հանձնաժողովին, ուր նկարագրվում էր շրջանի վատթար վիճակը: Սակայն հանձնաժողովի նախագահ Աբեդին փաշան նամակն ընկալել էր որպես իր հասցեին արված քննադատություն և մերժել էր այն ընդունել:80

Չնայած բրիտանական հյուպատոսների և փոխհյուպատոսների հաղորդագրություններին հայ բնակչության վատթարացող վիճակի, տեղական իշխանությունների, զինվորականների և քրդական հրոսակախմբերի կողմից կազմակերպվող կեղեքումների, թալանի և սպանությունների մասին, սեպտեմբերի 29-ին, իր հյուպատոսներին ուղղված գաղտնի նամակում Սոլսբերին գրում էր, որ Թուրքիայի հայերի շրջանում նկատվում է հայկական ինքնավարության ստեղծման գաղտնի շարժում: Նա հանձնարարում էր մանրակրկիտ ուսումնասիրել խնդիրը և մշտապես տեղյակ պահել իրեն հայ բնակչության տրամադրությունների, ինչպես նաև Ռուսաստանի հանդեպ նրա դիրքորոշման մասին:81

Հոկտեմբերի 1-ին Տրոտտերը գրում էր Սոլսբերիին, որ իշխանությունները բարենորոգումների շարժումն օգտագործում են անհնազանդ քուրդ ցեղապետերից ազատվելու նպատակով: Ըստ հյուպատոսի, կառավարության որոշման համաձայն, նրանք պետք է աքսորվեն Ալբանիա, սակայն ներկայումս հաջողությամբ բանակցում են Բարձր Դռան հետ` տեղում մնալու համար: Տրոտտերը նշում էր, որ իր տեղեկությունների համաձայն, քրդերը սպառնում են ոչնչացնել հայերին, որոնք հանդիսանում են իրենց ղեկավարների հանդեպ իշխանությունների դժգոհության պատճառը: Միաժամանակ հյուպատոսը հաղորդում էր, որ Բալուից և Խարբերդից ստացված տեղեկությունների համաձայն, հայերն

__________________________________
79 Նույն տեղում, էջ 100:
80 Նույն տեղում, էջ 97:
81 FO 424 / 87, No 393, p. 337.

[ էջ 162 ]

այստեղ անպաշտպան վիճակում են, տեղական իշխանությունները բացարձակապես ոչինչ չեն անում թալանից և սպանություններից նրանց ապահովելու հարցում:82

Սոլսբերիին ուղղված իր հաջորդ զեկուցագրում (7 հոկտեմբերի) Տրոտտերը տեղեկացնում էր, որ Կարսի, Արդահանի և Կաղզվանի շրջանների շուրջ 10 հազ. մահմեդական ընտանիքներ ցանկություն են հայտնել տեղափոխվել Թուրքիա: Ռուսական կառավարությունն, ըստ հյուպատոսի, նպատակ ունի առաջին հերթին փոխարինել նրանց ռուսներով և կազակներով, խոչընդոտելով հայերի վերաբնակեցմանն այդ տարածքներում: Միաժամանակ նշվում էր, որ 1828-1829 թթ. այս տարածքում բնակեցված շուրջ 2 հազ. հայ ընտանիքներ նույնպես ցանկանում են վերադառնալ Ալաշկերտի դաշտավայրում իրենց լքած տները, սակայն ռուսական կառավարությունն այդ թույլտվությունը նրանց չի տալիս:83

Սեպտեմբերին Տրոտտերը հանձնարարում է կապիտան Էվերետին այցելել Ալաշկերտ, Ղարաքիլիսա, Դիադին և Բայազետ` հայ բնակչության վիճակն ուսումնասիրելու նպատակով: Հոկտեմբերի 7-ին վերջինս զեկուցում էր հյուպատոսին, որ պատերազմի ընթացքում շրջանը հինգ անգամ գրավվել է թուրքական և ռուսական բանակների կողմից, որոնց ժամանակ բնակչությունից վերցվել է մեծ քանակությամբ մթերք: Միաժամանակ, ինչպես հայ, այնպես էլ թուրք բնակչությունը թալանի, կողոպուտի և սպանությունների է ենթարկվել քրդական ոչ կանոնավոր հեծելազորի և հրոսակախմբերի, ինչպես նաև տեղի իշխանությունների կողմից: Ներկայումս, ըստ Էվերետի, շրջանը գտնվում է ավազակների և ավարառուների ձեռքին, որոնք անպատիժ կերպով շարունակում են կեղեքել տեղի հայ բնակչությանը: Էվերետը համոզված էր, որ առանց եվրոպացի պաշտոնյաների ներկայության և մասնակցության շրջանում անհնարին է իրագործել որևէ բարեփոխում, քանի որ փոփոխության յուրաքանչյուր փորձ կարող է պատճառ դառնալ ճնշումների նոր դրսևորման համար:84 Հիմնվելով Էվերետի տեղեկությունների վրա, հոկտեմբերի 25-ին բրիտանական դեսպանությունը հերթական հայտագիրն է ներկայացնում Բարձր Դռանը, ուր նշվում էր, որ թուրք պաշտոնյաների և քրդերի վերաբերմունքը հայերի հանդեպ այլևս անընդունելի է:

__________________________________
82 Turkey, No 4 (1880) ..., p. 85.
83 Նույն տեղում, էջ 90-91:
84 Նույն տեղում, էջ 105-107:

[ էջ 163 ]

Զարմանք էր հայտնվում, թե ինչպես է Բարձր Դուռը հանդուրժում իր սեփական շահերի և մարդկության դեմ կատարվող արարքները:85

Հոկտեմբերի 23-ին Լեյարդը պաշտոնական այցելություն է տալիս նոր նշանակված վարչապետ Սաիդ փաշային: Նշելով, որ վերջինս «պաշտոնի է կոչվել չափազանց ճգնաժամային պահին», դեսպանն իր համոզվածությունն է հայտնում, որ եթե լուրջ և արագ միջոցներ չձեռնարկվեն կայսրության բոլոր հատվածներում տիրող անիշխանության վիճակը շտկելու, Եվրոպային խոստացված բարենորոգումներն իրագործելու, հայ հպատակների անվտանգությունն ապահովելու ուղղությամբ, ապա կառավարությունը, սուլթանի գահը և ընդհանրապես Թուրքական կայսրությունը կարող են հայտնվել մեծ վտանգի առջև: Լեյարդը զգուշացնում է Սաիդ փաշային, որ բրիտանական կառավարությունն այլևս չի կարող հանդուրժել Ասիական Թուրքիայի քրիստոնյա բնակչության ճնշումն ու կեղեքումը, Անգլիայի և Թուրքիայի միջև ստորագրված պայմանագրի պայմանների խախտումը: Այնուհետև դեսպանն այցելում է նույնպես նոր նշանակված արտաքին գործերի նախարար Սավաս փաշային և կրկին անգամ ներկայացնում բրիտանական կառավարության դիրքորոշումը: Երկուսն էլ վստահեցնում են Լեյարդին, որ անպայմանորեն կատարելու են բրիտանական կառավարությանը տրված խոստումները:86

Հանդիպումների հաջորդ օրը Լեյարդը նոր հայտագիր է ներկայացնում Բարձր Դռանը: Փաստաթղթում նշվում էր, որ դեսպանությունը պարբերաբար տեղեկատվություն է ստանում բրիտանական հյուպատոսներից քրդերի և տեղական իշխանությունների կողմից Հայաստանի և Քրդստանի հայերի հանդեպ իրագործվող դաժանությունների մասին, ինչը բացասական անդրադարձ կարող է ունենալ բրիտանական կառավարության, խորհրդարանի և հասարակական կարծիքի Բարձր Դռան նկատմամբ գոյություն ունեցող վերաբերմունքի վրա: Հույս էր հայտնվում, որ Բարձր Դուռը, քանի դեռ ուշ չէ, գործուն միջոցներ կձեռնարկի վիճակը շտկելու, քրիստոնյաների անվտանգությունն ապահովելու, նրանց և մահմեդական հպատակների իրավունքները հավասարեցնելու ուղղությամբ:87

__________________________________
85 Նույն տեղում, էջ 170:
86 Նույն տեղում, էջ 118-119:
87 Նույն տեղում, էջ 118:

[ էջ 164 ]

Հաջորդ որը Լեյարդը հանդիպում է ներքին գործերի նախարար Նեդիմ փաշայի հետ և կրկին ներկայացնում բրիտանական կառավարության պահանջը` բարենորոգումների շուտափույթ իրագործման անհրաժեշտության մասին: Սակայն այս անգամ դեսպանը խստագույնս պահանջում էր Հայաստանում Գերագույն Կոմիսար նշանակել անգլիացի Բեքիր փաշային, հակառակ պարագայում սպառնալով ցուցում տալ բրիտանական նավատորմին` մոտենալ Կոստանդնուպոլսին: Իրականում Լեյարդն արդեն կարգադրել էր ծովակալ Հորնբիին` դուրս բերել նավատորմը Մալթայից նոյեմբերի 5-ին: Այս վերջին հանգամանքով մտահոգված թուրք նախարարը խոստացավ օգտագործել իր ողջ ազդեցությունը սուլթանի վրա, անհրաժեշտ միջոցներ ձեռնարկելու համար:88 Աբդուլ Համիդն անմիջապես դեսպանի մոտ է ուղարկում Մյունիր բեյին, որը սուլթանի անունից խնդրում է չեղյալ հայտարարել բրիտանական կառավարության որոշումը: Իր բանագնացի միջոցով սուլթանը հաղորդում էր Լեյարդին, որ, ստորագրելով Կիպրոսի կոնվենցիան, համոզված էր, որ իր ինքնիշխան իրավունքները հարգվելու են, սակայն երբ բրիտանական կառավարությունը որոշում է կայացրել ստիպողաբար Գերագույն Կոմիսար նշանակել Բեքիր փաշային, իրավունք է վերապահում միջոցներ ձեռնարկել իր կայսրությունը պաշտպանելու նպատակով:89 Նոյեմբերի 1-ին Լեյարդը Սոլսբերիին առաջարկում էր ժամանակ տալ Աբդուլ Համիդին բարենորոգումների իրագործման ուղղությամբ որոշակի քայլեր կատարելու համար և հետաձգել նավատորմի դուրս բերումը Մալթայից ևս 15-20 օրով:90

Նոյեմբերի 4-ին Սոլսբերիին այցելում է Մեծ Բրիտանիայում Օսմանյան կայսրության դեսպան Մուսուրուս փաշան: Նա խոստանում է, որ կայսրության քաղաքականության մեջ որևէ փոփոխություն տեղի չի ունենա, բարենորոգումները կիրագործվեն առանց հապաղման, իսկ Բեքիր փաշան կնշանակվի ժանդարմերիայի անկախ հրամանատար Քրդստանում` պայմանով, եթե բրիտանական նավատորմը մուտք չգործի թուրքական ջրերը: Սոլսբերին ընդունում է դեսպանի հավաստիացումները և խոստանում, որ սուլթանի կողմից իր խոստումները կատարելու դեպքում բրիտանական նավատորմը կմնա Մալթայում:91 Նույն օրը

__________________________________
88 FO 424 / 88, No 340, p. 253.
89 FO 424 / 88, No 427, p. 314.
90 FO 424 / 89, No 17, p. 13.
91 FO 424 / 89, No 60, p. 56.

[ էջ 165 ]

Լեյարդը տեղեկացնում էր Սոլսբերիին, որ Ռուսաստանի և Ֆրանսիայի դեսպանները այցելել են Թուրքիայի արտաքին գործերի նախարարին և խորհուրդ տվել, որ Բարձր Դուռն առանձնակի նշանակություն չտա Բրիտանիայի կողմից ուժի ցուցադրությանը: Նրանք նշել են, թե պատմությունը վկայում է, որ եթե որևէ եվրոպական տերություն ցանկանում է ինչ որ մի բան ստանալ Թուրքիայից, ռազմանավեր է ուղարկում թուրքական ջրերը:92

Սոլսբերին գրում էր Լեյարդին (6 նոյեմբերի), որ բրիտանական կառավարության կարծիքով, եվրոպացի սպայի նշանակումը որպես Փոքր Ասիայում ժանդարմերիայի անկախ հրամանատար հանդիսանում է բարեփոխումների իրագործման կարևորագույն պայման և հանձնարարում գործուն կերպով աշխատել այդ ուղղությամբ:93 Նա նշում էր (9 նոյեմբերի), որ եթե մյուս տերությունները համաձայն չլինեն Բեքիրի նշանակմանը, ապա կարելի է համաձայնել նաև ավստրիացի, գերմանացի կամ ֆրանսիացի սպաների նշանակման հետ:94

Նոյեմբերի 10-ին Լեյարդը երկարատև զրույց ունեցավ Աբդուլ Համիդի հետ: Վերջինս հավաստիացնում էր դեսպանին, որ Մեծ Բրիտանիան շարունակում է մնալ Օսմանյան կայսրության լավագույն բարեկամն ու դաշնակիցը, սակայն նավատորմի տեղաշարժի վերաբերյալ որոշումը վշտացրեց իրեն և խանգարեց բարենորոգումների նախագծի վերջնական հաստատմանը, ինչը ներկա պայմաններում կարող էր գնահատվել որպես սպառնալիքի տակ ընդունված քայլ: Սուլթանն առաջարկում էր, որ բրիտանական կառավարությունը պաշտոնական հայտարարությամբ չեղյալ համարի նավատորմի տեղաշարժի վերաբերյալ որոշումը: Պատասխան խոսքում դեսպանը կրկին անգամ զգուշացնում էր սուլթանին, որ բրիտանական կառավարությունը բավարարված չի կարող համարել իրեն այնքան ժամանակ, մինչև որ Բեքիրը չնշանակվի որպես Հայաստանում կամ այլ անհանգիստ շրջանում ժանդարմերիայի անկախ հրամանատար:95 Նոյեմբերի 12-ին Սոլսբերին գրում էր Լեյարդին. «Երբ նա կհանձնի Ձեզ Բեքիրին Փոքր Ասիայում 5 հազ. մարդուց ոչ պակաս թիվ ունեցող ժանդարմերիայի անկախ հրամանատար նշանակելու մասին իր ֆերմանը, այն ժամանակ միայն առարկություն չի լինի Ձեր կողմից նրան գրավոր

__________________________________
92 FO 424 / 89, No 71, p. 62.
93 FO 424 / 89, No 77, p. 62; No 99, p. 69.
94 FO 424 / 89, No 100, p. 69.
95 FO 424 / 89, No 117, p. 80.

[ էջ 166 ]

հայտարարություն հանձնելու վերաբերյալ... Առանց նման նախազգուշական միջոցների դիմելու նա կծիծաղի մեզ վրա»:96

Նոյեմբերի 12-ին Նեդիմ փաշան Լեյարդի մոտ է ուղարկում ներքին գործերի նախարարության գլխավոր քարտուղար, հայազգի Արթին Դադյանին: Վերջինս դեսպանին է տրամադրում կառավարության քննարկմանը ներկայացված բարենորոգումների հիմնադրույթները: Լեյարդը խնդրում է հաղորդել նախարարին, որ նա կբավարարվի միայն այն դեպքում, երբ կհրապարակվի բարենորոգումների մասին սուլթանի հրամանագիրը և կձեռնարկվեն նրա իրագործման առաջին քայլերը: Միաժամանակ դեսպանը հայտնել էր Դադյանին, թե վերջին ժամանակաշրջանի թուրքական մամուլի որոշակի հակաբրիտանական ուղղվածությունը վկայում է, որ Բարձր Դուռն ու ռուսական դեսպանությունը բանակցություններ են վարում երկու երկրների միջև բարիդրացիական հարաբերություններ հաստատելու ուղղությամբ: «Ես Ձեզ պետք է զգուշացնեմ, - ասում էր Լեյարդը, - եթե դա համապատասխանում է իրականությանը և Դուռը փորձում է ներգրավվել «ռուսական քաղաքականության» ոլորտը, դա կընկալվի որպես կառավարությունում նրա (այսինքն Նեդիմ փաշայի - Ա.Կ.) ներկայության արդյունք և նա կկրի հետևանքների ողջ պատասխանատվությունը»: Դադյանը պատասխանել է, թե Նեդիմ փաշան լիազորել է իրեն հավաստիացնելու դեսպանին, որ ամեն կերպ խոչընդոտելու է Ռուսաստանի հետ դաշինք կնքելու սուլթանի, Դռան կամ կողմնակի փորձերին: Լեյարդը հարցրել է Դադյանին, թե արդյոք Նեդիմ փաշան տեղեկություն ունի՞ սուլթանի և ռուս դեսպանի հանդիպման մասին: Դադյանը պատասխանել է, որ ռուս դեսպանը խորհուրդ էր տալիս սուլթանին նշանակություն չտալ Անգլիայի ծովային սպառնալիքներին:97

Երկու օր անց Աբդուլ Համիդը Լեյարդի մոտ է ուղարկում Մյունիր բեյին, որը հայտնում է նրան, որ կառավարության կողմից երաշխավորված բարենորոգումների անհապաղ իրագործման վերաբերյալ հրամանագիրը պատրաստվում է և շուտով կհրապարակվի: Ըստ Մյունիր բեյի, սուլթանը մտադիր է նաև բնակչության վիճակն ուսումնասիրելու և ժանդարմերիան ղեկավարելու նպատակով Փոքր Ասիա գործուղել Բեքիրին:98

__________________________________
96 FO 424 / 89, No 133, p. 133.
97 FO 424 / 89, No 310, pp. 253-254.
98 FO 424 / 89, No 188, pp. 139-140.

[ էջ 167 ]

Նոյեմբերի 21-ին Աբդուլ Համիդը ճաշի է հրավիրում Լեյարդին և երկարատև զրույց ունենում նրա հետ: Սուլթանը հավաստիացնում է դեսպանին, որ չի պատրաստվում որևէ հարաբերությունների մեջ մտնել Ռուսաստանի հետ, խոստանում է մի քանի օրից Բեքիրին ուղարկել Դիարբեքիր, օժտելով նրան լիարժեք լիազորություններով, ինչպես նաև որոշել է Էրզրումի վալի նշանակել Ռուստեմ փաշային: Լեյարդը հայտնում էր Սոլսբերիին, որ բավարարված է զրույցի արդյունքներով և Բարձր Դռան հետ հարաբերությունների նկատվող առաջընթացով:99

Այդ ընթացքում բրիտանական դեսպանությունը նոր վկայություններ է ստանում հայ բնակչության գնալով ավելի վատթարացող վիճակի մասին: Այսպես, նոյեմբերի 17-ին Հալեպում բրիտանական հյուպատոս Հենդերսոնը ուղարկում է Մուշի, Վանի ու այլ շրջաններից գաղթած 1520 հայ լուսավորչականների կողմից ստորագրված և Լեյարդին հասցեագրված խնդրագիրը, ուր նկարագրվում էր տեղական իշխանությունների ճնշումից և քուրդ հրոսակախմբերի հարձակումներից տառապող հայ բնակչության վիճակը:100

Նոյեմբերի 22-ին Քլեյթոնը հաղորդում էր Վանից հայ բնակչության անհանգիստ վիճակի մասին, ինչը սովի, մշտական թալանի և տեղական իշխանությունների վերաբերմունքի հետևանքն է, այլ ոչ թե ռուսական գործակալների գործունեության արդյունքը: Նրա կարծիքով, հայերը հավատը կորցրել են բարենորոգումների իրականացման գործում բրիտանական կառավարության կարողությունների նկատմամբ և մինչև մյուս տարվա գարուն հնարավոր է դիմեն Ռուսաստանի օգնությանը: Քլեյթոնի համոզմամբ, այդ հանգամանքն ամենևին չի բացատրվում Ռուսաստանի հանդեպ տածած հատուկ սիրով, այլ` նրանց անելանելի դրությամբ: Եթե հանձնաժողովների գործունեությունն անարդյունք ավարտ ունենա, իսկ բրիտանական ազդեցությունը չփոխի իրադրությունը, շարունակում էր փոխհյուպատոսը, ապա հայերը համոզվելու են, որ Բրիտանիայի փորձերը տապալվեցին, իսկ թուրքերն ու քրդերը կմտածեն, թե իրենց կարելի է ամեն ինչ անել: Քլեյթոնը վստահ էր, որ եթե ներկայումս Բրիտանիան չմիջամտի, ապա քրիստոնյաների վիճակն ավելի կվատանա և

__________________________________
99 FO 424 / 89, No 268, p. 224.
100 Turkey, No 4 (1880) ..., pp. 150-151.

[ էջ 168 ]

Ռուսաստանը, համընդհանուր հավանության պայմաններում, իր ձեռքը կվերցնի նրանց պաշտպանության գործը:101

Վասպուրականի հայերի պատվիրակությունը խնդրագիր է ներկայացնում Քլեյթոնին, ուր նշվում էր, որ հայերի ներկա ծանր կացությունն ամբողջովին համապատասխանում է սուլթանական կառավարության շահերին, իսկ քրդերը` «լոկ հաջող գործիք են նրա ձեռքում», խոչընդոտ բարենորոգումների իրականացման ճանապարհին: Փաստաթղթում ասվում էր, որ հայերին ճնշում են կենտրոնական կառավարությունը, տեղական թուրքական իշխանություններն ու քրդերը: Կառավարությունը հրահրում է վերջիններին հայ բնակչության դեմ և երբ Եվրոպան պահանջում է կարգ ու կանոն հաստատել և բարենորոգումներ իրագործել, պատասխանում է, թե դրա համար անհրաժեշտ է փող և ժամանակ: Հայերը զենքի չեն դիմում միայն այն պատճառով, որ «Մեծ Բրիտանիան որոշել էր լուծել Հայկական հարցն առանց մարդկային զոհերի»: Սակայն վիճակն ավելի է ծանրացել, հայերի համբերությունը սպառվել է, որի արդյունքում «ռուսական հավատն ընդունելու շատ վտանգավոր շարժում է ստեղծվել Վասպուրականի հայության շրջանում»: Խնդրագրի վերջում նշվում էր, որ հայերը կրկին անգամ դիմում են բրիտանական կառավարությանը աջակցության և օգնության համար:102

Ամփոփելով հյուպատոսություններից ստացված տվյալները, նոյեմբերի 23-ին Լեյարդը երկարաշունչ նոր հայտագիր է ներկայացնում Բարձր Դռանը, ուր նկարագրում է «Հայաստանի քրիստոնյա բնակչության վիճակը, քրդերի և, որքան էլ ցավալի է դա հաստատել, շատ պարագաներում նաև թուրքական իշխանությունների կեղեքումները», հանձնաժողովների անարդյունք գործունեությունը, բրիտանական հյուպատոսների օգուտ չտվող ջանքերը: Դեսպանը Բարձր Դռան «լուրջ ուշադրությունն է հրավիրում» ներկայացված փաստերի վրա և հույս հայտնում, որ այն, առանց ժամանակ կորցնելու, «արդարության և փոխհատուցման միակ հույս հանդիսացող» բարենորոգումներ կիրագործի կայսրության քրիստոնյա հպատակների վիճակը բարելավելու և նրանց տառապանքներին վերջ դնելու համար:103

__________________________________
101 FO 424 / 106, No 13 / 2, pp. 28-29.
102 FO 424 / 106, No 13 / 4, pp. 29-31.
103 Turkey, No 4 (1880) ..., pp. 158-160.

[ էջ 169 ]

1879-1880 թթ. ձմռան ամիսներին հայ բնակչության վիճակն ավելի վատթարացավ, Վանում փոխհյուպատոս Քլեյթոնի վկայությամբ (17 դեկտեմբերի), սովամահության դեպքերը հայերի շրջանում դարձել են սովորական երևույթ: Քլեյթոնը Տրոտտերին տեղեկացնում էր նախկին հայ պատրիարք, Վանի հոգևոր առաջնորդ Խրիմյանի շրջանները կատարած իր այցելության մասին, որի ընթացքում նա քարոզում էր համբերություն ու չափավորություն, նշում, որ հայերը պետք է խաղաղության և բարեկամության մեջ ապրեն հարևան ժողովուրդների հետ և չապավինեն Ռուսաստանի կամ Մեծ Բրիտանիայի օգնությանը: Ըստ փոխհյուպատոսի, նրա քարոզները մեծ ազդեցություն ունեցան քաղաքի հայ բնակչության վրա, սակայն դժվարությամբ կընկալվեն գյուղացիության կողմից, որն անհամբեր սպասում է ռուսների ժամանմանը:104 1880 թ. փետրվարի 2-ին Լեյարդին ներկայացված գաղտնի զեկուցագրում Քլեյթոնը գրում էր, որ հայ բնակչությունն ավելի ու ավելի է կողմնորոշվում դեպի Ռուսաստան: Փոխհյուպատոսի բազմաթիվ զրույցների ժամանակ հայերը պնդում էին, որ թեև կնախընտրեին Մեծ Բրիտանիայի օգնությունն ու հովանավորությունը, սակայն ռուսներն ավելի մեծ հետաքրքրություն են հանդես բերում Օսմանյան կայսրության քրիստոնյա բնակչության հանդեպ, քան անգլիացիները: Ըստ Քլեյթոնի, հայերը չեն կարող աչք փակել այն իրողության վրա, որ Ռուսաստանն ազատություն է տվել բուլղարներին, իսկ Մեծ Բրիտանիան դեռևս ոչինչ չի արել քրիստոնյաների վիճակը բարելավելու ուղղությամբ:105

Սոլսբերիին ուղղված իր հերթական գաղտնի զեկուցագրում (31 հունվարի) Լեյարդը տեղեկացնում էր, որ ռուս-թուրքական սահմանի ճշտման թուրքական հանձնաժողովի անդամ Յայա փաշան, մայրաքաղաք վերադառնալուն պես բրիտանական հյուպատոսական աշխատողների գործունեության վերաբերյալ Մեծ Բրիտանիայի համար ոչ բարենպաստ զեկույց է ներկայացրել Բարձր Դռանը: Այնտեղ նշվում էր, որ ամեն առիթով իրենց միջամտությամբ նրանք փաստորեն դուրս են բերում երկիրը թուրքական իշխանությունների հսկողությունից, հրահրում քրիստոնյա բնակչությանը սուլթանական կառավարության դեմ: Նա զգուշացնում էր Դռանը, որ գործերի նման ընթացքը կարող է հանգեցնել շատ լուրջ հետևանքների: Թուրք պաշտոնյան համոզված էր, որ Ռուսաստանի ներկայիս կեցվածքն

__________________________________
104 FO 424 / 106, No 47 / 6, p. 90.
105 FO 424 / 106, No 123 / 1, p. 247-248.

[ էջ 170 ]

ավելի է համապատասխանում Թուրքիայի շահերին, քան Մեծ Բրիտանիայի վարած քաղաքականությունը:106

Կայսրության արևելյան վիլայեթների ընդհանուր վիճակի հետ ծանոթանալու, տեղական իշխանությունների, ժանդարմերիայի և ոստիկանության հետ առնչվող խնդիրներն ուսումնասիրելու նպատակով հունվարի 19-ին Էրզրում ժամանեց սուլթանի կողմից նշանակված հատուկ հանձնաժողովը, որի կազմում ընդգրկված էին Բեքիրը և Սաիդ փաշան:107 Փետրվարի 1-ին Լեյարդին ուղղված գաղտնի նամակում Բեքիրը նշում էր, որ տեղի հայ ղեկավարների շրջանում գերակշռող են «ամբիցիոզ գաղափարներն ապագայի մասին, որոնք գործնականում ոչ միայն անիրականանալի են, այլև վտանգավոր հենց իրենց շահերի համար»: Նա անհեթեթ էր համարում հայկական ինքնավարության գաղափարը, քանի որ հայերն ամենուրեք կազմում էին բնակչության փոքրամասնությունը: Ըստ Բեքիրի, հայերի շրջանում գոյություն ունեցող քարոզչությունը միմիայն տրամադրում է իշխանություններին իրենց դեմ, իսկ ինքնավարություն ստանալու դեպքում նրանք կհայտվեն շատ ավելի վատ վիճակում, քան ներկայումս, քանի որ ամբողջապես կընկնեն քրդերի տիրապետության ներքո:108

Ամերիկյան միսիոներ Ռոբերտ Չամբերսը տեղեկացնում էր էրզրումում բրիտանական փոխհյուպատոս Էվերետին, որ հայ գյուղացիության շրջանում բավականին բարյացակամ տրամադրություններ են տիրում Ռուսաստանի հանդեպ, որոնք շատ ավելի ուժեղացան վերջին երկու-երեք ամիսների ընթացքում, երբ ի հայտ եկավ Անգլիայի անկարողությունը` լուծելու բարենորոգումների իրագործման և իրենց կյանքի պայմանների բարելավման խնդիրը: Ըստ միսիոների, թեև հայերը կնախընտրեն, որ իրենց վիճակը վերահսկվի Անգլիայի կողմից, սակայն ներկա իրավիճակում, երբ այն ոչինչ չկարողացավ անել այդ ուղղությամբ, նրանք պատրաստ են դիմելու Ռուսաստանի կամ այլ տերության օգնությանը:109

Փետրվարի 17-ին Լեյարդը գրում էր Սոլսբերիին, որ Բարձր Դուռը երբևիցե չի համաձայնելու հայազգի վալի նշանակել Էրզրումում, քանզի դա դիտվում է որպես առաջին

__________________________________
106 FO 424 / 106, No 58, p. 112.
107 FO 424 / 106, No 87, p. 203.
108 FO 424 / 106, No 94 / 1, pp. 201-202.
109 FO 424 / 106, No 91 / 1, p. 195.

[ էջ 171 ]

քայլ հայկական ինքնավարության ուղղությամբ: Դեսպանի կարծիքով, հայերի իրական շահերը պահանջում են, որ նրանք չբարձրացնեն ինքնավարության հարցն Արևելյան Ռումելիայի օրինակով, քանի որ այն կառաջացնի մահմեդական բնակչության զայրույթը: «Շատ հավանական է, - նշում էր Լեյարդը, - որ այդ ամենի հետևանքով սկսվի արյունալի պայքար, եթե ոչ հայերի համատարած կոտորած, ինչը կարելի կլինի դադարեցնել միմիայն Ռուսաստանի կողմից ռազմական միջամտության դեպքում, իսկ դա կավարտվի, ամենայն հավանականությամբ, հայերի կլանումով նրա տիրապետության ներքո և նրանց ազգության կորըստով...»: «Բարձրացնել ներկայումս հայկական ինքնավարության հարցը, - շարունակում էր Լեյարդը, - նշանակում է միայն սրել Դռան կասկածները, ինչն, իմ անձնական կարծիքով, կբերի հետագա բարդությունների և չի նպաստի Անգլիայի և Գերմանիայի կողմից ձեռնարկված փորձերին` հայերի պաշտպանության իրական և արդյունավետ միջոցների իրագործման, ինչպես նաև` նրանց կողմից բնակեցված շրջանների վարչական մարմիններում նրանց արդարացի մասնակցության ապահովման խնդրում»:110

Փետրվարի կեսերին Ներսես Վարժապետյանը հանդիպում է ունենում Մեծ Բրիտանիայի և Գերմանիայի դեսպանությունների ներկայացուցիչներ Սենդիսոնի և Տեստայի հետ: Ըստ Սենդիսոնի, պատրիարքը ներկայացրել է տարբեր անընդունելի առաջարկներ, ինչպիսիք են` անգլիացի, գերմանացի կամ հայազգի նահանգապետի նշանակումը, միջազգային եվրոպական հանձնաժողովի ստեղծումը, Արևելյամ Ռումելիայի օրինակով Հայաստանին ինքնավար կարգավիճակի շնորհումը: Հայազգի նահանգապետի պաշտոնի համար պատրիարքն առաջարկում էր Նուբար փաշայի, Գրիգոր Օտյանի, Ստեփան փաշայի և Կոստանդ փաշայի թեկնածությունները: Արտահայտելով իրենց կառավարությունների դիրքորոշումը, Սենդիսոնն ու Տեստան անընդունելի են համարում պատրիարքի բոլոր առաջարկները: Նշելով, որ հայկական ինքնավարության հարցը չի ընդունվելու ոչ Բարձր Դռան, ոչ էլ եվրոպական տերությունների կողմից, Տեստան ասում էր, որ Գերմանիան ոչ մի ուղիղ շահ չունի Թուրքիայում և գործելու է միմիայն սուլթանի քրիստոնյա հպատակների արդար իրավունքները պաշտպանելու ողղությամբ:111

__________________________________
110 FO 424 / 106, No 81, pp. 174-175.
111 FO 424 / 106, No 81 / 1, pp. 175-177.

[ էջ 172 ]

Մարտ և ապրիլ ամիսների ընթացքում բրիտանական հյուպատոսություններն Օսմանյան կայսրությունում շարունակում էին դեսպանությանն ու արտգործնախարարությանը հաղորդել արևմտահայության ծանր վիճակի մասին: Այսպես, ապրիլի 3-ին Էվերետը գրում էր Լեյարդին Էրզրումից, որ Ալաշկերտի շրջանի գյուղերում սովից մահացել է 100-ից ավելի հայ:112 Նկարագրելով Սեբաստիայի հայ գյուղացիության ծանր վիճակը, հյուպատոս Վիլսոնը համոզված էր, որ շուտով կայսրությունում տեղի կունենան լուրջ անկարգություններ, քանի որ տեղական թուրք իշխանությունները դեռևս ոչինչ չեն ձեռնարկել Բուլղարիայից և Արևելյան Ռումելիայից այստեղ գաղթած մահմեդական փախստականների վերաբնակեցման ուղղությամբ: Շատ տեղերում չերքեզ փախստականները գրավել և մշակում են տեղի գյուղացիների հողատարածքները: Ըստ Վիլսոնի, միայն Ադաբազարում կուտակվել էր 15-20 հազ. չերքեզ փախստական:113

1880 թ. գարնանը ակնհայտ դարձավ, որ Դիզրայելիի և Սոլսբերիի կողմից մշակված Էգեյան ծովից մինչև Հնդկաստան ընկած երկրները «խաղաղ ներթափանցման» ճանապարհով Մեծ Բրիտանիային հպատակեցնելու քաղաքականությունն իրեն չարդարացրեց: Ռուսական դիվանագիտությունը կարողացավ խափանել պահպանողական կառավարության ծրագրերն Աֆղանստանում և, մասնավորապես, Օսմանյան կայսրությունում, որտեղ բրիտանական դիվանագետները չկարողացան համոզել սուլթանին բանակ մտցնել Արևելյան Ռումելիա և գաղտնի պայմանագիր ստորագրել սլավոնական պետությունների դեմ, ինչպես նաև ճնշում գործադրելու և նավատորմի գործոնն օգտագործելու միջոցով ապահովել Բեռլինի պայմանագրի 61-րդ հոդվածի պայմանների իրագործումը: Գերմանիայի և Ավստրո-Հունգարիայի հետ դաշինքի վերաստեղծմանն ուղղված բանակցությունների միջոցով Ռուսաստանը կարողացավ չեզոքացնել Մեծ Բրիտանիայի շեշտված հակառուսական քաղաքականությունը: Դրան ավելացած անհաջող ներքին քաղաքականությունը, չարդարացված եկամտահարկերի բարձրացումն ու 1879 թ.

__________________________________
112 Turkey, No 23 (1880). Further Correspondence Respecting the Condition of the Populations in Asia Minor and Syria. London, 1880, pp, 145-146.
113 Նույն տեղում, էջ 146-148:

[ էջ 173 ]

անբերրիությունն էլ ավելի խորացրին պահպանողական կառավարության ճգնաժամը:114 Մարտի 6-ին Դիզրայելին ստիպված էր արձակել խորհրդարանը:

2. ԳԼԱԴՍՏՈՆԻ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ԵՎ ԲԱՐԵՆՈՐՈԳՈՒՄՆԵՐԻ ԽՆԴԻՐԸ 1880-1885 ԹԹ.

1880 թ. ապրիլին կայացած խորհրդարանական ընտրությունները շահեց լիբերալ կուսակցությունը: Նրա ղեկավար Գլադստոնը գլխավորեց կառավարությունը, իսկ Գրենվիլը` Ֆորին Օֆիսը: Նույն ամսին մահացավ Դիզրայելին, պահպանողական կուսակցության ղեկն անցավ Սոլսբերիին:Նախընտրական պայքարի ընթացքում Գլադստոնը քննադատում էր պահպանողական կառավարության գաղութատիրական արտաքին քաղաքականությունը, խոստանալով ժողովրդին սկզբունքորեն նոր խաղաղասեր ուղղություն, որի հիմքում ընկած պետք է լինի «եվրոպական համերգի» գաղափարը` խաղաղության ապահովման նպատակով եվրոպական վեց տերությունների համատեղ և համաձայնեցված գործողությունները: Այդ ենթատեքստում քննադատվում էր նաև Դիզրայելիի քաղաքականությունը Հայկական հարցում: 1879 թ. նոյեմբերի 25-ին Էդինբուրգում արտասանած իր ծրագրային ելույթում Գլադստոնը նշում էր. ՙԵվրոպայում մենք գրավեցինք Կիպրոս կղզին...: Ֆրանսիայի հետ համատեղ ստանձնեցինք Եգիպտոսի իրական կառավարումը և, հնարավոր է, ընդլայնելով մեր հարավային տիրույթներն Աֆրիկայում, մենք կհասնենք պորտուգալացիների հարավային սահմանին: Մենք պարտավորվեցինք մեզ վրա վերցնել Թուրքիայի կառավարման բարելավման պատասխանատվությունը ոչ միայն Փոքր Ասիայում, այլ ողջ Ասիայում, քարտեզի այդ հսկայական տարածքի վրա, որն ընդգրկում է նաև Արաբիայի հիմնական մասը...: Կառավարման բարելավումն ապահովելուց բացի մենք պարտավորվեցինք պաշտպանել Թուրքիայի հայկական սահմանը Ռուսաստանից, ուր հասնելու համար հարկավոր է անցնել մի քանի հարյուր մղոն բանակի համար անհասանելի լեռնաշղթաներ ցամաքով կամ հակառակ պարագայում մի քանի հազար մղոն ծովով...՚: Նա

__________________________________
114 Виноградов К.Б. Науменков О.А. На службе британского колониализма (Страницы политической биографии лорда Солсбери). - Новая и новейшая история, 1981, No 1, с. 134.

[ էջ 174 ]

հայտարարում էր, որ իշխանության գալու դեպքում «խուսափելու է ոչ անհրաժեշտ պարտավորություններից, որոնք կարող են խճճել» Անգլիան:115 Հայկական հարցի պարագայում դա նշանակում էր եվրոպական տերությունների համատեղ և համաձայնեցված գործողությունների միջոցով ստիպել սուլթանական կառավարությանը կատարել Բեռլինի պայմանագրի 61-րդ հոդվածի պարտավորությունները:

1880 թ. ապրիլի 27-ին Լեյարդը հաշվետվություն է ներկայացնում նոր արտգործնախարարին` բրիտանա-թուրքական հարաբերությունների և Օսմանյան կայսրության ներկայիս վիճակի մասին: Նա նշում էր, որ վերջերս սուլթանի մոտ որոշակի դժգոհություն է նկատվում Մեծ Բրիտանիայի քաղաքականության նկատմամբ, որը սկսվեց Բեռլինի վեհաժողովի ժամանակ Ավստրիայի կողմից Բոսնիան և Հերցեգովինան գրավելու վերաբերյալ բրիտանական առաջարկից և ավելի խորացավ 1879 թ. հոկտեմբերին, երբ բրիտանական նավատորմին հրահանգ տրվեց մտնել թուրքական տարածքային ջրերը: Սակայն, չնայած այդ ամենին, գրում էր դեսպանը, սուլթանն, իր շահերից ելնելով, հակված է բարեկամական հարաբերություններ պահպանել Բրիտանիայի հետ: Ըստ Լեյարդի, մինչև վերջերս նման դիրքորոշում ունեին նաև կայսրության ասիական շրջանների քրիստոնյա հպատակները, ուր, Կիպրոսի կոնվենցիայի պայմանների համաձայն, Բրիտանիայի հսկողության ներքո պետք է իրագործվեին համապատասխան բարենորոգումներ: Էրզրումի, Վանի և Դիարբեքիրի հյուպատոսություններից ստացված տեղեկատվության համաձայն, հայերը մասնավորապես հուսահատվել են Բրիտանիայի բարենորոգումների քաղաքականությունից և այդ դժգոհությունները ներկայումս օգտագործում է Ռուսաստանը, որը ծրագրում է գրավել Ասիական Թուրքիայի տարածքները` հայերի միջոցով:116

Համաձայն հաշվետվության, Սոլսբերիի 1878 թ. օգոստոսի 8-ի նամակով բրիտանական կառավարությունն առաջարկել էր Բարձր Դռանը անհրաժեշտ բարենորոգումներ իրագործել հայերով բնակեցված շրջաններում, որն ընդունվել էր մեծ վեզիր Սավֆետ փաշայի նույն թվականի հոկտեմբերի 24-ի հայտագրով: Ծրագիրը նախատեսում էր եվրոպացի սպաների կողմից ղեկավարվող ժանդարմերիայի կազմավորում, շրջաններում

__________________________________
115 Park J. H. British Prime Ministers of the Nineteenth Century. Policies and Speeches. New York, London, 1950, p. 286.
116 Turkey, No 7 (1880). Correspondence Respecting the Affairs of Turkey. London, 1880, pp. 2-3.

[ էջ 175 ]

ֆինանսական և իրավական եվրոպացի տեսուչների նշանակում, վալիների կամ նահանգապետերի պաշտոնի ժամկետի սահմանափակում հինգ տարով և այլն: Սակայն այս ընթացքում նշված կետերից ոչ մեկը չկատարվեց: Տեղերում իրավիճակն ուսումնասիրելու և բարենորոգումները նախապատրաստելու նպատակով Բարձր Դուռը մահմեդական և քրիստոնյա պաշտոնյաներից բաղկացած հանձնաժողովներ ուղարկեց շրջաններ, բայց նրանց գործունեությունը ոչ միայն ցանկալի արդյունք չունեցավ, այլև շատ դեպքերում վատթարացրեց դրությունը, մահմեդական բնակչությանը տրամադրեց քրիստոնյաների դեմ: Սուլթանը խոստացել էր նաև նշանակել Բեքիր փաշային Քրդստանի և Էրզրումի ու Վանի նահանգների ժանդարմերիայի գերագույն հրամանատար: Սակայն, ըստ Լեյարդի, նա իր խոսքը չկատարեց, նշանակեց նրան հանձնաժողովի ղեկավար, որն այցելեց Փոքր Ասիա, Միջագետք ու Սիրիա և զեկուցագիր ներկայացրեց շրջանների իրավիճակի և ժանդարմերիայի կազմակերպման անհրաժեշտության մասին:117

Դեսպանը գրում էր, որ այս ընթացքում օգտագործել էր բոլոր հնարավորությունները, ընդհուպ մինչև սպառնալիքներ, որպեսզի Բարձր Դուռը կատարի իր պարտավորությունները: Նա մշտապես նախազգուշացրել է նախարարների և այլ պաշտոնյաների կաշառակերության, քրիստոնյա բնակչության ծանր վիճակի մասին, ինչը կարող է բերել երկրի մասնատմանը, սակայն բոլոր իր առաջարկները փաստորեն չեն ընդունվել: Սուլթանը մշտապես խոստումներ է տվել, մինչդեռ գործն այդպես էլ տեղից չի շարժվել: Լեյարդի կարծիքով, եթե Մեծ Բրիտանիան իրապես ցանկանում է փրկել այս երկիրը կործանումից, նա պատրաստ պետք է լինի նույնիսկ սպառնալիքներից շատ ավելի հեռու գնալ: Նա համոզված էր, որ Դռան ներկայիս վարքագծի իրական պատճառն այն է, որ սկսած ռուս-թուրքական պատերազմի վերջից սուլթանն ընկել է «մոլեռանդ և հակաեվրոպական շրջանակի» ազդեցության տակ, որի կարծիքով, բարենորոգումների իրականացումն ու կայսրության եվրոպականացումը կբերեն երկրի վերջնական կործանմանը:118

Ըստ Լեյարդի, վերջին երկու տարիների ընթացքում հայերի վիճակը ոչ միայն չի բարելավվել, այլ ավելի է վատթարացել: Հայերն իրենց բոլոր հույսերը կապում էին բրիտանական քաղաքականության հետ, սակայն ներկայումս հուսահատվել են և մտածում

__________________________________
117 Նույն տեղում, էջ 4-5:
118 Նույն տեղում, էջ 5-6:

[ էջ 176 ]

են ինքնավար, եթե ոչ կիսաանկախ Հայաստան ստեղծելու մասին: Այդ ուղղությամբ աշխատում են Կոստանդնուպոլսում և Եվրոպայում գործող կոմիտեները և հայկական մամուլը: Դեսպանի համոզմամբ, նկատի առնելով այն հանգամանքը, որ շրջանների մեծամասնությունում հայերը կազմում են բնակչության փոքրամասնությունը, նման ծրագրերի իրագործման յուրաքանչյուր փորձ կարող է ունենալ բավականին ծանր հետևանքներ: «Քրդերի գործոնի անտեսումը, - նշում էր Լեյարդը, - վտանգավոր հիմարություն է: Փոքր Ասիայի մահմեդականներն ակնառու կերպով համոզվեցին, թե ինչ բախտի արժանացան իրենց եղբայրները Եվրոպական Թուրքիայի ինքնավար քրիստոնյա շրջաններում: Ինքնավարության վերաբերյալ հայերի պահանջը կբերի կոտորածի, որին անմիջապես կհետևի Ռուսաստանի միջամտությունը»:119

Արդեն իսկ ծանոթանալով և անմիջապես համակերպվելով նոր կառավարության արտաքին քաղաքական գծին, Լեյարդը նշում էր, որ Օսմանյան կայսրության խնդրում Բրիտանիան պետք է համագործակցի կամ համաձայնեցնի իր գործողությունները մյուս եվրոպական տերությունների հետ: Իր կարծիքով, «... երկիրը կտրուկ և արագ անկումից...կարող են փրկել միայն բարենորոգումները, որոնք պետք է իրագործվեն եվրոպական հսկողության ներքո»:120

Գլադստոնի կառավարության նոր արտաքին քաղաքական գիծն անմիջապես իր արտահայտությունը գտավ մայիսի 4-ին եվրոպական հինգ տերություններում բրիտանական դեսպաններին ուղղված Գրենվիլի շրջաբերական նամակում: Ֆորին Օֆիսի նոր ղեկավարը նշում էր, որ «եվրոպական շահերից ելնելով հարկավոր է վերացնել Բեռլինի պայմանագրի որոշ պայմանների կատարման հետ կապված հապաղումը և այդ առնչությամբ ամենից լավ ազդեցությունը կարող են ունենալ տերությունների համատեղ ջանքերը»: Բրիտանական կառավարությունն առաջարկում էր տերություններին հանձնարարել իրենց ներկայացուցիչներին Կոստանդնուպոլսում նույնական հայտագրեր ներկայացնել թուրքական կառավարությանը` Հունաստանի, Մոնտենեգրոյի (Չեռնոգորիայի) և Հայաստանի հետ առնչվող պարտավորությունների ամբողջական կատարման խնդրով: Հայկական հարցի առնչությամբ նամակում նշվում էր. որ բրիտանական կառավարությունը

__________________________________
119 Նույն տեղում, էջ 7:
120 Նույն տեղում, էջ 8:

[ էջ 177 ]

համոզվել է, որ Բարձր Դուռը ոչինչ չի արել 61-րդ հոդվածի կատարման ուղղությամբ, միջոցներ չեն ձեռնարկվել տերությունների հսկողությունն ապահովելու խնդրում: Ըստ Գրենվիլի, քանի որ Հայաստանի վիճակը շարունակում է մնալ անտանելի, բրիտանական կառավարությունը համարում է, որ հոդվածը «մեռած տառ» մնալ չի կարող և միմիայն տերությունների «համատեղ ճնշումը» կարող է ստիպել Դռանը կատարել պայմանագրի իր պարտավորությունները:121

Այսպիսով, ակնհայտ դարձավ, որ բրիտանական կառավարությունը հեռանում է Դիզրայելիի և Սոլսբերիի կողմից վարած Օսմանյան կայսրության միանձնյա պաշտպանության քաղաքականությունից, մոտենում Ռուսաստանի և մյուս տերությունների դիրքորոշմանը:

Մայիսի 6-ին Գրենվիլը տեղեկացնում էր Լեյարդին բրիտանական կառավարության որոշման մասին` վերջինիս դեսպանի պաշտոնից ազատելու և նրա փոխարեն խորհրդարանի անդամ Ջորջ Գոշենին122 նշանակելու մասին: Հանձնարարելով դեսպանին հաղորդել այդ մասին սուլթանին, նախարարը գրում էր. «Բարձր գնահատելով Ձեր մեծ կարողություններն ու անխոնջ գործունեությունը, ...Նորին Մեծության կառավարությունը համարում է, որ անհրաժեշտ է օգտվել առիթից և հասկացնել տալ սուլթանին և Դռանը..., թե ինչ մռայլ է պատկերացնում Նորին Մեծության կառավարությունը Օսմանյան կայսրության ներկայիս իրավիճակը, ինչպես նաև ծանոթացնել նրա որոշման հետ` մյուս տերությունների հետ համատեղ համառորեն պահանջել Դռնից կատարելու Բեռլինի պայմանագրով նախատեսված իր պարտականությունները Հունաստանի, Մոնտենեգրոյի և Հայաստանի հանդեպ»:123

Մայիսի 18-ի իր նամակում Գրենվիլը Գոշենին ծանոթացնում էր կառավարության որոշման հետ` Հայաստանում տեղի ունեցող իրադարձությունների, Թուրքիայում ստեղծված լուրջ կացության պատճառով նրան հատուկ դեսպան նշանակելու մասին, հանձնարարում

__________________________________
121 Նույն տեղում, էջ 1-2:
122 Գոշեն (Goscen) Ջորջ - բրիտանացի ֆինանսիստ, քաղաքական գործիչ և դիվանագետ: 1880-1881 թթ.` դեսպան Թուրքիայում, 1886-1892 թթ.` գանձատան կանցլեր, 1895-1900 թթ.` ծովակալության առաջին լորդ:
123 Նույն տեղում, էջ 8:

[ էջ 178 ]

տերությունների ներկայացուցիչների հետ համատեղ անհրաժեշտ միջոցներ ձեռնարկել Հունաստանի, Մոնտենեգրոյի և Հայաստանի հարցերում, մանրամասնորեն ներկայացնում Հայկական հարցի նախապատմությունը, 61-րդ հոդվածի բովանդակությունը, Դիզրայելիի կառավարության փորձերն այն իրագործելու ուղղությամբ, Բարձր Դռան կողմից ընդունված անօգուտ և վնասաբեր միջոցառումները, հայ բնակչության ծանր վիճակը: Ըստ նախարարի, բրիտանական կառավարությունը պատկերացնում է բոլոր այն դժվարությունները, որոնք կապված են կայսրության տարբեր շրջաններում բարենորոգումների իրագործման հետ: Իր կարծիքով, բարենորոգումներն ավելի դյուրին է իրագործել քրիստոնյաների կողմից բնակեցված և եվրոպական քաղաքակրթության ազդեցության տակ գտնվող շրջաններում, «սակայն գործնականում անիրականանալի են վայրի մահմեդական ցեղերով բնակեցված լեռնային շրջաններում»: Գրենվիլն արտահայտում էր կառավարության համոզվածությունը, որ տերությունների համատեղ գործողությունների միջոցով հնարավոր կլինի իրագործել բարենորոգումների ծրագիրը, մասնավորապես, վերականգնել կարգ ու կանոնը, ապահովել ինչպես մահմեդականների, այնպես էլ քրիստոնյաների կյանքի և ունեցվածքի անվտանգությունը: Այդ ամենն, ըստ նախարարի, հնարավոր կլինի իրականացնել ժանդարմերիայի կազմակերպման, բնակչությանն անկանոն հարկերից ազատելու, պաշտոնյաների նշանակման համակարգի արդիականացման միջոցով: Թեև բրիտանական կառավարությունը որոշել էր Հայկական հարցում գործել համատեղ մյուս տերությունների հետ, այնուամենայնիվ Գրենվիլը Գոշենին հանձնարարում էր տեղյակ պահել սուլթանին և Բարձր Դռանը կառավարության դիրքորոշման մասին, նշելով, որ այդ խորհուրդները կրում են «բարեկամական բնույթ» և բխում Թուրքիայի շահերից:124

Հունիսի 1-ին Գրենվիլը հաղորդում էր Գոշենին, որ Բեռլինի պայմանագիրը ստորագրած տերությունները համաձայնել են Բարձր Դռանը միաժամանակ նույնական հայտագրեր ներկայացնելու բրիտանական կառավարության առաջարկին, ուր պետք է պահանջ ներկայացվի Հունաստանի, Մոնտենեգրոյի և հայերով բնակեցված շրջաններին առնչվող պայմանագրային պարտավորությունները կատարելու վերաբերյալ: Նախարարը դեսպանին հանձնարարում էր տերությունների ներկայացուցիչների հետ համատեղ

__________________________________
124 Նույն տեղում, էջ 8-12:

[ էջ 179 ]

նախապատրաստել և համապատասխան հայտագիր ներկայացնել սուլթանական կառավարությանը:125

Տերությունների համաձայնության արդյունքում հունիսի 18-ին Բարձր Դռանը նույնական հայտագրեր ներկայացվեցին դեսպանների կողմից: Մասնավորապես արտաքին գործերի նախարար Աբեդին փաշային ուղղված Գոշենի հայտագրում նշվում էր, որ «Բեռլինի պայմանագրի որոշ պայմանների կատարման առնչությամբ տեղի ունեցած հապաղումը պատճառ հանդիսացավ, որ այն ստորագրած տերությունների միջև կայանա մտքերի փոխանակություն: Այդ քայլի արդյունքում նրանք հաստատեցին այն հանգամանքը, որ Եվրոպայի շահերից ելնելով, պետք է վերջ դնել հապաղմանը, ինչպես նաև եզրակացրին, որ նրանց ջանքերի միավորումը կապահովի 1878 թ. հուլիսի 13-ի պայմանագրի պայմանների կատարումը»:

Թուրք-հունական և թուրք-մոնտենեգրական սահմանների ճշտման հարցերի հետ համատեղ հայտագրերում բարձրացվեց նաև 61-րդ հոդվածով նախատեսված հայերին վերաբերող բարենորոգումների իրագործման խնդիրը: Նշվում էր, որ Բարձր Դռան կողմից ոչինչ չի արված այդ ուղղությամբ, 61-րդ հոդվածի դրույթները դարձել են «մեռած տառ», իսկ հայերով բնակեցված շրջանների վիճակը շարունակում է մնալ «անտանելի»: Տերություններն այն համոզմանն են եկել, ասվում էր բրիտանական դեսպանի հայտագրում, որ «միմիայն համատեղ և մշտական ճնշումն իրենց կողմից կարող են ստիպել Բարձր Դռանը կատարել իր պարտականություններն այդ կապակցությամբ: Այսպիսով, Նորին Մեծության կառավարությունը, որպես Բեռլինի պայմանագիրը ստորագրած տերություն, պահանջում է պայմանագրի 61-րդ հոդվածի ամբողջական և անհապաղ կատարում և կոչ է անում Նորին Կայսերական Մեծության կառավարությանը մանրամասնորեն տեղեկացնել այն միջոցների մասին, որոնք կձեռնարկվեն հոդվածի պայմանների ամբողջական կատարման ուղղությամբ»:126

Հունիսի 17-ին Գոշենը հանդիպում է Աբեդին փաշայի հետ` Հայկական հարցի քննարկման նպատակով: Դեսպանի կարծիքով, Սըվազի (Սեբաստիայի) վալիի պաշտոնում նա դրսևորել էր իրեն որպես կարող և գործունյա անձնավորություն: Զրույցի ժամանակ

__________________________________
125 Նույն տեղում, էջ 12:
126 FO 424 / 99, No 449 / 2, pp. 231-232.

[ էջ 180 ]

Աբեդին փաշան նշում է բարենորոգումների իրագործման անհրաժեշտության, ոստիկանության անկատարության, վարչական չարաշահումների գոյության մասին: Նա Գոշենին ծանոթացնում է իր ծրագրին, որը ներկայացրել էր նախարարների խորհրդի քննարկմանը: Նա առաջարկում էր վիլայեթների կազաները բաժանել միատարր բնակչություն ունեցող 7-8 գյուղերից բաղկացած համայնքների, որոնց կվերապահվի մյուդիր (համայնքապետ) ընտրելու և փոքր ոստիկանական ջոկատ ունենալու իրավունք: Նախարարը ծրագրում էր նաև բոլոր վիլայեթներում ստեղծել երդվյալ ատենակալների դատարան, որը բաղկացած լիներ երկու քրիստոնյայից և երկու մահմեդականից: Ըստ Աբեդին փաշայի, բարենորոգումների իրագործման նպատակով անհրաժեշտ է ներգրավել եվրոպացի սպաների, մասնավորապես, ժանդարմերիայի կազմակերպման գործում:

Հանդիպումից անմիջապես հետո Գոշենն այցելում է հայ պատրիարքին: Վերջինիս կարծիքով, Հայկական հարցի միակ լուծումը կարող է հանդիսանալ մի մեծ շրջանի ստեղծումը` հինգ տարով նշանակված քրիստոնյա նահանգապետի ղեկավարությամբ: Հայկական շրջանն անպայմանորեն պետք է գտնվի Եվրոպայի կամ, մասնավորապես, Մեծ Բրիտանիայի հովանավորության ներքո: Դեսպանի հարցադրմանը, թե հայերը մեծամասնություն չեն կազմում այդ տարածքի մեծ մասի վրա, պատրիարքը պատասխանում է, որ քրդերին հարկավոր չէ հաշվի առնել, քանի որ նրանք քոչվորի կյանք են վարում և լինում են շրջանում միայն վեց ամիս:127

Այդ ընթացքում բրիտանական հյուպատոսություններն Արևմտյան Հայաստանում շարունակում էին մանրամասնորեն ուսումնասիրել երկրի վիճակը, բնակչության քաղաքական կողմնորոշումը, ազգային հատկանիշներն, ավանդույթներն ու սովորույթները: Առանձնակի հետաքրքրություն են ներկայացնում հյուպատոսական տեղեկանքներն ու զեկուցագրերը հայերի և նրանց վիճակի մասին, որոնց բովանդակությունն առանց փոփոխության ենթարկելու ներկայացնում ենք ընթերցողի գնահատականին: Գլխավոր հյուպատոս Վիլսոնի կազմած «Անատոլիայի և անհրաժեշտ բարենորոգումների մասին» տեղեկանքում (16 հունիսի) նշվում էր, որ Անատոլիայի հիմնական քրիստոնյա ժողովուրդներն են հայերն ու հույները, որոնք նույնքան ատում են միմիանց, որքան թուրքերին: Հայերը բաժանված են լուսավորչականների, կաթոլիկների և բողոքականների, որոնք սովորաբար

__________________________________
127 Turkey, No 23 (1880) ..., pp. 227-228.

[ էջ 181 ]

գտնվում են առճակատման վիճակում միմյանց նկատմամբ: Սակայն ոչ միայն կրոնական խմբերն են բանսարկություններ նյութում միմյանց հանդեպ, այլև նույնիսկ լուսավորչականներն են հազվադեպ միախմբվում տեղական քաղաքականության յուրաքանչյուր հարցի շուրջ: Հյուպատոսը գրում էր, որ հայի բնավորությունը «չափազանց բարդ է և դժվարամատչելի», գյուղացիությունը ողջամիտ է, խելացի, տնտեսող, աշխատասեր և մշտապես ձգտում է օգուտի, սակայն բացարձակ անկիրթ է, անառակ, մոլեռանդ, անհանդուրժող և ամբողջապես գտնվում է անկիրթ, անգետ ու դյուրազգաց հոգևորականության ազդեցության ներքո, որը դեմ է ամեն տեսակի կրթությանն ու առաջադիմությանը: Քաղաքի հայերը իրատես են, խելացի և մտավորական, եսասեր և հպարտ, մակերեսորեն կրթված: Գրեթե բոլոր քաղաքներում առկա է լավ կրթված մարդկանց փոքր տոկոս, որոնք զբաղեցնում են պատասխանատու պաշտոններ:

Ըստ Վիլսոնի, «հարևանությունը, հին ավանդույթները, կրոնական հարաբերությունները կողմնորոշում են հայերին դեպի Ռուսաստան, որոնք լավ գիտեն, որ իրենց խելքն ու գործնականությունը, սերը ստի, լրտեսության և բանսարկությունների հանդեպ, անսահման ագահությունը քաղաքական նպատակներով բարձր է գնահատվում Ռուսաստանի կողմից: Հայերն այսօր երազում են Լորիս Մելիքովի, իրենց առասպելական թագավորների և մահմեդականների հանդեպ ռևանշի մասին»: «Թույլ տուր հային աշխատանքային հաջողության հասնի, կամ թույլ տուր աշխատի, առևտրով զբաղվի ու դրամ վաստակի և նա կդադարի քաղաքականապես վտանգավոր լինելուց», - համարում էր հյուպատոսը: Միաժամանակ Վիլսոնը գրում էր, որ հայերի բնավորության որոշ հատկանիշներ` խիզախությունը, ինքնավստահությունը, կայուն ապրելու ցանկությունը, հիմք են տալիս եզրակացնելու, որ նրանք ունեն անհրաժեշտ բոլոր հատկությունները ինքնակառավարման համար: Չնայած այն հանգամանքին, որ հայերը շուտ վիրավորվող են, սիրում են վիճել յուրաքանչյուր առիթով, նրանք ունեն մեծ առևտրական կարողություններ և ազգային ոգի, որը պահպանվել և գոյատևել է դարավոր հալածանքների ընթացքում:128

Վիլսոնի կարծիքով, հայկական շարժումը շատ վտանգավոր է և նպատակաուղղված է ներկայիս թուրքական իշխանությունների դեմ, քանի որ հայերը ցանկանում են գրավել թուրքերի տեղը: Այդ իսկ պատճառով Բարձր Դուռը պետք է հասկանա բարենորոգումների

__________________________________
128 FO 424 / 106, No 246 / 1, pp. 453-454.

[ էջ 182 ]

իրագործման անհրաժեշտությունը: Հայերը հիասթափված են բրիտանական կառավարությունից, քանի որ Կիպրոսի կոնվենցիայի պարտավորությունները կատարված չեն, սակայն այդ զգացումը խորը արմատ չունի և նրանք շնորհակալ կլինեն յուրաքանչյուրին, ով կազատի նրանց անվերջ կեղեքումներից: Ըստ հյուպատոսի, երկիրը չի կարող դուրս գալ ներկայիս ճգնաժամից, ինչպես նաև իրագործել բարենորոգումներ Անատոլիայում, առանց ուժեղ արտաքին ճնշման:129

Հունիսի 25-ին Տրոտտերին ուղղված գաղտնի զեկուցագրում Էվերետը բաժանում էր արևմտահայանը երեք հիմնական դասի: Առաջին դասին է պատկանում բնակչության մեծամասնությունը` ոչ կրթված գյուղացիությունը, որն արտաքնապես չի արտահայտում իր զգացմունքներն ազատության հանդեպ, քանի որ գտնվում է տերտերների ազդեցության տակ և զենք կրելու իրավունք չունի: Սակայն նրանք բոլորը համոզված են, որ ազատության ժամը շուտով գալու է և կարծես թե սպասում են ազդանշանի` ակտիվ գործողությունների անցնելու համար, առայժմ միայն բողոքներ ներկայացնելով իրենց քահանաներին և օտարերկրյա հյուպատոսներին: Երկրորդ դասն, ըստ Էվերետի, կաթոլիկներն են և պաշտոն ունեցող հայերը, որոնք դատապարտում են ծայրահեղ գործողությունները և խոսում միայն բարենորոգումների անհրաժեշտության մասին: Հայերի երրորդ մասին Էվերետը դասում է կրթված լուսավորչականներին, որոնք «հայրենասիրական կամ ամբիցիոզ» շարժառիթներից դրդված ձգտում են իրականացնել հայրենակիցների ազատագրման գաղափարը և պայքարի բարձրացնել առաջին դասին պատկանող գյուղացիությանը: Նրանք սերտ կապերի մեջ են գտնվում Կոստանդնուպոլսի «կոմիտեի» հետ, որի ցուցումներն ուղարկվում են բոլոր շրջանային «կոմիտեներին»:

Ինչպես նշում էր Էվերետը, ներկայումս հայերը սպասում են Մեծ Բրիտանիայի կամ մյուս տերությունների որոշմանը Հայաստանի ապագայի վերաբերյալ: Նրանք հույս ունեն, որ միմիայն ինքնավարությունը կարող է փրկել հայերին հալածանքներից, ինչպես նաև` ապահովել բրիտանական առևտրի անվտանգությունը: Միաժամանակ, այնքան էլ վստահություն չտածելով եվրոպական օգնության հանդեպ, հայերը շարունակում են նախապատրաստել ժողովրդին: Ժողովրդին կրթելու պատրվակով Կոստանդնուպոլսից պարբերաբար հրահանգիչներ են ուղարկվում, որոնց Էվերետը համարում է «կենտրոնական

__________________________________
129 Նույն տեղում, էջ 454-455:

[ էջ 183 ]

կոմիտեի քաղաքական գործակալներ»: Նրանց հիմնական նպատակներն են. 1. հայրենասիրական գաղափարների տարածումը, կազմակերպվածության և միասնականության ապահովումը. 2. ժողովրդի զինումը. 3. թուրքական իշխանությունների դեմ պայքարելու նպատակով քուրդ ղեկավարների հետ համագործակցության հաստատումը:

Ըստ Էվերետի, ներկայումս հայերը սպասում են, թե ինչ քայլեր է ձեռնարկելու Եվրոպան Հայկական հարցում: Եթե տերությունները գործնական քայլեր չձեռնարկեն, հայերը կհրահրեն անկարգություններ` Ռուսաստանի կամ մյուս տերությունների միջամտությունն ապահովելու նպատակով: Էվերետի կարծիքով, երկու տարուց հետո հայերը պատրաստ կլինեն իրագործելու իրենց գաղափարը:130

Հունիսի 28-ին Գոշենը հանդիպում է ունենում Աբեդին փաշայի հետ և քննարկում Հայաստանին և բարենորոգումներին վերաբերող հարցեր: Նախարարը տեղեկացնում է դեսպանին, որ ներկայումս նախարարների խորհուրդը քննարկում է տերությունների հայտագիրը և ուսումնասիրում կայսրության արևելյան շրջանների բնակչության թվակազմի վիճակագրական տվյալները: Աբեդին փաշան իր համոզվածությունն է հայտնում, որ պաշտոնական տվյալները զգալիորեն տարբերվելու են հայ պատրիարքի կողմից ներկայացված տեղեկություններից: Նա Գոշենին տեղեցացնում է նաև, որ պատրաստվում է նախարարներին առաջարկել երկու անգլիացի սպայից և թուրք պաշտոնյաներից բաղկացած հանձնաժողով կազմել` վիլայեթների վիճակն ուսումնասիրելու նպատակով: Դեսպանն իր հերթին առաջարկում է հանձնաժողովի կազմում ընդգրկել նաև հայերի, սակայն Աբեդին փաշան չի ընդունում գաղափարը, նախընտրելով նույնիսկ թողնել միայն անգլիացիներին: Զրույցի վերջում նախարարը հավաստիացնում է Գոշենին, որ բարենորոգումներն անպայմանորեն իրագործվելու են, սակայն ինքնավարության պահանջը կտրականապես մերժվելու է, քանի որ հայերը բնակչությամ մեծամասնություն չեն կազմում:131

Հունիսի 30-ին Գոշենին հասցեագրված գաղտնի նամակում Գրենվիլը գրում էր, որ բրիտանական կառավարությունը մտադիր չէ իրագործելու Կիպրոսի կոնվենցիայով նախատեսված Փոքր Ասիայում բրիտանական հյուպատոսներին հատուկ լիազորություններ տրամադրելու մասին կետը, քանի որ այն հակասում է Բեռլինի պայմանագրի 61-րդ հոդվածի

__________________________________
130 FO 424 / 107, No 2, pp. 2-4.
131 Turkey, No 23 (1880) ..., pp. 248-249.

[ էջ 184 ]

դրույթներին, ինչը վերաբերում է տերությունների հսկողությանը: Միաժամանակ նա չէր հրաժարվում սուլթանի ասիական տիրույթները Ռուսաստանից պաշտպանելու և բարենորոգումների հարցով սուլթանի հանդեպ համապատասխան ճնշում գործադրելու իրավունքից:132

Հուլիսի 1-ին Գրենվիլին հասցեագրված գաղտնի զեկուցագրում Դիարբեքիրում Մեծ Բրիտանիայի փոխհյուպատոս, հայազգի Թոմաս Բոյաջյանն իր տեսակետներն էր ներկայացնում հայկական բարենորոգումների կապակցությամբ: Դրանք են. 1/ Հայաստանի վիլայեթների ներկայիս բաժանումն այնպիսին է, որ նրանցից ոչ մեկում քրիստոնյաները բավականաչափ թիվ չեն կազմում, որպեսզի շրջանը կարողանա գլխավորել քրիստոնյա նահանգապետ: Քրդերը հիմնականում ապրում են սարերում, իսկ հայերը, գլխավորապես զբաղված լինելով գյուղատնտեսությամբ, մեծամասնություն են կազմում դաշտավայրերում: Անհրաժեշտ է միավորել Էրզրումի, Վանի, Բիթլիսի, Դիարբեքիրի նման շրջանները և կազմել միասնական հայկական մարզ, որի մայրաքաղաքը կարող է լինել կամ Վանը, կամ Էրզրումը. 2/ ցանկալի է, որ մարզը սահմանված որոշակի ժամկետով գլխավորի քրիստոնյա նահանգապետ, որի տեղակալը պետք է լինի մահմեդական, իսկ շրջանների ղեկավարները նշանակվեն տեղի յուրահատկություններից ելնելով: Ցանկալի է, որ առաջին նահանգապետը լինի եվրոպացի. 3/ Թուրքիայի քաղացիական իրավունքը բավանին հաջող է, միայն անհրաժեշտ է որոշակի փոփոխություններ կատարել հարկահավաքի համակարգում. 4/ անհրաժեշտ է կազմակերպել ժանդարմերիայի ուժեղ համակարգ` եվրոպացի սպայի գլխավորությամբ. միջոցներ ձեռնարկել բնակչությանը քրդերի և չերքեզների հարձակումներից պաշտպանելու ուղղությամբ. 5/ դատավորները պետք է հավասարապես նշանակվեն ինչպես մահմեդականներից, այնպես էլ քրիստոնյաներից. 6/ տարեկան եկամուտի 15-20 %-ը պետք է տրամադրել պետությանը, իսկ մնացած մասն օգտագործել տեղական տարբեր կարիքների համար. 7/ քրդերի մոտ գտնվող շուրջ 50 հազ. հրացանները պետք է հնարավորության սահմաններում բռնագրավվեն կառավարության կողմից. 8/ բարենորոգումները հարկավոր է իրագործել եվրոպական տերությունների խիստ հսկողության ներքո:133

__________________________________
132 FO 424 / 106, No 248, p. 512.
133 FO 424 / 106, No 254, pp. 514-515.

[ էջ 185 ]

Հուլիսի 6-ի առավոտյան Գոշենը Աբեդին փաշայից ստանում է տերությունների դեսպանների հայտագրի պատասխանը: Համոզված լինելով, որ տերությունների միջև գոյություն ունեցող հակասությունների հետևանքով կայսրությանը լուրջ վտանգ սպառնալ չի կարող, Բարձր Դուռը սահմանափակվում էր պատասխան հայտագրում իրեն հատուկ դատարկ խոստումներով: Դեսպանը Գրենվիլին գրում էր, որ Աբեդին փաշայի առաջարկները չեն կարող բավարարել բրիտանական կառավարությանը, քանի որ արտահայտում են սուլթանական կառավարության հետադիմական մասի տեսակետը և կոնկրետ ոչ մի միջոցառում չեն պարունակում: Նշվում էր, որ Բարձր Դուռը ստեղծել է հանձնաժողով, որը մշակում է բարենորոգումներն իրագործելու և հայերի անվտանգությունն ապահովելու ծրագիր: Համաձայն հատուկ խեղաթյուրված պաշտոնական տվյալների, Վանի, Դիարբեքիրի, Բիթլիսի, Էրզրումի և Սեբաստիայի հայերի թիվն իբր կազմում է բնակչության ընդամենը 17%-ը, մահմեդականներինը` 79%, այլ ազգություններինը` 4 %: Իսկ պատրիարքարանի տվյալներով, հայերի թիվը վեց վիլայեթներում կազմում էր 42.5 %, թուրքերինը` 17.4 %, քրդերինը` 20.7 %, այլ ազգություններինը` 19.4 %: Ըստ Գոշենի, ինչպես պաշտոնական, այնպես էլ պատրիարքարանի տվյալները չափազանցված են:134

Չբավարարվելով պատասխանով և համոզվելով, որ Բարձր Դուռը մտադիր չէ բարենորոգումների իրագործման միջոցներ ձեռնարկել, բրիտանական դիվանագիտությունը որոշում է կայացնում շարունակել տերությունների կողմից սուլթանի նկատմամբ ճնշում գործադրելու աշխատանքը: Հուլիսի 15-ին Գոշենը Գրենվիլի քննարկմանն է ներկայացնում տերությունների նոր հայտագրի առաջին տարբերակը, որին արդեն իր հավանությունն էր տվել Ֆրանսիայի դեսպանը: Միաժամանակ դեսպանն իր մտավախությունն էր հայտնում, որ առանց բնակչության ճիշտ թվական տվյալների իմացության, տերությունների ներկայացուցիչները չեն համաձայնելու ստորագրել որևէ փաստաթուղթ: Իր կարծիքով, «եթե հայերը հայտնվեն փոքրամասնության մեջ, ապա չափազանց վտանգավոր կլինի շնորհել նրանց իրավունքներ և սահմանակարգ, ինչը հնարավոր կլիներ միայն այն դեպքում, եթե նրանք կազմեին մեծամասնություն»:135

__________________________________
134 FO 424 / 106, No 273, pp. 549-550.
135 Turkey, No 6 (1881). Further Correspondence Respecting the Condition of the Populations in Asia Minor and Syria. London, 1881, pp. 16-17.

[ էջ 186 ]

Հուլիսի 24-ին Գրենվիլը տեղեկացնում էր Գոշենին, որ կառավարությունը համաձայնել է տերությունների ներկայացուցիչների կողմից Բարձր Դռանը նոր հայտագիր ներկայացնելու դեսպանի առաջարկին: Միաժամանակ նախարարը նշում էր, որ կառավարությունը նպատակահարմար չի գտնում, որ հայտագրում տեղ գտնի սուլթանական կառավարության կողմից Կիպրոսի կոնվենցիայով նախատեսված կայսրության անվտանգության ապահովման դիմաց բարենորոգումների իրագործմանը վերաբերող պարտավորությունների չկատարման փաստը. դրա մասին անհրաժեշտ է խոսել թուրք ղեկավարների հետ հանդիպումների ընթացքում:136 Ինչ վերաբերում է հայտագրի նախագծում տեղ գտած երեք ամսվա ընթացքում մահմեդականների և քրիստոնյաների մարդահամարի անցկացման պահանջին, Գրենվիլը գտնում էր (29 հուլիսի), որ այն կհետաձգի ներկայումս այդքան անհրաժեշտ բարենորոգումների իրագործումը: Նախարարի կարծիքով, կարելի է սահմանափակվել զինակոչի ենթակա մահմեդականների և զինծառայությունից ազատվելու համար հարկ վճարող քրիստոնյաների թվային տվյալներով:137

Հաշվի առնելով Գրենվիլի դիտողությունները, Գոշենը ներկայացնում է հայտագրի նախագիծը տերությունների դեսպանների քննարկմանը: Օգոստոսի 10-ին դեսպանը զեկուցում էր, որ տերությունների ներկայացուցիչները հիմնականում համաձայնել են նախագծին և երաշխավորել իրենց կառավարություններին` հավանություն տալ փաստաթղթին: Որոշ առաջարկություններ ներկայացրել էր Ռուսաստանի դեսպան Նովիկովը, որոնց Գոշենը համաձայնել էր: Ըստ բրիտանական դեսպանի, հայտագիրն իրենից ներկայացնում է բարենորոգումների ծրագիր, որի ընդունումն ու իրագործումը Բարձր Դռան կողմից տերությունները համարում են անհրաժեշտ և պարտադիր: Փաստաթղթի միակ թույլ կետը Գոշենը համարում է երաշխիքների բացակայությունը: Նա նախարարին առաջարկում է տերությունների քննարկմանը ներկայացնել գնդապետ Վիլսոնի գաղափարը եվրոպական հանձնաժողով ստեղծելու մասին, որը բարենորոգումների իրագործման գործընթացի նկատմամբ հսկողություն սահմանելու միակ միջոցն է:138 Դեսպանը գրում էր

__________________________________
136 FO 424 / 107, No 14, p. 11.
137 Turkey, No 6 (1880) ..., pp. 19-20.
138 Նույն տեղում, էջ 40-41:

[ էջ 187 ]

նախարարին (31 օգոստոսի), որ այդ կարծիքը կիսում են բրիտանական բոլոր հյուպատոսները:139

Սեպտեմբերի 4-ին, ելույթ ունենալով խորհրդարանի համայնքների պալատում, Գլադստոնը նշում էր, որ ժամանակները փոխվել են և Օսմանյան կայսրությունը կարող է իր ամբողջությունը պահպանել այն դեպքում, եթե իրագործի համապատասխան վարչական բարեփոխումներ: Նա հայտարարում էր. «Թուրքիայի գոյությունը երկարաձգելու և նրան արդարացնելու համար անհրաժեշտ է երկու գործ. առաջինը` որ Թուրքիան կատարի իր միջազգային պարտականությունները և երկրորդը` որ իրավացի և լավ օրենքներով կարողանա բարելավել իր հպատակ ժողովուրդների դրությունը»:140 Այդ օրերի Գլադստոնի հայտարարությունները բացահայտ սպառնալիք կարելի է համարել սուլթանական կառավարության դեմ, ինչը, սակայն, որևէ ազդեցություն չունեցավ կայսրության քաղաքականության վրա:

Ստանալով իրենց կառավարությունների համաձայնությունը, Օսմանյան կայսրությունում Մեծ Բրիտանիայի, Գերմանիայի, Ռուսաստանի, Իտալիայի, Ֆրանսիայի և Ավստրո-Հունգարիայի դեսպանները սեպտեմբերի 7-ին ստորագրում և Բարձր Դռանն են ներկայացնում երկրորդ հայտագիրը: Փաստաթղթում նշվում էր, որ սուլթանական կառավարության հուլիսի 5-ի հայտագրում ներկայացված առաջարկները չեն համապատասխանում Բեռլինի պայմանագրի 61-րդ հոդվածի «ոգուն և տառին», հայերով բնակեցված շրջաններն ուղարկված հանձնաժողովները էական ոչ մի արդյունքի չհասան, հյուպատոսական զեկուցագրերի համաձայն, իրավական համակարգում բարեփոխություններ տեղի չեն ունեցել, ժանդարմերիայի ստեղծման և ոստիկանության բարեկարգման ծրագրերի վերաբերյալ տերությունները որևէ տեղեկություն չունեն: «Նույնիսկ այն ոճը, - գրված էր հայտագրում, - որով Բարձր Դուռը խոսում էր հայերով բնակեցված մարզերում կազմակերպված հանցագործությունների մասին, վկայում է, որ նա հրաժարվում է ճանաչել այդ շրջաններում գոյություն ունեցող անիշխանության աստիճանը կամ իրավիճակի լրջությունը, ինչը կարող է հանգեցնել, ամենայն հավանականությամբ, ընդարձակ շրջանների

__________________________________
139 Նույն տեղում, էջ 90:
140 Կիրակոսյան Ջ. Բուրժուական դիվանագիտությունը և Հայաստանը (19-րդ դարի 80-ական թթ.) ..., էջ 128-129:

[ էջ 188 ]

քրիստոնյա բնակչության ոչնչացմանը... Հուլիսի 5-ի հայտագրում ոչ մի լուրջ առաջարկություն չէր արված չերքեզների և քրդերի կողմից միջադեպերը դադարեցնելու ուղղությամբ: Մտավախություն կա, որ նրանց կազմակերպած էքսցեսները հնարավոր չէ կանխել պարզ օրենքի կիրառումով: Բացառապես խստագույն միջոցները կարող են դադարեցնել այդ հալածանքը..., որը հանդիսանում է հայերի ունեցվածքի, պատվի և կյանքի համար վտանգ հանդիսացող շարունակական աղբյուրը»:141

Այնուհետև փաստաթղթում նշվում էր, որ տերությունների համար ցանկալի կլիներ, եթե բարենորոգումներն իրագործվեին կայսրության ողջ տարածքում, սակայն «շրջանների բնորոշ առանձնահատկությունն է` քրիստոնյա բնակչության գերակշռումը տարածքի մեծ մասի վրա, և եթե այդ գերակշռումը հաշվի չառնվի, ոչ մի բարենորոգում արդյունք ունենալ չի կարող»: Բարձր Դուռն այն կարծիքին է, որ անհրաժեշտ է հավասար պայմաններ ստեղծել հայերի և քրդերի համար: Հայտագրում այդ կապակցությամբ ասվում էր, որ անհնարին է նույն վարչակարգն օգտագործել նստակյաց բնակչության և կիսաքոչվոր ցեղերի համար: Տերություններն իրենց գոհունակությունն էին հայտնում Դռան այն առաջարկի կապակցությամբ, որը նախատեսում էր, որ համայնքի ղեկավարը պարտադիր պետք է ներկայացնի բնակչության կրոնական մեծամասնությունը, սակայն նման պայմանի բացակայությունը բարձր պաշտոնյաների նշանակման պարագայում, ինչպես նաև այն, որ համայնքների ղեկավարները նշանակվում են կենտրոնական իշխանությունների կողմից, այլ ոչ թե ընտրվում համայնքային խորհուրդների կողմից, դիտարկում էին որպես 61-րդ հոդվածով նախատեսված ՙտեղական կարիքների՚ ապահովման անտեսում:

Տերությունների ներկայացուցիչները եզրակացնում էին, որ սուլթանական կառավարության առաջարկները չեն համապատասխանում գոյություն ունեցող խնդրին, չեն կարող բավարարել այդ շրջանների բնակչության կարիքները և հիմնված չեն երկու կարևորագույն սկզբունքների` հավասարության և ապակենտրոնացման վրա: Բարձր Դուռը, նշվում էր հայտագրում, ամեն կերպ ձգտում է փոխել 61-րդ հոդվածի պայմանները, կեղծելով հայ բնակչության տոկոսային հարաբերակցությունն այն աստիճանի, որ այն բացարձակապես տարբերվում է այլ աղբյուրներից և ընդունելի չէ տերությունների համար:

__________________________________
141 Turkey, No 23 (1880) ..., pp. 279-280.

[ էջ 189 ]

Ուստի առաջարկվում էր. ստեղծել անկախ հանձնաժողով և շտապ կարգով անցկացնել շրջանների բնակչության մոտավոր մարդահամար, ապահովել հայերի կյանքի և ունեցվածքի անվտանգությունը, միջոցներ ձեռնարկել քրդերի հարձակումների դեմ, իրականացնել ֆինանսական, դատական և ոստիկանական համակարգերի վերափոխություն, նահանգապետերին տրամադրել անկախ գործելակերպ և ավելի մեծ պատասխանատվություն: Վերջում նշվում էր, որ բարենորոգումները պարտադիր կերպով պետք է իրագործվեն տերությունների հսկողության ներքո:142

Առաջին հայացքից թվում էր, թե բրիտանական նոր կառավարության տերությունների համատեղ գործողությունների քաղաքականությունը Հայկական հարցում պետք է որ ունենա դրական արդյունք և սուլթանական կառավարությունը, անհանգստացած լինելով եվրոպական համերշխությունից, վերջապես կիրագործի իր պարտավորությունները: Սակայն տեղի ունեցավ հակառակը: Հոկտեմբերի 3-ին տերությունների ներկայացուցիչներին հանձնված պատասխանում Բարձր Դուռը, բավականին գրգռված ոճով, անորոշ խոստումներ էր տալիս տերություններին, առանց որևէ էական առաջարկ կամ երաշխիք ներկայացնելու: Պատասխան հայտագիրը պարունակում էր հետևյալ յոթ կետերը. 1/ բնակչության անվտանգությունը և կարգ ու կանոնը պաշտպանելու նպատակով բարեկարգվելու են Էրզրումի, Վանի, Բիթլիսի և Դիարբեքիրի շրջանների դատարանները. 2/ կայսերական կառավարությունը որոշել է վերակառուցել ոստիկանությունն ու ժանդարմերիան. 3/ ժանդարմերիայի ղեկավարները նշանակվում են ռազմական նախարարության կողմից և կարող են ետ կանչվել տեղական իշխանությունների խորհրդով. 4/ համայնքների կազմակերպման ձևը մշակվելու է պետության շահերին համապատասխան, չորս ամսվա ժամկետում. 5/ շրջանների եկամուտների մի մասը օգտագործվելու է տեղական կարիքների համար. 6/ շրջանների իրավական պաշտոնյաների ընտրությունն ու նշանակումը կատարվելու է գոյություն ունեցող հատուկ կարգով. վարչական պաշտոնյաները նշանակվելու են կայսերական հրամանագրով, նահանգապետի առաջարկով. նահանգապետը իրավունք ունի ազատել աշխատանքից և նշանակել վարչական պաշտոնյաներին, բացառությամբ ոստիկանության և ֆինանսների ղեկավարների. 7/ սահմանադրական դատարանները

__________________________________
142 Նույն տեղում, էջ 280-282:

[ էջ 190 ]

գործելու են կայսերական օրենսգրքին և գոյություն ունեցող օրենքներին համապատասխան:143

Տերությունների միջև գոյություն ունեցող հակասությունները մի կողմից, իրական երաշխիքների և բարենորոգումների իրագործման հսկողության մեխանիզմների բացակայությունը մյուս կողմից անորոշ վիճակի առջև կանգնեցրին բրիտանական դիվանագիտությանը: Հոկտեմբերի 21-ի գաղտնագրում Գոշենն ակնկալում էր Գրենվիլից նոր հրահանգներ Հայաստանի բարենորոգումների հարցում «հետագա քայլերի» մասին, նշելով. քանի որ սուլթանական կառավարությունը խուսափում է Բեռլինի պայմանագրով նախատեսված պարտավորություններից, տերությունները պարտավոր են քաղաքական նոր գիծ մշակել Օսմանյան կայսրության նկատմամբ:144

Հոկտեմբերի 18-ին Վիլսոնը հայկական բարենորոգումների վերաբերյալ իր տեսակետներն էր ներկայացնում էր Գոշենին: Նկատի առնելով այն հանգամանքը, գրում էր նա, որ բրիտանական կառավարությունը նպատակահարմար չի համարում տերությունների ուղիղ հսկողության յուրաքանչյուր ձևը հայերով բնակեցված շրջանների նկատմամբ, անհրաժեշտ է իմանալ, թե ինչքան հեռու կարող են գնալ տերությունները Բարձր Դռնից բարենորոգումների որոշակի ծրագիր պահանջելու հարցում: Եթե տերությունները պատրաստ են պահանջել նման ծրագիր, ապա անհրաժեշտ է նախապատրաստել օրենք կամ ստատուտ (կանոնագիրք) և որպես պահանջ ներկայացնել այն Բարձր Դռանը: Վիլսոնի կարծիքով, նման փաստաթուղթ կարող է պատրաստվել կամ տերությունների և Դռան ներկայացուցիչներից կազմված խառը հանձնաժողովի, կամ էլ բացառապես տերությունների ներկայացուցիչների խորհրդի կողմից: Նա առաջարկում էր պատրաստել այդ ծրագիրը Լիբանանի Հիմնական ստատուտի հիման վրա, նախընտրելով այն Կրետեի կամ Արևելյան Ռումելիայի կարգավիճակը սահմանող փաստաթղթերից: Լիբանանի ստատուտը բաղկացած է ընդամենը 18 հոդվածից և, ըստ Վիլսոնի, կարող է նույնպես ընդունելի լինել Հայաստանի համար: Նա ասում էր. «...Եթե տերությունները պատրաստ չեն Դռնից պահանջելու որոշակի ծրագիր, ապա ես քիչ հավանական եմ տեսնում բարենորոգումների իրագործման

__________________________________
143 Turkey, No 6 (1881) ..., pp. 179-180.
144 FO 424 / 107, No 167, pp. 292-293.

[ էջ 191 ]

հնարավորությունները, որոնք օրեց օր դառնում են ավելի հրատապ, եթե անհրաժեշտություն կա երկիրը փրկելու անիշխանությունից»:145

Ամբողջովին համաձայնելով Վիլսոնի առաջարկին, Տրոտտերը միաժամանակ նշում էր, որ թուրքական կառավարությունն երբևիցե չի հանդուրժելու կիսաանկախ պետության ստեղծումը իր ավանդական թշնամու` Ռուսաստանի հարևանությամբ: Դեսպանին ուղղված իր հերթական զեկուցագրում (19 հոկտեմբերի) նա գրում էր. «...Մարդկության շահերից ելնելով ցանկալի է հնարավորին չափ շուտ լուծել կյանքի և ունեցվածքի անվտանգության ապահովման հարցը: Ամենուրեք գոյություն ունեցող վատ ղեկավարման և անիշխանության շարունակումը..., եթե չխանգարել դրան, ի վերջո դառնալու է երկրի քայքայման պատճառը և ուշ թե շուտ անխուսափելիորեն բերելու է Ռուսաստանի միջամտությանը»:146

Նոյեմբերի 9-ին Քլեյթոնը Վանից գրում էր Տրոտտերին, որ ամերիկյան միսիոներների տվյալների համաձայն, հայերի շրջանում զինվելու շարժում է սկսվել` թուրքերի դեմ ապստամբելու նպատակով, որը հովանավորվում է ռուս թագավորի կողմից, իսկ քրդերը պատրաստվում են ապստամբություն բարձրացնել պարսկական սահմանի մոտ` իբրև թե հայերի շարժումը սատարելու և թուրքական իշխանությունների ուշադրությունը շեղելու համար: Քլեյթոնը չի հավատում, որ այս ամենն այդքան հեռու է գնացել, իսկ հայերին սատարելու քրդական շարժումը համարում է անհեթեթություն: Սակայն նա համոզված էր, որ ինչ-որ բան կատարվում է. «երիտասարդ հայկական կուսակցության տաք գլուխ ղեկավարները ոգևորող ճառեր են արտասանում և մարդիկ սկսել են համոզվել խոստացված բարենորոգումների անհուսության մեջ»: Քլեյթոնի կարծիքով, հայերը կորցրել են բոլոր հույսերը Եվրոպայից և, մասնավորապես, Անգլիայի օգնությունից և մտածում են միմիայն Ռուսաստանի աջակցության մասին: Ըստ Ալաշկերտից ստացված վկայության, ռուսահայերն այստեղ զենք են տեղափոխում և ջոկատներ կազմակերպում տեղի գյուղացիներից:147 Նմանատիպ տեղեկատվություն էր հաղորդում էրզրումից նաև Էվերետը (24 նոյեմբերի): Նա գրում էր, որ վիլայեթի արևելյան և հարավային շրջաններում սկսվել է հայ գյուղացիությանը զինելու շարժում, ուսուցիչներն ու գործակալները քարոզչական աշխատանք են տանում

__________________________________
145 CAB 37 / 3, No 858, pp. 16-17.
146 CAB 37 / 3, No 866, p. 21.
147 FO 424 / 107, No 212, p. 385.

[ էջ 192 ]

ռուսական կառավարության աջակցությամբ ժողովրդին ապստամբության բարձրացնելու ուղղությամբ (խոսքը գնում է Բեռլինի վեհաժողովից հետո հիմնված «Պաշտպան Հայրենյաց» գաղտնի կազմակերպության կողմից կազմակերպված շարժման մասին - Ա.Կ.): Ըստ Էվերետի, Էրզրումում Ռուսաստանի գլխավոր հյուպատոս Օբերմյուլլերը իբր տեղեկացրել էր ամերիկյան մի միսիոների, որ այդ նպատակով Թիֆլիսում ստեղծված է հատուկ կոմիտե:148

Անհանգստացած այս և այլ աղբյուրներից ստացված տեղեկություններով, նոյեմբերի 16-ին Գոշենը կրկին դիմում է Գրենվիլին` Հայկական հարցի լուծման առնչությամբ որոշում ընդունելու վերաբերյալ: Նա համարում էր, որ ժամանակը եկել է մեկ անգամ ևս դիմելու տերություններին` համատեղ գործողություն կազմակերպելու հարցով: Եվ եթե նրանք այս անգամ հրաժարվեն կամ սահմանափակվեն միմիայն «անտարբեր աջակցությամբ», նշում էր դեսպանը, բրիտանական կառավարությունը կխուսափի միակողմանի պատասխանատվությունից:149

Դեկտեմբերի 13-ին Քլեյթոնը Տրոտտերին հաղորդում էր իր հանդիպման մասին հայկական մի նոր կազմակերպության անդամի հետ: Վերջինս նշում էր, որ Թուրքիայի հպատակ ժողովուրդների շրջանում այն համոզվածությունն է տիրում, որ Եվրոպան ոչինչ չի անելու այն ազգերի համար, որոնք զենքի չեն դիմում իրենց ազատագրման համար, և, ուստի, հույն-թուրքական պատերազմի դեպքում նրանք պետք է ոտքի ելնեն թուրքական իշխանությունների դեմ: Նա շարունակում էր, որ ռուսները ցանկանում են հայերին օգտագործել որպես պատնեշ մահմեդականության դեմ և պատրաստ են միավորել Հայաստանի երկու մասերը, ինքնակառավարման իրավունք շնորհել նրանց, պաշտպանել իրենց սահմանները: Ըստ Քլեյթոնի, այդ գաղափարները լայն տարածում են գտել հայ բնակչության շրջանում, քանի որ հայերը համոզված են, որ Եվրոպան և, մասնավորապես Մեծ Բրիտանիան, այլևս ոչնչով օգնել չեն կարող: Նրա կարծիքով, ցանկության դեպքում Ռուսաստանն իրապես կկարողանա ստեղծել հայկական ինքնուրույն մարզ, որն ապահովված կլինի հարուստ բնական պաշարներով և խելացի ժողովրդով: Սակայն իր զրուցակցին Քլեյթոնը պատասխանում է, որ «հայերը պետք է սպասեն և դիտեն ու եթե

__________________________________
148 FO 424 / 107, No 213, pp. 385-386.
149 CAB 37 / 4, No 895, p. 23.

[ էջ 193 ]

Անգլիան և Եվրոպան չհասան իրենց վիճակի բարելավմանը, ապա նրանց համար ավելի լավ է մնալ նույն վիճակում, քան վտանգի ենթարկվել անհայտ մի բանի համար»:150

Դեկտեմբերի 27-ին Քլեյթոնը հանդիպում է Վանում Կամսարականի հետ, որը վերջերս այցելել էր Բիթլիս, Դիարբեքիր, Խարբերդ, Երզնկա, Էրզրում և Մուշ: Զրույցի ընթացքում նա հայտարարում էր, որ տեղյակ է տարածված այն խոսակցությունների մասին, թե իբր ինքը դրդում է հայերին ապստամբության: Նա նշում էր, որ, հակառակը, միշտ խորհուրդ է տվել հայերին չմտածել այդ ուղղությամբ, քանի որ նրանք ոչ խիզախ են, ոչ կազմակերպված, ոչ էլ զենք ունեն և ոչ միայն հաջողության չեն հասնի, այլև կարող են ոչնչացվել: Ըստ Կամսարականի, ներկայումս Բարձր Դուռը չի վստահում ոչ Մեծ Բրիտանիային, ոչ էլ Ռուսաստանին և հանձնարարել է տեղական իշխանություններին հետևել ինչպես ռուսական, այնպես էլ բրիտանական հյուպատոսների և փոխհյուպատոսների քայլերը:

Քլեյթոնը Տրոտտերին գրում էր, որ համաձայն տարածվող լուրերի, շրջանում շատ ռուսահայեր են հայտնվել, իսկ մի քանի շաբաթ հետո շուրջ 50 հազ. կազմող ջոկատներ իբր պատրաստ կլինեն անցնել թուրքական սահմանը: Նա անհրաժեշտ է համարում համոզել թուրք կառավարությանն անմիջապես իրագործել խոստացված բարենորոգումները, որոնք կբավարարեն հայերի պահանջները և կկանխեն ռուսական ազդեցության տարածումը:151 Նա նշում էր, որ իր կողմից ամեն ինչ անում է, որպեսզի համոզի հայ բնակչությանը չձեռնարկել գործողություններ, որոնք կարող են հայերին ռուսների ձեռքը գցել, քանի որ Մեծ Բրիտանիան բարենորոգումների իրագործման ճանապարհով շուտով բարելավելու է իրենց վիճակը:152

1881 թ. սկզբին բրիտանական դիվանագիտությունը հանդես եկավ նոր նախաձեռնությամբ Հայկական հարցում: Հունվարի 12-ին Գրենվիլը շրջաբերական է հղում իր դեսպաններին, հանձնարարելով մեծ տերությունների կառավարությունների ուշադրությունը հրավիրել Հայկական հարցի վրա և առաջարկել նրանց կրկին անգամ համատեղ բողոք ներկայացնել սուլթանական կառավարությանը` հայկական բնակչության հանդեպ իրագործվող քաղաքականության և Բեռլինի պայմանագրի պարտավորությունները

__________________________________
150 FO 424 / 122, No 32 / 1, pp. 55-56.
151 FO 424 / 122, No 35 / 1, pp. 58-59.
152 FO 424 / 122, No 35 / 2, pp. 59-60.

[ էջ 194 ]

չկատարելու կապակցությամբ:153 Սակայն այս անգամ Մեծ Բրիտանիայի նախաձեռնությունը տապալվեց, քանի որ Գերմանիան և Ֆրանսիան մերժեցին առաջարկը, համարելով, որ դեռևս պետք չէ բարձրացնել Հայկական հարցը, քանի դեռ իր վերջնական լուծումը չի ստացել Հունական հարցը` հույն-թուրքական սահմանի ճշտումը:154 Հակառակ դրան, փետրվարի սկզբին Ռուսաստանի և Իտալիայի արտգործնախարարները հանձնարարում են Օսմանյան կայսրությունում իրենց դեսպաններին մյուս տերությունների ներկայացուցիչների հետ համատեղ հանդես գալ նոր հայտարարությամբ` հայկական բարենորոգումների իրագործման կապակցությամբ:155 Փետրվարի 14-ին Գրենվիլը հանձնարարում էր Ռուսաստանում բրիտանական դեսպանին տեղեկացնել ռուսական կառավարությանը, որ Մեծ Բրիտանիան համաձայնել է Գերմանիայի և Ֆրանսիայի հետ` բարենորոգումների հարցով Բարձր Դռանը հայտարարություն ներկայացնելու հետաձգման առնչությամբ:156

Փետրվարի 9-ին Գոշենին հասցեագրված նամակում Գրենվիլը գրում էր, որ բրիտանական կառավարությունը չափազանց անհանգստացած է Օսմանյան կայսրությունում տիրող վիճակով, և, մասնավորապես, քրիստոնյա բնակչության դրությամբ, ինչը «լուրջ վտանգ է ներկայացնում Դռան հեղինակության համար»: Բրիտանական կառավարությունն այն կարծիքին է, նշվում էր նամակում, որ սուլթանը, հնարավոր է, նույնիսկ չգիտի արևելյան շրջաններում տիրող իրական վիճակի մասին: Ուստի դեսպանին հանձնարարվում էր տեղյակ պահել նրան ստեղծված իրավիճակի մասին, ինչպես նաև հայտարարել, որ ներկայիս կացության շարունակումը քրիստոնյաներին ստիպում է դիմել ծայրահեղ միջոցների: «Եթե քրիստոնյաներին հարգանքով վերաբերվեին, - գրում էր Գրենվիլը, - նրանք համբերատար կերպով կսպասեին, մինչև որ Դուռն իրականացնի բարենորոգումների մեծ ծրագիրը, սակայն նրանք բողոքում են, որ իրենց հետ վերաբերվում են արհամարանքով...»: Եթե Դուռը, շարունակում էր նախարարը, որոշում չընդունի բարենորոգումների իրական կատարման մասին, ապա գարնանը սահմանամերձ

__________________________________
153 FO 424 / 122, No 5, p. 7.
154 FO 424 / 122, No 23, p. 46.
155 FO 424 / 122, No 27, 28, p. 52.
156 FO 424 / 122, No 33, p. 56.

[ էջ 195 ]

շրջաններում կարող են տեղի ունենալ այնպիսի անկարգություններ, որոնք «ծանրագույն հարված» կհասցնեն սուլթանի հեղինակությանը:157

Տրոտտերին ուղղված հերթական գաղտնագրում (15 փետրվարի) Քլեյթոնը գրում էր, որ ամերիկյան միսիոներներից ստացված տեղեկատվության համաձայն, Թիֆլիսից Վան ժամանած հայկական կոմիտեների գործակալները մեծ աշխատանք են տանում արևմտահայության շրջանում` թուրքական իշխանության դեմ ապստամբություն հրահրելու նպատակով: Նրանք լուրեր են տարածում, թե իբր ռուսահայերից կազմված 150 հազ. բանակը պատրաստ է շուտով անցնելու սահմանը, ռուսական կառավարությունը կանգնած է այդ շարժման ետևում, այն ցածր գներով զենք է վաճառում հայերին և միջամտելու է նրանց սպառնացող վտանգի դեպքում, արևմտահայության ապստամբությունը սկսվելու է աշնանը, երբ քրդական շեյխ Աբեյդուլլան կփորձի կազմակերպել քրիստոնյաների ջարդ և այլն:158 Քլեյթոնը համոզված էր (23 փետրվարի), որ Վան քաղաքի հայ ղեկավարները չեն պաշտպանում ապստամբության գաղափարը, քանզի վստահ են, որ ռազմական դիմադրություն ստանալուն պես ռուսահայերը լքելու են իրենց և հեռանան երկրից: Փոխհյուպատոսի կարծիքով, քաղաքի հայերը շարժումը չեն ղեկավարելու, իսկ գյուղացիներն առանց ղեկավարների երբեք չեն ապստամբի: Նա միաժամանակ նշում էր, որ դժվար է հաշվարկել, թե ինչ կարող է լինել, եթե գարնանը քրդերն անկարգություններ սկսեն:159

Մարտի 5-ին հյուպատոս Բիլիոտտին տեղեկացնում էր Գոշենին շրջանում ռուսահայ գաղտնի ընկերությունների գործակալների գործունեության մասին: Նա նշում էր, որ Էրզրումում ռուս հյուպատոս Օբերմյուլլերը մի առիթով իրեն խոստովանել էր, որ Վանում փոխհյուպատոս Կամսարականը թուրքերի դեմ ապստամբություն բարձրացնելու գործուն աշխատանք է տանում իր հայրենակիցների շրջանում: Համաձայն չլինելով նման գործունեությանը, հյուպատոսը բողոք էր ներկայացրել իր կառավարությանը, սակայն շատ շուտով ինքն էր հեռացվել այդ պաշտոնից: Իսկ Տրապիզոնում Ռուսաստանի հյուպատոսի պաշտոնում նշանակվել էր Բելոցերկովեցը, որն, ըստ Բիլիոտտիի, Ռուշչուկում ռուսական

__________________________________
157 FO 424 / 122, No 29, p. 53.
158 FO 424 / 122, No 53 / 1, pp. 84-85.
159 FO 424 / 122, No 63 / 1, pp. 95-96.

[ էջ 196 ]

հյուպատոսի պաշտոնում մեծ դեր էր խաղացել բուլղարական ապստամբության հրահրման գործում:

Բրիտանական հյուպատոսը համոզված էր, որ «Ռուսաստանը հող է նախապատրաստում Կովկասի կառավարությանը ենթակա տարածքների սահմանակից շրջանները գրավելու, որի համար պատրվակ գտնելը դժվար չէ»: Ըստ Բիլիոտտիի, հայերի և հույների համակրանքը Ռուսաստանի կողմն է, իսկ մահմեդականները, հակառակը, դեմ են Ռուսաստանին և «էական համագործակցություն հանդես կբերեն Անատոլիայի այդ շրջաններում բրիտանական ղեկավարման հաստատման գործում»:160 Հյուպատոսի այս տեսակետը տարիների ընթացքում փաստորեն հաստատվում է որպես բրիտանական արտաքին քաղաքականության քաղաքական ուղեգիծ: Թեև Մեծ Բրիտանիայի հասարակական կարծիքը մշտապես աղմուկ էր բարձրացնում քրիստոնյա հայերի օգտին, քննադատում ինչպես պահպանողական, այնպես էլ լիբերալ կառավարությունների արտաքին քաղաքականությունը, «ռուսական կողմնորոշման» պիտակ ստացած, իսկ իրականում խաղաղ, անվտանգ և ինքնուրույն կյանքի ձգտող արևմտահայությունը չէր ներգծվում բրիտանական դիվանագիտության խնդիրների մեջ: Ուստի հայ բնակչության աստիճանական անհետացումը Ռուսաստանին սահմանակից Օսմանյան կայսրության արևելյան շրջաններից անուղղակի կերպով համապատասխանում էր բրիտանական կայսրության շահերին:

Ծանոթանալով դեսպանի կողմից իրեն ուղարկված Արևմտյան Հայաստանում ռուսական բանսարկություններին վերաբերող հյուպատոսների զեկուցագրերին, ապրիլի 8-ին Գրենվիլը Գոշենին հանձնարարում էր կրկին սուլթանի ուշադրությունը հրավիրել Հայաստանից ստացված տեղեկությունների վրա և զգուշացնել, որ եթե նա չբարելավի հայ բնակչության վիճակը և չիրականացնի համապատասխան բարենորոգումներ, երկրում սկսվելու են անկարգություններ, որոնց արդյունքում հայերը դիմելու են Ռուսաստանի օգնությանը և ընկնելու են նրա ձեռքը:161

Դժգոհելով Հայկական հարցում Գոշենի անարդյունավետ գործունեությունից, մայիսի վերջին Գրենվիլը նրա փոխարեն նշանակում է Ռուսաստանում Մեծ Բրիտանիայի դեսպան,

__________________________________
160 FO 424 / 122, No 54 / 1, pp. 85-86.
161 FO 424 / 122, No 6, p. 100.

[ էջ 197 ]

փորձված դիվանագետ լորդ Ֆրեդերիկ Դաֆֆերինին:162 Հունիսի 24-ին, հանդես գալով 1878 թ. Կիպրոսի կոնվենցիային նվիրված խորհրդարանական քննարկումներին, Գլադստոնը հավաստիացնում էր, որ Մեծ Բրիտանիայի նոր դեսպանը «պետք է բարձր մակարդակով օգտագործի իր ազդեցությունն ու ջանքերը` կարևորագույն նշանակություն ունեցող Հայկական հարցը լուծելու նպատակով»: Մի քանի օր անց Գրենվիլին ուղղված նամակում բրիտանահայ համայնքի ներկայացուցիչները, նշելով լորդ Դաֆֆերինի դրական դերը Լիբանանի քաղաքական համակարգի հաստատման մեջ, հույս էին հայտնում, որ իր նոր պաշտոնում նա կկիրառի իր փորձը Հայաստանի համար նման վարչաձև ստեղծելու գործում, որը, Բեռլինի պայմանագրի համաձայն, կհոգա Հայաստանի բնակչության տեղական կարիքները, կապահովի կյանքի և ունեցվածքի անվտանգությունը:163

Հունիսի 28-ին նոր դեսպանը նախարարին տեղեկացնում էր Աբդուլ Համիդի հետ ունեցած իր առաջին հանդիպման մասին: Զրույցի ժամանակ սուլթանն իր ցանկությունն էր հայտնել ջերմ բարիդրացիական հարաբերություններ հաստատելու բրիտանական կառավարության հետ: Դաֆֆերինը հույս էր հայտնել, որ, Բեռլինի պայմանագրի պարտավորությունների համաձայն, Դուռն անհրաժեշտ միջոցներ կձեռնարկի հայ բնակչության վիճակը բարելավելու ուղղությամբ և այդ ճանապարհին առաջին քայլը պետք է հանդիսանա անկաշառ և վարչական աշխատանքի կարողություններ ունեցող նահանգապետների նշանակումը, որոնք կապահովեն բարենորոգումների իրագործումը: Ըստ սուլթանի, իր և բրիտանական կառավարության տեսակետներն այդ հարցում համընկնում են:164

Օգոստոսի 1-ին Դաֆֆերինը Գրենվիլին զեկուցում էր Հայկական հարցի առնչությամբ կատարած իր աշխատանքի, սուլթանի և մեծ վեզիր Սաիդ փաշայի հետ ունեցած իր

__________________________________
162 Walker J. Christopher. The Survival of a Nation. New York, 1980, p. 124.
Դաֆֆերին (Dufferin) Ֆրեդերիկ Տեմպլ Համիլտոն – լորդ, բրիտանացի քաղաքական գործիչ և դիվանագետ: 1879-1881 թթ.` դեսպան Ռուսաստանում, 1881-1884 թթ.` դեսպան Թուրքիայում, 1884-1888 թթ.` Հնդկաստանի փոխթագավոր, 1888-1891 թթ.` դեսպան Իտալիայում, 1891-1897 թթ.` դեսպան Ֆրանսիայում:
163 FO 424 / 123, No 13 / 1, pp. 17-18.
164 FO 424 / 123, No 6, p. 11.

[ էջ 198 ]

հանդիպումների մասին: Նա նշում էր, որ արել է հնարավոր ամեն ինչ, որ համոզի Բարձր Դռանը բարենորոգումներն իրագործելու անհրաժեշտության մեջ, սակայն «...մտավախություն կա, որ իմ բոլոր ձեռնարկումները կարելի է համարել ընդամենը փորձնական քայլեր դժվարագույն խնդրի կարգավորման ուղղությամբ, որի լուծումը կախում ունի բազմաթիվ բարենպաստ հանգամանքներից, այդ թվում նաև իմ գործընկերների ուժեղ սատարումից...»: Ըստ դեսպանի, առաջին ոչ բարենանպաստ հանգամանքը ներկայումս ընթացող Միդհաթ փաշայի և նրա կողմնակիցների դատավարությունն է, երկրորդը` տերությունների ներկայացուցիչների մոտ այն տեսակետն է տիրում, որ Հայկական հարցի բարձրացումը ներկայումս նպատակահարմար չէ, քանի դեռ Թուրքիան դուրս չի բերել իր զորքերը ազատագրված հունական տարածքներից և չի ապառազմականացրել Մոնտենեգրոյի սահմանը և երրորդը` Ռամադանը, որի ժամանակ ընդհանրապես անհնար է լուծել որևէ հարց: Դաֆֆերինն առաջարկում է ներկայումս որևէ լուրջ հարց չբարձրացնել Բարձր Դռան առջև, սահմանափակվելով միայն Դիարբեքիրի վալիին ու Բայազետի մյութեսարիֆին պաշտոններից ազատելու պահանջով:165

Սաիդ փաշայի հետ օգոստոսի 22-ին տեղի ունեցած հանդիպման ժամանակ Դաֆֆերինը կրկին անգամ նրա ուշադրությունն էր հրավիրում Հայաստանում բարենորոգումների իրագործման, ինչպես նաև դաժան, կաշառակեր և տգետ թուրք պաշտոնյաներից ազատվելու անհրաժեշտության վրա, որոնց գործելակերպից տուժում է ինչպես քրիստոնյա, այնպես էլ մահմեդական բնակչությունը: Դեսպանը ներկայացնում է նման պաշտոնյաների ցանկ, որոնց մասին տեղեկություններ էր ստացել բրիտանական հյուպատոսություններից:

Այնուհետև նա նշում էր, որ թեև կայսրության քրիստոնյաների վիճակը հատկապես անհանգստացնում է Եվրոպային, սակայն սխալ կլինի ենթադրել, թե մահմեդականների կացությունը նույնպես չի անհանգստացնում բրիտանական կառավարությանը: «Եվ եթե ինձ, - շարունակում էր Դաֆֆերինը, - հանձնարարված է պահանջել Դռնից այդ բարենորոգումները, ապա դա արվում է հիմնականում սուլթանի և Թուրքիայի շահերից ելնելով, այլ ոչ թե յուրահատուկ կրոնական խմբի ցրված անդամներին բացառիկ արտոնություններ տալու ցանկությունից: Եթե Հայաստան անվանումն ինչ որ տեղ և

__________________________________
165 FO 424 / 123, No 40, p. 66.

[ էջ 199 ]

օգտագործվել է, ապա ավելի` աշխարհագրական իմաստով, քան ազգագրական, և Դուռը խորապես սխալված կլինի, եթե մտածի, թե իբր Եվրոպան կամ Անգլիան ձգտում են ստեղծել թշնամական կամ ագրեսիվ Հայկական կայսրություն Օսմանյան կայսրության ծոցում... Հակառակ Թեսսալիայի հույների, Արևելյան Ռումելիայի և իշխանապետությունների բուլղարների, որոնք բնակվում են միատարր զանգվածներով, հայերը ցրված են այստեղ այնտեղ մեծամասնություն չկազմող առանձին խմբերով... Կատարյալ հիմարություն կլինի, եթե նրանց ազգություն համարվելու քաղաքական պահանջների խանդից կամ վախից ելնելով Դուռը հրաժարվի նրանց լավ կառավարում և հավասար իրավունքներ տրամադրելուց»: Դեսպանի համոզմամբ, Բարձր Դուռը պետք է բարելավի հայերի վիճակը և օգտագործի նրանց «խելքն ու կարողությունները» կայսրության շահերին ի նպաստ, քանի որ «ի տարբերություն սլավոնական ժողովուրդների և նույնիսկ հույների, թուրք և հայ ժողովուրդների միջև գոյություն ունի բնական համակրանք...»: Եվ եթե նրանց հանդեպ կրոնական մոլեռանդություն չհրահրվի, «հայերը կարող են դառնալ սուլթանի արևելյան տիրույթների ամենից ամուր պաշտպանը»: Հակառակ դեպքում, հայտարարում էր Դաֆֆերինը, Մեծ Բրիտանիան անտարբերությամբ դիտելու է, թե ինչպես է Ռուսաստանը ազատագրում հայ բնակչությանը թուրք փաշաների հալածանքից: Դեսպանը խնդրում է Սաիդ փաշային համոզել սուլթանին` Հայաստանի համար մեծ լիազորություններով օժտված կարող Գերագույն Կոմիսար նշանակելու հարցում:166

Այդ ընթացքում բրիտանական դիվանագիտությունը փորձում էր պարզել տերությունների դիրքորոշումը Հայկական հարցում: Օգոստոսի 24-ին Ռուսաստանում Մեծ Բրիտանիայի ներկայացուցիչ Ուայնդհեմը Գրենվիլին հաղորդում էր արտգործնախարար Նիկոլայ Գիրսի167 հետ տեղի ունեցած հանդիպման մասին: Նախարարի կարծիքով, փորձը ցույց է տալիս, որ թուրքերը լսող են, երբ տերությունները ցուցաբերում են միասնական կամք և համատեղ գործողությունների ցանկություն: Սակայն երբ նրանք նկատեն, շարունակում էր

__________________________________
166 FO 424 / 123, No 75, pp. 119-121.
167 Գիրս Նիկոլայ Կարլովիչ (1820-1895) - ռուս դիվանագետ: 1863 թ.` հավատարմատար Իրանում, 1869 թ.` հավատարմատար Շվեյցարիայում, 1872 թ.` հավատարմատար Շվեդիայում, 1875-1882 թթ.` արտգործնախարարի օգնական և ԱԳՆ ասիական դեպարտամենտի տնօրեն, 1882-1895 թթ.` արտաքին գործերի նախարար:

[ էջ 200 ]

Գիրսը, որ որևիցե տերություն անտարբեր և սառը մոտեցում է հանդես բերում որևէ հարցի հանդեպ, Բարձր Դուռն ամեն ինչ կանի, որպեսզի խուսափի նրա լուծումից: Դեսպանը համոզված էր, որ Ռուսաստանը պատրաստ է պաշտպանել Մեծ Բրիտանիայի նախաձեռնությունները Հայկական հարցում:168

Երկու օր անց Գերմանիայում Մեծ Բրիտանիայի դեսպան լորդ Էմփթիլը Գրենվիլին տեղեկացնում էր արտգործնախարար Բուշի հետ ունեցած իր հանդիպման մասին: Վերջինս նշում էր, որ գերմանական կառավարությունը մտադիր չէ առաջնային դեր ստանձնելու Հայկական հարցում, սակայն հրահանգ է իջեցնելու Կոստանդնուպոլսում իր ներկայացուցչին` աջակցել խնդրի լուծման մեջ առավելագույնս շահագրգռված Մեծ Բրիտանիայի և Ռուսաստանի յուրաքանչյուր նախաձեռնություն:169

Օգոստոսի 29-ին Դաֆֆերինը ձեռնարկում է տերությունների դեսպանների հանդիպում Կոստանդնուպոլսում, ուր ներկայացնում է բրիտանական կառավարության դիրքորոշումը Հայկական հարցում, տեղեկացնում իր կատարած աշխատանքի, սուլթանի, վարչապետի, արտգործնախարարի հետ ունեցած հանդիպումների մասին, ինչպես նաև շեշտում համատեղ մոտեցումների և գործողությունների մշակման անհրաժեշտությունը: Նա առաջարկում է դեսպանների հաջորդ հանդիպման ժամանակ քննարկել հետևյալ հարցերը. 1/ Հայկական հարցի ներկայացման հետաձգումը մինչև Հունական և Մոնտենեգրական հարցերի վերջնական լուծումը. 2/ բարենորոգումների իրագործման կապակցությամբ նոր հայտագրի ներկայացման անհրաժեշտությունը. 3/ նահանգապետներին պաշտոնից ազատելու, բարենորոգումների իրագործումը հսկելու իրավունքներով լիազորված Գերագույն Կոմիսարի նշանակումը. 4/ վատ համբավ ունեցող պաշտոնյաների անհապաղ հեռացումը. 5/ բրիտանական դեսպանության կողմից պատրաստված վերջին երկու տարվա ընթացքում Հայաստանի տարբեր քաղաքներում ու գյուղերում կատարված հանցագործությունների, թալանի և սպանությունների վերաբերյալ տեղեկանքի և 6/ Վիլսոնի ու Տրոտտերի բարենորոգումների նախագծի ներկայացումը:170

__________________________________
168 FO 424 / 123, No 77, pp. 124-125.
169 FO 424 / 123, No 78, p. 125.
170 FO 424 / 123, No 96, p. 142.

[ էջ 201 ]

Դեռևս օգոստոսի 23-ին Վիլսոնը և Տրոտտերը Դաֆֆերինին ներկայացրել էին հետևյալ կետերից բաղկացած հուշագիրը. 1/ բարենորոգումները պետք է անցկացվեն հայերով բնակեցված շրջաններում. 2/ այդ շրջանները պետք է ընդգրկեն Էրզրումի, Վանի, Բիթլիսի, Հաքյարի, Խարբերդի, Դերսիմի և Դիարբեքիրի (առանց Մալաթիայի սանջակի) վիլայեթները, Սեբաստիա վիլայեթի Սըվազ, Գարահիսար և Թոխաթ, Հալեպի վիլայեթի Մարաշ սանջակները և Ադանայի վիլայեթի Սիս սանջակի մի մասը. 3/ բարենորոգումների իրագործման գործընթացի հսկողությունն ապահովելու նպատակով հարկավոր է, տերությունների հավանությամբ, երեք տարի ժամկետով նշանակել երկու կոմիսար, որոնք պետք է օժտված լինեն լիակատար գործադիր իշխանությամբ: Նրանցից մեկի իրավասությունը կարող է տարածվել Էրզրումի, Վանի, Բիթլիսի և Հաքյարիի, իսկ մյուսինը` մնացած վիլայեթների վրա. 4/ երկիրը պետք է բաժանվի, ինչպես և ներկայումս, վիլայեթների, սանջակների, կազաների, նահիեների և կարիեների կամ մահալլեների. 5/ սուլթանի ուշադրությունը պետք է հրավիրել պաշտոնյաների ճիշտ ընտրության վրա, քանի որ բարենորոգումների անցկացման հաջողությունը կախված է վալիների անձնական հատկություններից. 6/ գոյություն ունեցող վիլայեթների վարչական խորհուրդները պետք է փոխարինվեն գլխավոր խորհուրդներով, որոնք հսկելու են վիլայեթի բոլոր ծախսերը և կազմված են լինելու համայնքների կողմից ներկայացված 18 վարձատրվող անդամից. 7/ վիլայեթի եկամուտների սահմանված տոկոսը պետք է հանձնվի պետությանը, իսկ մնացած մասն օգտագործվի տեղական կարիքների համար` գլխավոր խորհուրդների հսկողությամբ. 8/ սանջակների վարչական խորհուրդները պետք է վերացնել, սակայն պահպանել կազաների նման կառույցները, որոնք բաղկացած կլինեն համայնքները ներկայացնող 5 կամ 6 ներկայացուցչից. 9/ իրավական համակարգի բարենորոգումը պետք է նախատեսի դատական իշխանության փոխանցում մյուդիրներին և կայմակամներին, շարժական դատարանների ստեղծում, դատարանների և դատավորների թվաքանակի կրճատում, դատական ընթացակարգի պարզեցում, քրիստոնյա պաշտոնյաների նշանակում դատարաններում. 10/ օսմանյան բոլոր հպատակները հավասար պետք է լինեն օրենքի առջև, քրիստոնյաները իրավունք պետք է ստանան ծառայելու պետական հիմնարկներում. 11/ վիլայեթների կարգ ու կանոնը պետք է պահպանվի հավասարապես մահմեդականների և քրիստոնյաների կողմից կազմված ոստիկանության կամ ժանդարմերիայի կողմից. 12/ պետք է խստագույնս արգելվի կառավարական պաշտոնյաների, ոստիկանների, սպաների և

[ էջ 202 ]

զինվորների ստիպողական ու անվճար բնակեցումը քաղաքներում և գյուղերում. 13/ բոլոր բնակավայրերում անցկացնել հողի և տան սեփականության վերագնահատում. 14/ նշանակել քոչվոր քրդերի և կառավարության միջև կապն ապահովող բարձր պաշտոնյա, որը պետք է լիազորված լինի ավազակներին և մարդասպաններին բանտարկելու և պատժելու իրավունքով:171

Սեպտեմբերի 9-ին Դաֆֆերինին ուղղված նամակում Գրենվիլը տեղեկացնում էր, որ վերջերս թագուհուն զեկուցել է Հայկական հարցում բրիտանական դեսպանության կողմից ձեռնարկված գործունեության մասին: Թագուհին իր գոհունակությունն ու համաձայնությունն էր հայտնել Հայկական հարցում դեսպանության կողմից որդեգրած քաղաքականությանը: Միաժամանակ նախարարը դեսպանի ուշադրությունը հրավիրում էր երկու սկզբունքային խնդիրների վրա: Առաջինը` լայն լիազորություններով օժտված կարող և ազնիվ գերագույն կոմիսարի կամ նահանգապետի նշանակումն է և երկրորդը` եկամուտների բաշխման հստակ համակարգի ստեղծումը: Գրենվիլը նպատակահարմար էր գտնում մահմեդականի նշանակումը գերագույն վարչական պաշտոնում, որը պարտադիր կարգով շրջապատված պետք է լինի քրիստոնյա ենթականերով և խորհրդականներով:172

Նույն օրը, բրիտանական դեսպանի նախաձեռնությամբ, Կոստանդնուպոլսում կայանում է տերությունների դիվանագիտական ներկայացուցիչների երկրորդ հանդիպումը, ուր քննարկվում են Հայկական հարցում տերությունների համատեղ գործողությունների հնարավորությունները: Բացելով համաժողովը, Դաֆֆերինն իր գործընկերների ուշադրությունը հրավիրում էր այն հանգամանքի վրա, որ 1880 թ. սեպտեմբերի 7-ին Բարձր Դռանը ներկայացված տերությունների հայտագիրը մնացել է փաստորեն անպատասխան, սուլթանական կառավարությունը միջոցներ չի ձեռնարկել Բեռլինի պայմանագրով նախատեսված պարտավորությունները կատարելու ուղղությամբ: Նա առաջարկում է նոր համատեղ հայտագիր ներկայացնել Բարձր Դռանը, որը պետք է հաստատի և կրկնի նախորդ հայտագրում ներկայացված տերությունների առաջարկները:
Միաժամանակ, բրիտանական դեսպանն առաջարկում էր պահանջ ներկայացնել սուլթանին` արևելյան նահանգներում տիրող անիշխանության վերացման, քրիստոնյա

__________________________________
171 FO 424 / 123, No 105 / 2, pp. 151-153.
172 FO 424 / 123, No 101, pp. 144-145.

[ էջ 203 ]

բնակչության կյանքի և ունեցվածքի անվտանգության ապահովման ուղղությամբ համապատասխան միջոցներ ձեռնարկելու վերաբերյալ: Դաֆֆերինի կարծիքով, նման երաշխիք Եվրոպայի համար կարող է հանդիսանալ մեծ լիազորություններով օժտված կարող պաշտոնյայի նշանակումը այդ շրջանների ղեկավարի պաշտոնում, որպես օրինակ բերելով 1861 թ. Ֆուադ փաշայի նշանակումը Սիրիայում: Նա առաջարկում էր Բարձր Դռան քննարկմանը ներկայացնել Մուխթար փաշայի և Ռաուֆ փաշայի թեկնածությունները, որոնք հավասարաչափ վայելում են ինչպես սուլթանի, այնպես էլ տերությունների հարգանքը:

Այնուհետև բրիտանական դեսպանն իր գործընկերների քննարկմանն է ներկայացնում Վիլսոնի և Տրոտտերի կողմից կազմված հուշագիրը, ինչպես նաև տեղեկանք` Հայաստանում տեղի ունեցող հանցագործությունների և թուրք պաշտոնյաների չարաշահումների վերաբերյալ: Դաֆֆերինի կարծիքով, բարենորոգումների ծրագիրը պետք է բավարարի ոչ միայն հայ և այլ քրիստոնյա համայնքների, այլև Օսմանյան կայսրության շահերը, փաստաթղթում հիշատակում անգամ չպետք է լինի շրջանների ինքնավարության կան կիսաանկախության մասին:

Դաֆֆերինի բոլոր հարցադրումներն արժանացան դեսպանների հավանությանը, բացառությամբ համատեղ հայտագրի ներկայացման առաջարկի: Ռուսաստանի և Ֆրանսիայի դեսպաններ Նովիկովն ու Տիսսոն, նշելով, որ նոր հայտագիրը կարող է առաջացնել սուլթանի դժգոհությունը, առաջարկեցին սահմանափակվել միմիայն տերությունների ներկայացուցիչների բանավոր ներկայացումներով: Թեև Դաֆֆերինը փորձեց պաշտպանել իր առաջարկը, հայտարարելով, որ այն ծրագրի կարևորագույն կետերից մեկն է, մյուս դեսպանները համարեցին հայտագրի ներկայացումն այդ պահին ոչ նպատակահարմար: Արդյունքում Դաֆֆերինի առաջարկների հիման վրա մշակվեց համապատասխան հուշագիր` դեսպանների հարցադրումները սուլթանին և նրա կառավարությանը բանավոր ներկայացնելու նպատակով:173

Սեպտեմբերի 15-ին Դաֆֆերինը տերությունների դեսպանների կողմից մշակված առաջարկները ներկայացնում է Աբդուլ Համիդին: Սուլթանն իր մտահոգությունն է հայտնում կայսրության արևելյան շրջանում տիրող իրավիճակով, խոստովանում, որ «դժբախտաբար Թուրքիայում կարող պաշտոնյաների սարսափելի պակաս կա» և խոստանում է իրագործել

__________________________________
173 FO 424 / 123, No 113, pp. 160-163.

[ էջ 204 ]

ներկայացված առաջարկները: Արևելյան շրջաններ գերագույն կոմիսար ուղարկելու գաղափարը նա համարում է «գերազանց», հավաստիացնելով դեսպանին, որ մեկ ամսվա ընթացքում կիրագործի այն, եթե միայն իր ուշադրությունը չշեղեն կայսրության ֆինանսական դժվարություններն ու Եգիպտոսում տեղի ունեցող իրադարձությունները:174

Հոկտեմբերի 1-ին Դաֆֆերինը կազմակերպում է դեսպանների հերթական հավաք, ուր քննարկվում է Վիլսոնի և Տրոտտերի կազմած բարենորոգումների նախագիծը: Հանդիպման սկզբում Ռուսաստանի դեսպան Նովիկովը մտավախություն է հայտնում, որ գերագույն կոմիսարի նշանակման հարցում ճնշում գործադրելը կարող է թուլացնել տերությունների դիրքերը, որոնք միաժամանակ սուլթանից պահանջում են իրենց կողմից մշակված բարենորոգումների ծրագրի իրագործում: Բրիտանական դեսպանը պատասխանում է, որ միայն կարող և անկաշառ մարդու նշանակումն այդ պաշտոնում հնարավորություն կտա մաքրել երկիրը կաշառակեր և անգործունյա թուրք պաշտոնյաներից և իրական հսկողություն սահմանել բարենորոգումների իրագործման գործընթացի նկատմամբ:
Այնուհետև քննարկման առարկա դարձավ երկու կոմիսարների նշանակման անհրաժեշտության հարցը: Դաֆֆերինն այդ հանգամանքը բացատրեց նրանով, որ բարենորոգումների իրագործման շրջանը բավականին մեծ է և մեկ կոմիսարի համար դժվար կլինի անընդհատ ճամբորդել մեկ մասից մյուսը, մանավանդ ձմեռվա ամիսներին: Սակայն մյուս դեսպանները պնդում էին, որ ներկա պայմաններում դժվար կլինի երկու որակյալ թեկնածու գտնել այդ պաշտոնի համար, որոնք մշտապես խանգարելու և հակադրվելու են միմյանց: Բրիտանական դեսպանը առաջարկում էր այդ հարցին անդրադառնալ հետագայում և քննարկել նախագծի մյուս հոդվածները: Նկատի առնելով Ռուսաստանի և Մեծ Բրիտանիայի շահերը Հայկական հարցում, ինչպես նաև այն հանգամանքը, որ այդ տերությունները հյուպատոսական հատուկ առնչություններ ունեն հայկական շրջաններում, դեսպաններն առաջարկում են, որ Նովիկովն ու Դաֆֆերինը հաշվի առնեն քննարկման արդյունքում ի հայտ եկած դիտողությունները և լրամշակեն նախագիծը:175

__________________________________
174 FO 424/ 123, No 126, p. 176.
175 FO 424 / 123, No 151, pp. 203-205.

[ էջ 205 ]

Մի քանի օր անց Դաֆֆերինի և Նովիկովի միջև տեղի ունեցած մասնավոր զրույցի ընթացքում վերջինս մտավախություն էր հայտնում, որ հայկական բարենորոգումների շուրջ կայացած դեսպանների հանդիպումների մասին լուրերի տարածումը կարող է մեծ հուզում առաջացնել հայերի շրջանում և ստեղծել նույնիսկ համընդհանուր ապստամբության վտանգ: ՙՆման իրադարձության պարագայում, - շարունակում էր ռուս դեսպանը, - ցանկանում ենք, թե ոչ, մենք պետք է միջամտենք մեր բանակներով` կարգ ու կանոնը վերականգնելու և առիթից օգտվող մահմեդական իշխանությունների կողմից քրիստոնյա բնակչությունը բնաջնջելու փորձերը կանխելու համար՚: Դաֆֆերինը չէր հավատում, որ դեպքերը կարող են այդ աստիճանի սրվել, վկայակոչելով հայ պատրիարքի հավաստիացումներն այն մասին, որ հայ համայնքը հանդես է բերելու «զուսպ և կարգապահ կեցվածք»:176

Շուրջ մեկ ամիս բրիտանական դեսպանը փորձում էր հանդիպում ունենալ Աբդուլ Համիդի հետ` կոմիսար նշանակելու վերաբերյալ պատասխան ստանալու ակնկալիքով, սակայն սուլթանն այդպես էլ չընդունեց նրան: Ի վերջո, նոյեմբերի 9-ին Դաֆֆերինը գրավոր պատասխան է ստանում սուլթանից, ուր ոչ մի ակնարկ չկար կոմիսար նշանակելու նրա մտադրության մասին: Նշվում էր, որ նախարարները մշակել և սուլթանի քննարկմանն էին ներկայացրել բարենորոգումների ծրագիր, որը ներկայումս վերադարձվել է Բարձր Դռանը` վերամշակելու և մի քանի օրից փաստաթուղթը կրկին սուլթանին ներկայացնելու համար: Սուլթանը դեսպանին հավաստիացնում էր, որ մեծ լրջությամբ է մոտենում հարցին, քանի որ մտահոգված է երկրի ապագայով և իր հպատակների շահերով:177

1881 թ. նոյեմբերի կեսերից բրիտանական դիվանագիտությանը զբաղեցնում է Զեյթունի խնդիրը: Նոյեմբերի 15-ին Դաֆֆերինը հանդիպում է Սաիդ փաշայի հետ, հայտնում իր կառավարության մտահոգությունը Զեյթունում ստեղծված իրավիճակի կապակցությամբ և ներկայացնում հարցին առնչվող հյուպատոս Վիլսոնի հուշագիրը: Սաիդ փաշան դեսպանին խոստանում է պաշտոնից ազատել Մարաշի նահանգապետին, նրա փոխարեն նշանակել շրջանի զինվորական հրամանատարին, ինչպես նաև ձեռնարկել միջոցառումներ, որոնք կարող են խաղաղեցնել ստեղծված իրավիճակը:178 Վիլսոնի

__________________________________
176 FO 424 / 123, No 152, p. 205.
177 FO 424 / 123, No 180, pp. 239-240.
178 FO 424 / 123, No 195, p. 248.

[ էջ 206 ]

հուշագրում նշվում էր, որ 1879 թ. ի վեր սուլթանական կառավարությունն այդպես էլ համապատասխան բարեփոխումներ չիրագործեց շրջանում: Ներկայումս, ըստ հյուպատոսի, «Զեյթունի ժողովուրդը ձևավորել է կիսաբարբարոս և բացարձակ անօրեն, մի քանի մասի բաժանված համայնք, որոնք շարունակ վիճաբանում և կռվում են միմյանց հետ»: Վիլսոնի համոզմամբ, անհրաժեշտ է վերականգնել կարգ ու կանոնը Զեյթունում, քանի որ այն հանդիսանում է «հայ քաղաքական խռովության կենտրոնը», որտեղից հուզումը կարող է տարածվել այլ շրջանների վրա: Նա ներկայացնում է 12 կետից բաղկացած մի ծրագիր, որի փոխադարձ կատարումը կարող էր փրկել իրավիճակը:179

Նոյեմբերի 22-ին Նովիկովը և Դաֆֆերինը, վերջինիս առաջարկով, հանդիպում ունեցան արտգործնախարար Ասսիմ փաշայի հետ: Նրանք հայտնեցին տերությունների կառավարությունների մտահոգությունը կայսրության հայ բնակչության վատթար վիճակի կապակցությամբ, պահանջելով շուտափույթ կերպով իրագործել սուլթանի կողմից խոստացված գերագույն կոմիսարի նշանակումը: Նախարարը խոստացավ փոխանցել դեսպանների պահանջը սուլթանին:180

Այդպես էլ սուլթանից պատասխան չստանալով, դեկտեմբերի 3-ին Դաֆֆերինը նոր հայտագիր է հանձնում արտգործնախարարին, ուր մանրամասնորեն ներկայացնում է բրիտանական կառավարության դիրքորոշումը և դեսպանության խորհուրդներն ու առաջարկները Հայկական հարցի կարգավորման, բարենորոգումների իրագործման և գերագույն կոմիսար նշանակելու ուղղությամբ: Սակայն, նշվում էր փաստաթղթում, Բարձր Դռան կողմից, բացի տրված բազմաթիվ խոստումներից, այդպես էլ ոչինչ չարվեց, իսկ քրիստոնյա բնակչության վիճակն ավելի վատթարացավ: Դաֆֆերինը նախարարին խնդրում էր հանդիպում կազմակերպել սուլթանի հետ` Հայկական հարցի վերաբերյալ վերջինիս խոստումները հիշեցնելու նպատակով:181 Ներկայացնելով Գրենվիլին հայտագրի պատճենը, Դաֆֆերինը նշում էր, որ իր վրա դրված խնդրի դժվարությունը կայանում է նրանում, որ եվրոպական կառավարությունները հանդես են բերում բացարձակ անտարբերություն Փոքր Ասիայում տիրող իրավիճակի հանդեպ: Թեև տերությունների ներկայացուցիչները

__________________________________
179 FO 424 / 123, No 195 / 1, pp. 248-249.
180 FO 424 / 123, No 203, p. 259.
181 FO 424 / 123, No 213 / 1, pp. 263-264.

[ էջ 207 ]

Կոստանդնուպոլսում, շարունակում էր բրիտանական դեսպանը, երբեք չեն հրաժարվել իր առաջարկներից և, անկասկած, ներկայացրել են սուլթանական կառավարությանը բոլորի կողմից համաձայնեցված հայտարարությունները, սակայն Բարձր Դուռը գիտակցում է, որ նրանցից ոչ մեկը լրջորեն չի մոտենում խնդրին:182

Դեկտեմբերի 6-ին Դաֆֆերինը գաղտնի տեղեկություն է ստանում փոխարտգործնախարար Արթին էֆենդիից այն մասին, որ Աբդուլ Համիդը մտադիր չէ որևէ քայլ ձեռնարկել հայկական բարենորոգումների իրագործման ուղղությամբ, մինչև չպարզի գերմանական կառավարության դիրքորոշումն այդ հարցում: Սուլթանը հատուկ այդ նպատակով Բեռլին էր ուղարկել իր ամենավստահելի մարդկանցից մեկին` քարտուղար Ռեշիդ փաշային: Նկատի առնելով այդ հանգամանքը, դեսպանն առաջարկում էր Գրենվիլին բարենորոգումների իրագործման և գերագույն կոմիսարի նշանակման հարցերում ճնշում գործադրել սուլթանական կառավարության վրա` Գերմանիայի միջոցով:183 Անմիջապես հաջորդ օրը նախարարը հանձնարարում է դեսպան Էմփթիլին` օգտագործել պահը և ապահովել գերմանական կառավարության համագործակցությունը Հայկական հարցում:184 Դեսպանը խնդրում է արտգործնախարար կոմս Հացֆելդին,185 հնարավորության դեպքում զրուցել այդ թեմայով Աբդուլ Համիդի անունից կայսր Վիլհելմին Նիշանի Իմթիյազ շքանշան հանձնելու նպատակով Բեռլին ժամանած Ռեշիդ փաշայի և Ալի Նիզամիի հետ: Դեկտեմբերի 8-ին Հացֆելդը հայտնեց Էմփթիլին, որ տեղի ունեցած զրույցի ընթացքում ոչ մեկը, ոչ մյուսը հստակ պատկերացում չդերսևորեցին Հայկական հարցի կապակցությամբ: Ռեշիդն ասաց, որ շուտով սուլթանը նշանակելու է Մուխթար փաշային գերագույն կոմիսար, սակայն Ալի Նիզամին, ընդհատելով նրան նշեց, որ ոչինչ տեղի չի ունենալու, քանի դեռ բրիտանական կառավարությունը շարունակում է ճնշում գործադրել այդ հարցում: Հացֆելդը նույնպես իր համոզվածությունն էր հայտնում, որ տերությունների ճնշման տակ սուլթանը

__________________________________
182 FO 424 / 123, No 213, pp. 262-263.
183 FO 424 / 123, No 215, pp. 264-265.
184 FO 424 / 123, No 207, p. 260.
185 Հացֆելդ-Վիլդենբուրգ (Hatzfeldt-Wildenburg) Փաուլ Մելխիոր - կոմս, գերմանացի դիվանագետ: 1879-1881 թթ.` դեսպան Թուրքիայում, 1881-1885 թթ.` արտգործնախարար, 1885-1901 թթ.` դեսպան Մեծ Բրիտանիայում:

[ էջ 208 ]

երբեք զիջումների չի գնա: Իր կարծիքով, նրան պետք է ժամանակ տալ` բարենորոգումների և կոմիսարի նշանակման հարցում ինքնուրույն որոշում ընդունելու համար:186 Նույն կարծիքը դեկտեմբերի 19-ին հայտնում էր դեսպանին Բիսմարկը: Կիսելով բրիտանական կառավարության ցանկությունը` տեսնել Թուրքական կայսրությունը բարեկեցիկ և առաջադեմ, նա միաժամանակ կասկած էր հայտնում, որ ներկայումս շարունակ բարենորոգումներ պահանջելով սուլթանից հնարավոր է հասնել ինչ-որ մի բանի, քանի որ արտաքին ճնշումը միմիայն զայրույթ է առաջացնում նրա մոտ և, հետևաբար` գործընթացի ձգձգում: Ըստ Բիսմարկի, անհրաժեշտ է ժամանակ տալ սուլթանին` մեծ տերությունների կողմից իրեն արդեն իսկ ներկայացված խորհուրդներին անդրադառնալու համար:187

Սակայն բրիտանական դիվանագիտությունը չի հրաժարվում Հայկական հարցում Գերմանիայի հետ համագործակցության գաղափարից: 1882 թ. հունվարի 7-ին Բիսմարկի որդի Հերբերտը188, որն այդ ժամանակ աշխատում էր Լոնդոնի գերմանական դեսպանությունում, տեղեկացնում էր հորը Հայկական հարցի շուրջ Գրենվիլի հետ տեղի ունեցած զրույցի մասին: Վերջինս համոզված էր, որ եթե սուլթանական կառավարությունը վարչական բարեփոխումներ չիրագործի հայերով բնակեցված շրջաններում, ապա Օսմանյան կայսրության ՙհանկարծակի և վաղաժամ՚ անկումը անխուսափելի է: Նա առաջարկում էր գերմանական կառավարության հետ համագործակցաբար, հնարավոր երկար ժամկետով, երկարաձգել այդ իրադարձությունը` ելնելով սուլթանի շահերից և Թուրքիայի հզորացման անհրաժեշտությունից: «Մեր պահանջները Հայաստանի համար, - շարունակում էր Գրենվիլը, - իրականում շատ փոքր են: Մենք անկասկած ոչ մի տեսակի ինքնավարություն չենք ցանկանում և դիմել ենք միմիայն գերագույն կոմիսար նշանակելու հարցով, որը պետք է ուսումնասիրի այնտեղի իրավիճակը և վերացնի բոլոր աղաղակող խախտումները...Այսպիսով, ոչինչ արված չէ և մենք վախենում ենք, որ ռուսները կարող են օգտագործել Հայաստանի քրիստոնյաների շրջանում տարածված անբավարարվածությունը` իրենց սեփական նպատակների համար»:

__________________________________
186 FO 424 / 123, No 218, p. 266.
187 FO 424 / 123, No 235, p. 286.
188 Բիսմարկ (Bismarck) Հերբերտ - կոմս, գերմանացի դիվանագետ, Օտտո Բիսմարկի որդին: 1886-1890 թթ.` արտաքին գործերի նախարար:

[ էջ 209 ]

Այդ կապակցությամբ Բիսմարկն ասաց, որ անկասկած սուլթանը «անհաղթահարելի վախ» ունի «բարենորոգում» բառի հանդեպ, որը ներարկվում է նրան իր շրջապատի կողմից, ինչպես նաև` այն հանգամանքը, որ Հայաստանի բարենորոգումներից հետո կարող է գալ Փոքր Ասիայի մնացած մասի, Մակեդոնիայի և Ալբանիայի հերթը, ինչը կնշանակի իր հեղինակության և բացարձակ իշխանության կորուստ:

Չլսելու ձևացնելով Բիսմարկի ասածը, Գրենվիլը շարունակում էր. «Թեև Ձեր հայրը պնդում է, որ Գերմանիան ուղղակի շահեր չունի արևելյան հարցերում, կասկածից վեր է այն փաստը, որ ներկայումս Գերմանիան մեծագույն ազդեցություն և հեղինակություն է վայելում Բոսֆորում: Եթե նա միանա Անգլիային սուլթանի հանդեպ նույնիսկ շատ չնչին ճնշում գործադրելու մեջ, սուլթանն անկասկած որոշում կընդունի գերագույն կոմիսար նշանակելու հարցում»:

Բիսմարկը պատասխանում է, թե իր հայրը հավատացած է, որ ներկայումս Բրիտանիայի շահերը պահանջում են խուսափել սուլթանի հանդեպ որևէ ճնշում գործադրելուց, քանի որ այն կհեռացնի իրենից և ավելի կթուլացնի Թուրքիան: Եթե սուլթանը քրիստոնյա տերությունների ճնշմանը ենթարկվելու հետևանքով գահընկեց արվի կամ սպանվի իր մոլեռանդ շրջապատի կողմից, բրիտանական կառավարության համար Օսմանյան կայսրության անցանկալի անկումը տեղի կունենա շատ ավելի շուտ:189

Գրենվիլի հանձնարարությամբ Վիեննայում Մեծ Բրիտանիայի դեսպան Հենրի Էլիոտը 1881 թ. դեկտեմբերի 27-ին հանդիպում է ունենում Ավստրո-Հունգարիայի արտգործնախարար կոմս Գուստավ Կալնոկիի190 հետ` Հայկական հարցում ավստրո-հունգարական կառավարության դիրքորոշումը պարզելու նպատակով: Նրա խոսքերով, Ավստրո-Հունգարիան որևէ հետաքրքրություն չունի ներգրավված լինելու այդ խնդրում, դեմ է Բարձր Դռան հանդեպ ուժի և ճնշման գործադրելուն և ամբողջությամբ կիսում է գերմանական կառավարության քաղաքականությունը: Ինչ վերաբերում է Ռուսաստանին,

__________________________________
189 German Diplomatic Documents. 1871-1914. Vol. 1. London, 1928, pp. 157-158.
190 Կալնոկի (Kalnoky) Գուստավ Զիգմունդ (1832-1898) - կոմս, ավստրո-հունգարացի պետական գործիչ և դիվանագետ: 1871-1874 թթ..` հավատարմատար Վատիկանում, 1874-1880 թթ.` հավատարմատար Դանիայում, 1880-1881 թթ.` դեսպան Ռուսաստանում, 1881-1895 թթ.` արտաքին գործերի նախարար:

[ էջ 210 ]

շարունակում էր նախարարը, ապա նրանից «ջերմ աջակցություն» ակնկալել պետք չէ, քանի որ Բեռլինի պայմանագրի 61-րդ հոդվածը փաստորեն ուղղված է նրա դեմ, իսկ հայ բնակչության վիճակի բարելավման նման տարբերակը չի համապատասխանում իր շահերին: Կալնոկիի համոզմամբ, Հայաստանի բնակչության վիճակի բարելավումը կախում ունի միմիայն կարող նահանգապետերի նշանակումից:191

Այդ ընթացքում Դաֆֆերինը շարունակում էր իր հանդիպումները Կոստանդնուպոլսում: Դեկտեմբերի 25-ին թուրք արտգործնախարարը հավաստիացնում էր դեսպանին, որ սուլթանական կառավարությունը, վերջերս զբաղված լինելով հետպատերազմյան սահմանային և ֆինանսական խնդիրներով, ժամանակ չէր գտնում զբաղվելու Հայկական հարցով, սակայն ներկայումս պատրաստ է «կրկնապատկել իր եռանդը»` բարենորոգումների իրականացման գործում: Միաժամանակ նա ընդգծում էր, որ սուլթանը երբևիցե խոստում չի տվել գերագույն կոմիսարի անհապաղ նշանակման վերաբերյալ, քանի որ առաջինը` կայսրության պատմության ընթացքում նման նշանակումներն իրենց չեն արդարացրել և երկրորդը` ձմեռը թույլ չի տա նրան տեղաշարժվել Հայաստանում: Ըստ նախարարի, սուլթանը որոշել է հրապարակել կոմիսարի անունը միայն այն ժամանակ, երբ որ պատշաճ կերպով մշակված կլինի բարենորոգումների ծրագիրը: Դաֆֆերինն իր «խորը հիասթափությունն» է արտահայտում այդ տեղեկությունների կապակցությամբ, նշելով, որ սուլթանն իրեն խոստացել էր նշանակումը կատարել մեկ ամսում, մինչդեռ այդ օրվանից անցել է արդեն շուրջ վեց ամիս, որոնց ընթացքում մարդասպանություններն ու կամայականությունները շարունակվել են:192

Չորս օր անց, սուլթանի հանձնարարությամբ, բրիտանական դեսպանին այցելում է իր առաջին սենեկապետ Մյունիր բեյը: Նա ամբողջապես կրկնում է Ասսիմ փաշայի ասածները, ավելացնելով, որ սուլթանը մտադրություն ունի ստեղծել կայսրության հեղինակավոր պետական պաշտոնյաներից բաղկացած Բարենորոգումների Գործադիր Խորհուրդ, որի որոշումները տեղերում պետք է իրագործեն կոմիսարը և նրա տեղակալները: Միաժամանակ Մյունիր բեյը Դաֆֆերինին զգուշորեն փոխանցում է բարենորոգումների ծրագիրը ոչ միայն հայերով բնակեցված շրջաններում, այլև Անատոլիայի բոլոր վիլայեթներում կիրառելու

__________________________________
191 FO 424 / 132, No 6, p. 9.
192 FO 424 / 132, No 12, pp. 11-12.

[ էջ 211 ]

մասին սուլթանի կարծիքը: Դեսպանը պատասխանում է, որ չի կարող չհամաձայնել սուլթանի հետ կայսրության բոլոր հպատակների համար բարեկեցիկ կյանքի հավասար պայմաններ ապահովելու հարցում, սակայն խոսքն այստեղ գնում է արևելյան վիլայեթների հայ բնակչության ծանր վիճակի մասին, ինչն իր արտահայտությունն է գտել Բեռլինի պայմանագրի 61-րդ հոդվածում:

Այնուհետև Մյունիր բեյն անդրադառնում է թուրք-բրիտանական հարաբերություններին, նշելով, որ Մեծ Բրիտանիայի կառավարությունը ոչ բարեկամական և նույնիսկ թշնամական վերաբերմունք է հանդես բերում սուլթանի և Բարձր Դռան հանդեպ` Հունական, Մոնտենեգրական և Եգիպտական հարցերում: Ինչ վերաբերում է Հայկական հարցին, սուլթանական կառավարությանն անհանգստացնում է այն հանգամանքը, որ Մեծ Բրիտանիան միակ տերությունն է, որը ճնշում է գործադրում սուլթանի և Բարձր Դռան վրա, շտապեցնելով և ժամանակ չտալով նրանց լրջորեն զբաղվելու բարենորոգումների իրագործմամբ:

Դաֆֆերինը եզրակացնում է, որ, որդեգրելով ձգձգումների քաղաքականություն բարենորոգումների հարցում, օսմանյան կառավարությունը նպատակադրվել է խափանել Բեռլինի պայմանագրի 61-րդ հոդվածով նախատեսված «բարյացակամ մտադրությունները» հայերի վիճակը բարելավելու ուղղությամբ:193

Հունվարի 8-ին Գրենվիլը զրույց է ունենում Մեծ Բրիտանիայում Օսմանյան կայսրության դեսպանի հետ, որի ընթացքում բարձրացնում է Հայաստանում բարենորոգումների իրագործման խնդիրը: Նա նշում է. քանի որ սուլթանն ու իր կառավարությունը վերջերս զբաղված էին Հունաստանի և Մոնտենեգրոյի հետ սահմանային հարցերի բանակցություններով, բրիտանական կառավարությունը խուսափում էր Հայկական հարցում որևիցե ճնշում գործադրելուց: Սակայն ներկայումս, շարունակում էր նախարարը, երբ Բարձր Դուռը համեմատաբար ավելի ազատ է, բրիտանական կառավարությունը պահանջում է իրագործել Հայաստանի համար նախատեսված բարենորոգումները, որոնք կենսական նշանակություն ունեն կայսրության համար, միաժամանակ ընդգծելով, որ ամենևին չի հավակնում սահմանափակել սուլթանի «ազատ նախաձեռնությունը» և պարտադրել հատուկ բարենորոգումների ծրագիր: Ըստ Գրենվիլի, բրիտանական կառավարությունն առաջարկում է միայն, որպես նախնական քայլ, լայն իշխանությամբ

__________________________________
193 Նույն տեղում, էջ 12-14:

[ էջ 212 ]

օժտված հատուկ կոմիսար նշանակել այդ շրջանների համար: Նախարարն իր զարմանքն ու հիասթափությունն է արտահայտում թուրք դեսպանին այն բանի համար, որ սուլթանի կողմից Մեծ Բրիտանիայի դեսպանին մի քանի ամիս առաջ խոստացված այդ առաջարկը դեռևս կատարված չէ:194

Վերջապես հունվարի 14-ին Աբդուլ Համիդն ընդունում է Դաֆֆերինին: Զրույցի ընթացքում նա նշում է, որ Բեռլինի պայմանագրի պայմաններով ինքը պարտավորվեց ստեղծել ինքնավար մարզեր և զիջել տարածքներ: Ինչքան էլ ցավոտ էին այդ որոշումները կայսրության համար, շարունակում է սուլթանը, նրանք պարզ էին, որոշակի և հեշտությամբ իրականանալի, ինչը, սակայն, չի կարելի ասել պայմանագրի 61-րդ հոդվածով նախատեսված արևելյան շրջանների վարչական վերակառուցման մասին: Ըստ սուլթանի, հարցը պետք է լրջորեն մշակվի և ապա նոր կյանքի կոչվի, քանի որ սխալ ընդունված որոշումը կարող է աղետալի և անուղղելի դառնալ: Նա խոստովանում է, որ իրոք խոստացել էր դեսպանին մեկ ամսվա ընթացքում հատուկ պաշտոնյա նշանակել այդ շրջանների համար, սակայն մինչև օրս չի կարողացել թեկնածու ընտրել: Սուլթանը հավաստիացնում է Դաֆֆերինին, որ ներկայումս իր նախարարները մշակում են բարենորոգումների ծրագիր, որի հաստատումից հետո գերագույն կոմիսար է նշանակելու արևելյան շրջանների համար: Դաֆֆերինը հիշեցնում է Աբդուլ Համիդին, որ Մեծ Բրիտանիայի հասարակական կարծիքը և խորհրդարանը մեծապես հետաքրքրված են կայսրության քրիստոնյա և, մասնավորապես, հայ հպատակների դրությամբ և բրիտանական կառավարությունից հստակ ժամկետներ են պահանջում բարենորոգումների իրագործման վերաբերյալ: Գոյություն ունեցող անորոշությունն, ըստ դեսպանի, կարող է իր ազդեցությունը գործել երկու երկրների հարաբերությունների վրա:

Լսելով այդ, սուլթանը բարկացած պատասխանում է. «Ես, այս երկրի տիրակալս ասում եմ Ձեզ, որ մտադրված եմ իրագործել այն ծրագիրը, որն իմ կառավարությունը փոխանցել էր Եվրոպային իր հոկտեմբերի 3-ի հայտագրում: Թող անգլիական կառավարությունը համբերություն ունենա ու վստահություն ցուցաբերի իմ նկատմամբ...»:

Փոխանցելով զրույցի բովանդակությունը Գրենվիլին, Դաֆֆերինը առաջարկում էր երկուսից երեք ամիս ժամանակ տալ թուրքական կառավարությանն` իր իրական

__________________________________
194 FO 424 / 132, No 7, pp. 9-10.

[ էջ 213 ]

մտադրություններն այդ հարցում արտահայտելու համար: Սակայն եթե մինչև գարուն գոհացուցիչ արդյունքներ չարձանագրվեն, շարունակում էր դեսպանը, բրիտանական կառավարությունը պետք է գործուն միջոցների դիմի` պայմանագրով նախատեսված հայ և քրիստոնյա հպատակների անվտանգությունն ու պաշտպանությունն ապահովելու պարտականությունները կատարելու համար:195

Միաժամանակ Դաֆֆերինն աշխատում էր Նովիկովի հետ Վիլսոնի և Տրոտտերի կողմից պատրաստված բարենորոգումների նախագծի վրա: Փետրվարի 9-ին նրանց կողմից վերամշակված և խմբագրված նախագիծը հաստատվում է տերությունների ներկայացուցիչների հերթական համաժողովում: Դաֆֆերինի կարծիքով, թեև բարենորոգումների այդ նախագիծը արմատական բնույթ չի կրում, այդուհանդերձ, նրա իրագործման դեպքում բնակչության վիճակը զգալիորեն կբարելավվի: Խոսքը գնում էր, ըստ դեսպանի, կյանքի և ունեցվածքի անվտանգության ապահովման, իրավական համակարգի բարեկարգման, տնտեսության զարգացման մասին:196

Դեսպանների հավանությունը ստանալուն պես նախագիծը ներկայացվում է տերությունների կառավարությունների քննարկմանը: Սակայն փետրվար-մարտ ամիսների ընթացքում պատասխան չստանալով ոչ Բարձր Դռնից, ոչ էլ տերություններից, բրիտանական դիվանագիտությունը կրկին անցնում է գործուն աշխատանքի: Մարտի վերջին Դաֆֆերինը դիմում է իր գործընկերներին` համատեղ գործողություններ ծավալել և ներկայացնել բարենորոգումների նախագիծը սուլթանական կառավարությանը: Բայց տերությունների ներկայացուցիչները և, մասնավորապես, Ավստրո-Հունգարիայի ու Գերմանիայի դեսպանները պատասխանում են, որ դեռևս չեն ստացել իրենց կառավարությունների համաձայնությունն այդ հարցի առնչությամբ:197

Հայկական հարցը քննարկելու նպատակով ապրիլի 21-ին Գրենվիլը կրկին իր մոտ է հրավիրում Հերբերտ Բիսմարկին: Նա նշում է, որ բրիտանական կառավարությունը հնարավորին չափ ժամանակ էր տվել սուլթանին Հայաստանում բարենորոգումներ իրագործելու հարցում, սակայն վերջինս այդպես էլ ոչ մի նախաձեռնություն հանդես չբերեց:

__________________________________
195 FO 424 / 132, No 22, pp. 39-41.
196 FO 424 / 132, No 37, pp. 50-51.
197 FO 424 / 132, No 75, pp. 101-102.

[ էջ 214 ]

Սուլթանը նույնիսկ չկատարեց այդ շրջանների համար մահմեդական նահանգապետ նշանակելու իր խոստումը: Բրիտանական կառավարությունը շարունակում է մնալ այն կարծիքին, ասում է Գրենվիլը, որ Բեռլինի պայմանագրով նախատեսված բարենորոգումների իրագործումը անհրաժեշտ է առաջին հերթին Թուրքական կայսրությունը փլուզումից փրկելու համար: Նախարարը կարևոր է համարում գերմանական կառավարության և, մասնավորապես, Կոստանդնուպոլսում իր ներկայացուցչի աջակցությունը:

Բիսմարկը պատասխանում է, թե գերմանական կառավարությունը կարող է միայն փորձել համոզել սուլթանին, որ Անգլիայի խորհուրդներն այս հարցում նպաստում են Թուրքիայի իրական շահերին: Ճիշտ է, շարունակում էր Բիսմարկը, որ Գերմանիան որոշակի ազդեցություն ունի Կոստանդնուպոլսում, ինչը օգտակար է «ընդհանուր խաղաղության» պահպանման համար, սակայն գերմանական կառավարությունը միաժամանակ գիտակցում է, թե որքան դյուրին և անցանկալի կլիներ այն կորցնել ներկա պայմաններում:198

Մայիսի 2-ին Դաֆֆերինը տեղեկացնում էր Գրենվիլին, որ տեղական մամուլի հաղորդագրությունների համաձայն, Սաիդ փաշան նշանակվել է Ասիական և Եվրոպական Թուրքիայում իրագործվելիք բարենորոգումների նախարար: Դեսպանի կարծիքով, թեև Սաիդ փաշան երկար տարիներ զբաղեցրել է Վառնայի, Լարիսսայի, Արշիպելագի (հունական կղզիների) նահանգապետի, մեծ վեզիրի պաշտոնները, 1880 թ. աշնանը մասնակցել է Փոքր Ասիա ուղարկված Բեքիր փաշայի հանձնաժողովի աշխատանքներին, մտավախություն կա, որ սուլթանի մտադրությունները բարենորոգումների իրագործման ուղղությամբ իրատես և լուրջ չեն, քանի որ ոչ իր բնավորության գծերով, ոչ էլ իր կարողություններով Սաիդ փաշան չի համապատասխանում այդ գործի համար:199

Այդ ընթացքում բրիտանական հյուպատոսները շարունակում էին տեղեկություններ հաղորդել դեսպանին Արևմտյան Հայաստանի բնակչության վատթարացող վիճակի, ինչպես նաև ծավալվող ազգային շարժման մասին: Ապրիլի 29-ին Տրոտտերը Դաֆֆերինին գրում էր, որ Բեռլինի պայմանագրի ստորագրումից հետո թուրքական կառավարությունն ավելի թշնամացավ սահմանամերձ շրջաններում բնակվող հայ քրիստոնյաների հետ, քանի որ դրա հետևանքով եվրոպական տերությունները հնարավորություն ստացան միջամտելու

__________________________________
198 FO 424 / 132, No 81, p. 115.
199 FO 424 / 132, No 89, p. 123.

[ էջ 215 ]

կայսրության ներքին գործերին, իսկ քրիստոնյաները բացեիբաց սկսեցին աջակցություն հայցել նրանցից:200 Հունիսի 5-ին Էվերետը գրում էր Տրոտտերին, որ հայ տեղեկատուից ստացված տվյալների համաձայն, Էրզրումի, Մուշի և Վանի հայերի շրջանում ծավալվող շարժումը կրում է նախապատրաստական բնույթ, նպատակ ունենալով առաջին հերթին հայրենասիրության զգացում արթնացնել ժողովրդի մեջ: Ըստ նույն աղբյուրի, շարժումն այստեղ տարածվում է Ռուսահայաստանից, գաղտնի կերպով աջակցություն ստանալով ռուսական կառավարության կողմից, Ռուսաստանի միջոցով թուրքական լծից ազատագրվելու գաղափարը բավականին լայն տարածում է ստացել արևմտահայության շրջանում, այդ խնդրի հիմնական պատասխանատու գործակալն է Վանում Ռուսաստանի փոխհյուպատոս Կամսարականը: Այնուհետև նշվում էր, որ Էրզրումում Ռուսաստանի գլխավոր հյուպատոս գնդապետ Դեննետը քարոզում է հայերին, որ Անգլիան ոչնչով չի կարող օգտակար լինել նրանց, հայ ժողովրդին աջակցություն կարող է ցուցաբերել միայն Ռուսաստանը:201

1882 թ. հունիս-սեպտեմբեր ամիսներին, որպես առիթ օգտագործելով եգիպտական ժողովրդի ազգային շարժումը և դրա հետևանքով եվրոպական ներդրումների ու քաղաքացիների պաշտպանության անհրաժեշտությունը, բրիտանական կառավարությունը ամբողջությամբ գրավեց Եգիպտոսը: Ձևականորեն մնալով Օսմանյան կայսրության կազմում, Եգիպտոսը փաստորեն վերածվեց Մեծ Բրիտանիայի գաղութի: Այդ ընթացքում, զբաղված լինելով եգիպտական խնդրով և խուսափելով սուլթանական կառավարության վրա ավելորդ ճնշում գործադրելուց, բրիտանական դիվանագիտությունը ամբողջապես մոռացության էր մատնել Հայկական հարցը:

Նոյեմբերի 13-ին Օսմանյան կայսրությունում Մեծ Բրիտանիայի ժամանակավոր հավատարմատար Ուայնդհեմը Գրենվիլին տեղեկացնում էր, որ վերջապես սուլթանի որոշմամբ ստեղծվել են երեք հանձնաժողովներ, որոնք պետք է մշակեն համապատասխանաբար ֆինանսական, իրավական և վարչական բարենորոգումների ծրագրեր: Առաջին հանձնաժողովի ղեկավար էր նշանակվել Պետական Խորհրդի նախագահ Ակիֆ փաշան, երկրորդինը` Շեյխ ուլ Իսլամը, երրորդինը` հանրային աշխատանքի

__________________________________
200 FO 424 / 132, No 88 / 3, pp. 121-122.
201 FO 424 / 132, No 101 / 1, p. 134.

[ էջ 216 ]

նախարար Հասան Ֆեհմի փաշան: Ըստ բրիտանական դիվանագետի տեղեկությունների, առաջին և երրորդ հանձնաժողովների կազմում ընդգրկված էին նաև Օսմանյան կայսրությունում ծառայության մեջ գտնվող երեք գերմանացի և մեկ ֆրանսիացի պաշտոնյաներ: Հանձնաժողովները ներկայացնելու են իրենց աշխատանքի արդյունքները նախարարների խորհրդին, որից հետո այն հաստատվելու է սուլթանի կողմից:202

Համաձայն Էրզրումում բրիտանական հյուպատոսից ստացված տեղեկությունների, դեկտեմբերի 8-ին թուրք իշխանությունների կողմից այստեղ հայտնաբերվել է հայ հեղափոխական շարժում, որի արդյունքում քաղաք մտցված զորքը ձերբակալել է շուրջ 40 հոգի (խոսքը գնում է ոստիկանության կողմից «Պաշտպան Հայրենյաց» գաղտնի կազմակերպության հայտնաբերման մասին - Ա.Կ.): Ըստ հյուպատոսի, ձերբակալությունները դեռևս շարունակվում են, քանի որ կասկածի տակ են գտնվում ավելի քան 700 հայեր:203 Լուրը ստանալուն պես Ուայնդհեմն անմիջապես այցելում է մեծ վեզիրին: Վերջինս հաստատում է դեսպանության տեղեկատվությունը, նշելով, որ Էրզրումում տեղի են ունեցել «որոշ թշնամական ոտնձգություններ», որոնք քաջալերվում են Ռուսաստանի կողմից: Հավատարմատարը նկատում է, որ այնքան ժամանակ, մինչև ժողովրդի դրության բարելավում տեղի չունենա, նման խռովարար բնույթ կրող շարժումները միշտ սպասելի են: Այդ է պատճառը, շարունակում է Ուայնդհեմը, որ բրիտանական կառավարությունը, չհետապնդելով որևէ շահ և անկեղծորեն ցանկանալով կայսրության ընդհանուր վիճակը բարեկարգ, իսկ բնակչության վիճակը բարելավված տեսնել, շարունակաբար պնդում էր բարենորոգումների իրականացման անհրաժեշտության վրա, սակայն սուլթանական կառավարությունն ուշադրություն չէր դարձնում այդ առաջարկներին: Սաիդ փաշան պատասխանում է, թե ամենևին չի կասկածում բրիտանական կառավարության անկեղծությանը, սակայն գոյություն ունեցող «ներքին խոչընդոտը» թույլ չի տվել կառավարությանն իրագործելու անհրաժեշտ բարենորոգումները: Հավատարմատարի կարծիքով, Սաիդ փաշան նկատի ուներ սուլթանական պալատի բացասական ազդեցությունը գործընթացի նկատմամբ:204

__________________________________
202 FO 424 / 132, No 135, p. 213.
203 FO 424 / 132, No 143, p. 219.
204 FO 424 / 132, No 147, p. 200.

[ էջ 217 ]

Դեկտեմբերի 29-ին Ուայնդհեմը այցելում է Ներսես պատրիարքին: Վերջինս վստահեցնում էր Մեծ Բրիտանիայի հավատարմատարին, որ արևմտահայությունը նախընտրում է մնալ սուլթանի հովանու տակ և ինքն անձամբ երբեք չի ցանկանա տեսնել թուրքահայերին Ռուսաստանի բռնատիրական իշխանության ներքո: Պատրիարքն ասում էր, թե ինքն ամեն ինչ անում էր, որպեսզի համոզեր ժողովուրդին` մնալ համբերատար ու խաղաղ և չտարվեր հեղափոխական գաղափարներով, սակայն ներկայումս խոսքը գնում է կյանքի և մահվան մասին, երբ արևմտահայության վիճակի համեմատ ռուսահայերի կյանքը թվում է բարեկեցիկ և ազատ:205 Պատրիարքը հերքում է Էրզրումում հեղափոխական շարժման գոյությունը, նշելով, որ իշխանությունների մոտ կասկած են առաջացրել հայերի շրջանում տարածվող Երուսաղեմի վանքի պարտքի համար դրամ հավաքելու կոչերը:206 1883 թ. հունվարի 12-ին Էրզրումում բրիտանական հյուպատոսը տեղեկացնում էր հավատարմատարին, որ Բարձր Դուռը հանձնարարել է վալի Մուստաֆա փաշային գործ չհարուցել բանտում գտնվող հայերի դեմ և որոշ ժամանակ անց ազատել նրանց:207

Ապրիլի 5-ին Գրենվիլը հանձնարարում է արձակուրդում գտնվող Դաֆֆերինին Կոստանդնուպոլիս վերադառնալուն պես սուլթանի առջև կրկին բարձրացնել Հայաստանում բարենորոգումների իրագործման հարցը:208 Դեսպանի հերթական հանդիպումը սուլթանի հետ տեղի է ունենում մայիսի 10-ին, ուր զրուցակիցները բավականին երկար քննարկում են Հայաստանում տիրող կացությունը և բարենորոգումների իրագործման հարցը: Աբդուլ Համիդն անհնարին էր համարում կայսրության հայ հպատակների համար հատուկ արտոնությունների շնորհումը: Դաֆֆերինը պատասխանում էր, որ խոսքը չի գնում արտոնյալ շրջան ստեղծելու, կամ էլ հատուկ իշխանություն հաստատելու մասին, ինչը կարող է թուլացնել սուլթանի հեղինակությունը, այլ` այնպիսի պայմանների ապահովման, որոնցից հավասարապես կօգտվեն ասիական շրջանների տարբեր ազգություններին և կրոնական դավանանքներին պատկանող կայսրության հպատակները: Դեսպանը վստահեցնում էր սուլթանին, որ հայերը հավատարիմ կմնան կայսրությանը, եթե թուրքական

__________________________________
205 FO 424 / 140, No 1, p. 1.
206 FO 424 / 140, No 2, p. 2.
207 FO 424 / 140, No 9 / 1, p. 9.
208 FO 424 / 140, No 17, p. 15.

[ էջ 218 ]

կառավարությունը նրանց համար ստեղծի կյանքի բավարար պայմաններ, իրենց ազգային ինքնությունը, պատմական և կրոնական ավանդույթները պահպանելու հնարավորություն: Հակառակ պարագայում, շարունակում էր Դաֆֆերինը, Բուլղարիայի, Ռումելիայի, Սերբիայի, Բոսնիայի և Եգիպտոսի օրինակով այստեղ կարող են տեղի ունենալ այնպիսի դեպքեր, որոնց կհետևի այդ շրջանների գրավումը Ռուսաստանի կողմից: Դեսպանը հիշեցնում էր Աբդուլ Համիդին 1878 թ. անգլո-թուրքական կոնվենցիան, որի համաձայն Մեծ Բրիտանիան պարտավորվել է պաշտպանել սուլթանի ասիական տիրույթները օտարերկրյա հարձակումից` Բարձր Դռան կողմից այդ շրջաններում անհրաժեշտ բարենորոգումների իրագործման դիմաց: Նա զգուշացնում էր սուլթանին, որ նման պայմաններում Բրիտանիան չի կարող կատարել իր պարտավորությունները: Ըստ Դաֆֆերինի, այդ նախազգուշացումը չափազանց անհանգստացրեց սուլթանին, որը շեշտված ջերմությամբ պատասխանեց, թե չէ՞ որ արդեն իսկ զիջել է բրիտանական կառավարությանը «հիասքանչ Կիպրոսի նահանգը»: Այնուհետև Դաֆֆերինը կրկին բարձրացնում է կոմիսարի նշանակման խնդիրը, նշելով, որ կառավարման ձևի նույնիսկ թեթև փոփոխությունը կարող է դրականորեն անդրադառնալ իրավիճակի վրա:209

Մայիսի 16-ին Էմփթիլը Բեռլինից Գրենվիլին հաղորդում էր Բիսմարկի հետ Հայկական հարցի շուրջ կայացած իր զրույցի մասին: Վերջինս հավաստիացնում էր դեսպանին, որ գերմանական կառավարությունը պատրաստ է համագործակցել Մեծ Բրիտանիայի հետ միջազգային տարբեր խնդիրներում, ինչպես նաև Բեռլինի պայմանագրի իրականացման գործում, բացի Հայկական հարցից: Բիսմարկի կարծիքով, Բեռլինի պայմանագիրը «բավականին շատ արյուն է վերցրել սուլթանից», իսկ տերությունների մշտական ճնշումը նսեմացնում է նրա հեղինակությունը իր հպատակների առջև և թուլացնում նրա իշխանությունը: Բիսմարկը շարունակում էր, որ Եվրոպայում խաղաղությունն ապահովելու նպատակով անհրաժեշտ է որոշ ժամանակ խուսափել Արևելյան հարցի վերաբացումից և չբարդացնել իրավիճակը «մանր հարցերով»: Նրա կարծիքով, հայերի ազգային ձգտումները կարող են հրահրել ռուսական քաղաքականության ակտիվացումը և նույնիսկ Հայաստանի ազատագրումը Ռուսաստանի կողմից, իսկ այդ դեպքում ոչ մի տերություն նրան այդտեղից չի կարողանա դուրս բերել: Էմփթիլը փորձում է համոզել Բիսմարկին, որ բրիտանական

__________________________________
209 FO 424 / 140, No 31, pp. 25-26.

[ էջ 219 ]

կառավարությունը ոչ թե ճնշում է գործադրում, այլ, ելնելով ինչպես Բարձր Դռան, այնպես էլ հայ բնակչության շահերից, ձգտում է բարելավել այդ շրջանների դրությունը, քանի որ ներկայիս ծանր վիճակը հայերին կարող է ստիպել դիմելու Ռուսաստանի օգնությանը: Բիսմարկը, նշելով որ ինքը ատում է մարդասիրությունը քաղաքականության մեջ և, մասնավորապես, երբ խոսքը գնում է այլ պետությունների հպատակների վերաբերյալ, պատասխանում է, թե արդեն իսկ հանձնարարել է իր դեսպանին չեզոք դիրք գրավել Հայկական հարցում:210

Վիեննայում Մեծ Բրիտանիայի դեսպան Հենրի Էլլիոտի հաղորդագրության համաձայն (22 մայիսի), ավստրո-հունգարական կառավարությունը Հայկական հարցում ամբողջությամբ հետևում էր Գերմանիային: Արտգործնախարար Կալնոկին դեսպանին ասում էր, որ չի ցանկանում չարաշահել սուլթանի բարյացակամ վերաբերմունքը և վտանգի տակ դնել Ավստրո-Հունգարիայի աճող հեղինակությունը Կոստանդնուպոլսում:211

Չնայած Գերմանիայի և Ավստրո-Հունգարիայի որդեգրած քաղաքականությանը, բրիտանական դիվանագիտությունը շարունակեց հետապնդել Հայկական հարցը: Հունիսի կեսերին հավատարմատար Ուայնդհեմը տեղեկություն է ստանում, որ մեծ վեզիրից, պետական խորհրդի նախագահից, ներքին գործերի և արդարադատության նախարարներից կազմված կոմիտեն բարենորոգումների իրականացման վերաբերյալ զեկուցագիր է ներկայացրել սուլթանին: Հավաստի աղբյուրից ստացված լուրերի համաձայն, փաստաթուղթը բաղկացած էր երեք հիմնական կետերից. 1/ մունիցիպալ պաշտոնյաները պետք է ընտրվեն բնակչության կողմից կայսրության ողջ տարածքում. 2/ կատարվելու է Փոքր Ասիայի վիլայեթների վերաբաժանում. յուրաքանչյուր վիլայեթ բաժանվելու է երեքի կամ չորսի. 3/ ոստիկանության և ժանդարմերիայի աշխատանքի բարեկարգում:212

Հունիսի 28-ին Էրզրումում Մեծ Բրիտանիայի հյուպատոսի պաշտոնակատար Այրեսը Ուայնդհեմին հաղորդում էր, որ բանտարկված հայերի մի մասի դեմ ներկայացվել է հակակառավարական դավադրության մեղադրանք, նրանք դատապարտվել են տարբեր

__________________________________
210 FO 424 / 140, No 28, pp. 23-24.
211 FO 424 / 140, No 36, pp. 29-30.
212 FO 424 / 140, No 55, p. 47.

[ էջ 220 ]

ժամկետների ազատազրկման, իսկ 16 հոգի ազատվել են բանտից:213 Տեղեկացնելով այդ մասին Գրենվիլին, Ուայնդհեմն առաջարկում էր չմիջամտել գործին, բարենորոգումների ընդհանուր խնդրին չվնասելու համար:214

Օգոստոսի սկզբին, տեղեկություններ ստանալով «հայերի կողմից Վանում կազմակերպված անկարգությունների» մասին, Ուայնդհեմը Ներսես պատրիարքի մոտ է ուղարկում թարգման Մարինիչին: Վերջինս պարզել էր, որ տեղական իշխանությունները պարտադրել էին տեղացի 13 հայտնի հայերի` ստորագրել սուլթանին ուղղված դիմումի տակ, ուր ողջ հայ բնակչության կողմից նշվում էր իրենց ապահով կյանքի, մահմեդականների և քրիստոնյաների հավասար իրավունքների, ոստիկանության լավ աշխատանքի, բարենորոգումների աննպատակահարմարության մասին: Դիմումը այնուհետև տպագրվել էր Կոստանդնուպոլսի թերթերում, որի հետևանքով Վանի հայությունը մեծ աղմուկ էր բարձրացրել: Այս տեղեկությունները հետագայում (26 օգոստոսի) հաստատվեցին Այրեսի կողմից:215 Պատրիարքը համոզմունք էր հայտնել, որ իրավիճակը Հայաստանում սկսեց վատթարանալ այն բանից հետո, երբ Մեծ Բրիտանիան ստանձնեց Հայկական հարցի լուծումը և բարենորոգումների իրագործումը: Հայտնելով այդ մասին Գրենվիլին, Ուայնդհեմն առաջարկում էր, որ ներկա պայմաններում, երբ ոչ միայն Գերմանիան և Ավստրո-Հունգարիան, այլև Ռուսաստանն ու Ֆրանսիան ոչ մի պարագայում չեն ցանկանում զայրացնել սուլթանին, բրիտանական կառավարությունը չի կարող անհրաժեշտ ճնշում գործադրել Բարձր Դռան վրա` կայսրության արևելյան շրջանների վիճակի բարելավման խնդրով:216

Փաստորեն վերջին անգամ Դաֆֆերինը բարձրացրեց բարենորոգումների իրագործման անհրաժեշտության հարցը նոյեմբերի վերջին, օգտվելով այն առիթից, որ մեծ վեզիրն ու արտգործնախարարը տեղեկացրեցին իրեն Ռուսաստանի գաղտնի ռազմական պատրաստությունների մասին Թիֆլիսում: Քանի դեռ, նշում էր դեսպանը, կայսրության արևելյան շրջանների քրիստոնյա հպատակները «դառնում են սարսափելի

__________________________________
213 FO 424 / 140, No 58 / 1, pp. 48-49.
214 FO 424 / 140, No 60, pp. 49-50.
215 FO 424 / 140, No 68 / 1, p. 62.
216 FO 424 / 140, No 62, pp. 54-55.

[ էջ 221 ]

անօրինականության և անարդարության զոհ, ինչը ամայացնում է իրենց գյուղերը, անանցանելի դարձնում իրենց ճանապարհները և քայքայում վիլայեթները, նրանց արդարացի անբավարարվածությունն ու դժգոհությունը հրապուրիչ պատրվակ է հանդիսանալու ռուսական հարձակման համար»:217

1884-1885 թթ. ընթացքում, զբաղված լինելով գաղութատիրական պայքարով Աֆրիկայում, Միջին Ասիայում և Հեռավոր Արևելքում, լիբերալների կառավարությունն ընդհանրապես մոռացության մատնեց Հայկական հարցը: Օգտագործելով այն իր գաղութատիրական նպատակների, մասնավորապես, Եգիպտոսի գրավման համար, բրիտանական դիվանագիտությունը Գլադստոնի օրոք այդպես էլ չկարողացավ ապահովել Բեռլինի պայմանագրի 61-րդ հոդվածով նախատեսված հայ բնակչության իրավիճակի բարելավումը և Հայաստանում բարենորոգումների իրագործումը եվրոպական տերությունների հսկողության ներքո: Սկզբնական շրջանի նրա ակտիվությունը համատեղ գործողությունների ուղղությամբ հետագայում չպաշտպանվեց մյուս տերությունների կողմից, իսկ մշտական հիշեցումները հարցի լուծման առնչությամբ ոչ միայն չէին նպաստում հայ բնակչության կյանքի բարելավմանը, այլ ընդհակառակը, ավելի էին սրում գոյություն ունեցող իրավիճակը:

3. ԲՐԻՏԱՆԱԿԱՆ ԴԻՎԱՆԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆԸ ԵՎ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՐՑԸ 1885-1892 ԹԹ.

1885 թ. հունիսից մինչև 1886 թ. փետրվարը Մեծ Բրիտանիայում իշխանության ղեկին էր գտնվում Սոլսբերիի պահպանողական կառավարությունը: Այդ ընթացքում Սոլսբերին ստանձնել էր նաև արտգործնախարարի պաշտոնը, իսկ Կոստանդնուպոլսում դեսպանությունը ղեկավարում էր արտակարգ դեսպանորդ Ուիլյամ Ուայթը:
1880-ական թթ. կեսերին Բալկանները շեղեցին միջազգային դիվանագիտության ուշադրությունը Աֆրիկայում և Ասիայում ծավալված գաղութատիրական պայքարից: 1885 թ. սեպտեմբերի 18-ին Արևելյան Ռումելիայի մայրաքաղաք Պլովդիվում տեղի ունեցավ ապստամբություն, որի արդյունքում բուլղար ժողովուրդը ազատագրվեց թուրքական լծից և հռչակեց երկու Բուլղարիաների միացումը, ինչը հակասում էր Բեռլինի վեհաժողովի` երկիրը

__________________________________
217 FO 424 / 140, No 99, p. 89.

[ էջ 222 ]

բաժանելու վերաբերյալ որոշմանը: Ռուսական կառավարությունը, որը Բեռլինում պայքարում էր տերությունների հետ միացյալ Բուլղարիայի ստեղծման համար, այս անգամ ոչ միայն չողջունեց կատարված փաստը, այլև բողոք ներկայացրեց պայմանագրի խախտման կապակցությամբ: Բուլղարական ճգնաժամը հատուկ քննարկման առարկա դարձավ Կոստանդնուպոլսում տեղի ունեցած տերությունների դեսպանների համաժողովում: Օգտագործելով ռուս թագավոր Ալեքսանդր 3-ի նման` Ռուսաստանին ոչ հատուկ քաղաքականությունը, Սոլսբերին փորձեց վերածել Բուլղարիան հակառուսական հենադաշտի: Բրիտանական կառավարությունը համոզեց սուլթանին ոչ միայն զորք չուղարկել Ռումելիա, այլև համաձայնագիր ստորագրել բուլղար իշխանի հետ: Թուրք-բուլղարական պայմանագրի համաձայն, Բուլղարիան իրավաբանորեն մնում էր բաժանված, սակայն փաստացի կերպով դառնում էր միավորված, քանի որ պետք է ղեկավարվեր մեկ կառավարության կողմից:218

Օգտվելով այն առիթից, որ տերությունները քննարկում են Բուլղարական հարցը, Լոնդոնում գործող «Հայ հայրենասիրական ընկերության» նախագահ Կարապետ Հակոբյանը և բրիտանահայ համայնքի 38 ներկայացուցիչներ նոյեմբերի 4-ին դիմում են Սոլսբերիին` Բեռլինի պայմանագրի 61-րդ հոդվածի կատարման ընթացքը դեսպանների համաժողովի ժամանակ քննարկելու խնդրանքով: Խնդրագրում հույս էր հայտնվում, որ բրիտանական կառավարությունը, որը մշտապես «խորը մտահոգություն և ջերմ համակրանք է հանդես բերել Հայաստանի քրիստոնյա բնակչության ծանր վիճակի հանդեպ», մյուս տերությունների հետ համատեղ կապահովի Բեռլինի պայմանագրի պարտավորությունների կատարումը Օսմանյան կայսրության կողմից: Նշվում էր, որ նման խնդրանքով ֆրանսիական կառավարությանն է դիմել նաև ֆրանսահայ համայնքը:219

Նոյեմբերի 18-ին Հակոբյանը նամակ է ստանում Ֆորին Օֆիսից, ուր ասվում էր, որ բրիտանահայերի խնդրագիրն ուղարկվել է Կոստանդնուպոլսում բրիտանական կառավարության դիվանագիտական ներկայացուցչին` ի գիտություն: Նշվում էր, որ բրիտանական կառավարությունը նպատակահարմար չի գտնում Հայկական հարցի

__________________________________
218 Ротштейн Ф. А. Международные отношения..., с. 124-126; История дипломатии. Т. 2 ..., с. 236-240.
219 FO 424 / 142, No 34 / 1, pp. 42-43.

[ էջ 223 ]

քննարկումը դեսպանների համաժողովում, որը գումարվել է հատուկ Արևելյան Ռումելիայի խնդրով:220 Միաժամանակ Սոլսբերին հանձնարարում էր Ուայթին` սուլթանի հայ հպատակների պահանջները բավարարելու հարցում «օգտակար արդյունք» ակնկալելու պարագայում ներկայացնել համապատասխան առաջարկներ:221 Նոյեմբերի 26-ին Ուայթը պատասխանում է Սոլսբերիին, որ ներկայումս փոքր իսկ հնարավորություն չի տեսնում Հայկական հարցի քննարկման համար, քանի որ բոլոր տերությունների ներկայացուցիչները հակված չեն ընդլայնելու համաժողովի աշխատանքի շրջանակները:222

Սոլսբերիի կառավարությունը գոյատևեց մինչև 1886 թ. փետրվարը, մինչև նույն թվականի հուլիսի վերջը Գլադստոնը կրկին անցավ իշխանության գլուխ: Արտգործնախարարի պաշտոնը ստանձնեց լորդ Արչիբալդ Ռոզբերին223, իսկ Օսմանյան կայսրությունում Մեծ Բրիտանիայի դեսպան նշանակվեց Էդուարդ Թորնտոնը:

Արևմտյան Հայաստանում բարենորոգումների իրագործմանը վերաբերող այդ շրջանի միակ փաստաթուղթը արտգործնախարարի հուլիսի 6-ի նամակն է դեսպանին: Ռոզբերին գրում էր, որ այժմ, երբ Բարձր Դռանն այլևս վտանգ չի սպառնում Արևելյան Ռումելիայի հեղափոխությունից և Հունաստանի թշնամական քաղաքականությունից, սուլթանի և իր նախարարների ուշադրությունը պետք է ուղղել դեպի ներքին բարենորոգումների հարցը, քանի որ Թուրքիայի ասիական շրջանների իրավիճակի բարելավումն անտեսել չի կարելի: Ըստ նախարարի, քանի որ ճգնաժամի ընթացքում այդ շրջանների քրիստոնյա համայնքները որևէ դժվարություններ չստեղծեցին սուլթանական կառավարության համար և ապացուցեցին իրենց հավատարմությունը սուլթանին, վերջինս, ի պատասխան, պետք է լուրջ ջանքեր գործադրի վարչական թերությունները վերացնելու ուղղությամբ: Անհրաժեշտ բարենորոգումների շարքում Ռոզբերին նշում էր հարկահավաքի և իրավական վարչակազմի բարելավումը, տեղական պաշտոնյաների ճիշտ ընտրությունը, կյանքի և ունեցվածքի

__________________________________
220 FO 424 / 142, No 35, p. 43.
221 FO 424 / 142, No 36, pp. 43-44.
222 FO 424 / 142, No 37, p. 44.
223 Ռոզբերի (Rosebery) Արչիբալդ Ֆիլիպ Պրիմռոզ (1847-1929) - բրիտանացի քաղաքական և պետական գործիչ: 1886, 1892-1894 թթ.` արտաքին գործերի նախարար, 1894-1895 թթ.` վարչապետ, 1894-1896 թթ.` լիբերալ կուսակցության ղեկավար:

[ էջ 224 ]

անվտանգության ապահովումը, բնակչության աշխատասեր և խաղաղ հատվածի պաշտպանությունը քրդերից:

Անդրադառնալով թուրք-բրիտանական հարաբերություններին, նախարարը գրում էր, որ քանի որ վերջին ճգնաժամի ընթացքում բրիտանական կառավարության քաղաքականությունն ուղղված է եղել Օսմանյան կայսրությունում խաղաղության և անդորրի ապահովմանը, Բարձր Դուռը պետք է իրագործի Բեռլինի պայմանագրի 61-րդ հոդվածով նախատեսված իր պարտավորությունները: Բարենորոգումների իրագործման լուրջ փորձերի բացակայությունը, շարունակում էր Ռոզբերին, վտանգի աղբյուր կարող է հանդիսանալ Թուրքիայի ամբողջականության համար և ճգնաժամային պահին կարող է փոփոխության ենթարկել տերությունների բարեկամական տրամադրությունները կայսրության հանդեպ:

Միաժամանակ նախարարը նշում էր, որ բրիտանական կառավարությունը նպատակահարմար չի գտնում Բարձր Դռանը որևէ հատուկ նախագիծ առաջարկել կամ միջամտել այս կամ այն շրջանին, կրոնին և դասին վերաբերող խնդիրներին: Բրիտանական կառավարությունն, ըստ Ռոզբերիի, համաձայն է սուլթանի բազմիցս արտահայտած կայսրության թե եվրոպական, թե ասիական հպատակների համար կյանքի հավասար պայմաններ ստեղծելու ցանկության հետ:

Քանի որ 61-րդ հոդվածի իրագործման հարցը զգալի հետաքրքրություն է առաջացնում Մեծ Բրիտանիայի խորհրդարանում, շարունակում էր Ռոզբերին, բրիտանական կառավարությունը խուսափում է դիվանագիտական նամակագրության տպագրումից, ինչը կարող է անբարենպաստ տպավորություններ ստեղծել հասարակական կարծիքի շրջանում: Ըստ նախարարի, բրիտանական հասարակայնության «դժգոհությունն ու անբավարարվածությունը» խնդրի ընթացքով կարող է «մեծագույնս նպաստել և աջակցել օտարերկրյա ագրեսիային», ինչը կարող է վնաս հասցնել Օսմանյան կայսրության տարածքային ամբողջականությանը: Այդ շրջանների պահպանումը Թուրքիայի կազմում, ընդգծում էր նախարարը, հանդիսանում է Մեծ Բրիտանիայի կառավարության քաղաքականության կարևոր ուղղությունը:224

__________________________________
224 FO 424 / 143, No 13, pp. 16-17.

[ էջ 225 ]

Օգոստոսի 24-ին Թորնտոնը զեկուցում էր կրկին իշխանության գլուխ անցած Սոլսբերիի կառավարության անդամ, արտգործնախարար լորդ Ստեֆֆորդ Իդըսլիին225, որ, նախկին նախարար Ռոզբերիի կողմից իրեն տրված հանձնարարականի համաձայն, նպատակահարմար է գտել բարենորոգումների իրագործման կապակցությամբ հատուկ հուշագիր ներկայացնել Բարձր Դռանը: Սաիդ փաշան խիստ դժգոհություն է հայտնում փաստաթղթի բովանդակության կապակցությամբ, նշելով, որ Մեծ Բրիտանիան «շատ սխալ քաղաքականություն է» որդեգրել այդ հարցում, նկատի չառնելով բարենորոգումների իրագործման դժվարությունները և կառավարության կողմից այդ ուղղությամբ կատարված աշխատանքը: Նա ասել էր դեսպանին, թե բրիտանական հյուպատոսներն իրենց կառավարությանը մշտապես զեկուցում են այդ շրջանների վարչական թերությունների մասին, երբեք չանդրադառնալով տեղի ունեցած բարելավումներին:

Թորնտոնը պատասխանել էր, որ հուշագրում տեղ գտած խորհուրդները կրում են չափազանց բարեկամական բնույթ և նպատակ ունեն գործուն վարչաձևի հաստատման ու լիառատ ռեսուրսների օգտագործման միջոցով ապահովել Օսմանյան կայսրության հզորացումն ու զարգացումը: Դեսպանը Սաիդ փաշային խորհուրդ է տալիս լրջորեն ուսումնասիրել փաստաթուղթը և քննարկել այն հետագա հանդիպումների ընթացքում:

Թորնտոնը նախարարին տեղեկացնում էր, որ բազմաթիվ աղբյուրների, այդ թվում նաև Գերմանիայի դեսպանի տվյալների համաձայն, սուլթանն ու Բարձր Դուռը չափազանց դժգոհել և անհանգստացել են հուշագրի ներկայացման կապակցությամբ: Նկատի առնելով սուլթանական կառավարության գրգռված վիճակը, Թորնտոնն առաջարկում էր ներկա պայմաններում ընդհանրապես խուսափել բարենորոգումների հարցը բարձրացնելուց և անդրադառնալ միմիայն առանձին բացասական դեպքերին:226

Երեք օր անց Թորնտոնին ընդունում է մեծ վեզիր Քյամիլ փաշան: Նա տեղեկացնում է դեսպանին, որ սուլթանը բավականին ազդված է հուշագրի ոճից, որն «ավելորդ խիստ է»: «Ճիշտ է, - նշում էր Քյամիլ փաշան, - որ Բեռլինի պայմանագրի 61-րդ հոդվածով Թուրքիան պարտավորվել էր բարենորոգումներ իրականացնել Հայաստանում, սակայն պետք է նաև

__________________________________
225 Իդըսլի (Iddesleigh) Ստեֆֆորդ Հենրի - լորդ, բրիտանացի քաղաքական գործիչ: 1874-1880 թթ.` գանձատան կանցլեր, 1886-1887 թթ.` արտաքին գործերի նախարար:
226 FO 424 / 143, No 31, pp. 26-27.

[ էջ 226 ]

հիշել, որ պայմանագիրը ստորագրվել էր թուրքական ներկայացուցիչների կողմից գրեթե ճնշման տակ, որ Թուրքիան այդ ժամանակ գտնվում էր այնպիսի դժվարին վիճակում, որ իր ներկայացուցիչները պարզապես ստիպված էին ստորագրել այն, ինչ որ իրենց կպարտադրվեր»:

Այնուհետև մեծ վեզիրը թվարկում է այն միջոցառումները, որոնք իրականացրել է Բարձր Դուռը Բեռլինի վեհաժողովից հետո. կանոնավոր դատարանների ստեղծումը կայսրության բոլոր շրջաններում, դպրոցների հիմնումը, ոստիկանական համակարգի կազմակերպումը և ավազակության առաջն առնելը: Ըստ Քյամիլ փաշայի, Բարձր Դուռը նախապատրաստվում է նոր միջոցառումներ իրականացնել այդ ուղղությամբ: Ճիշտ է, շարունակում էր մեծ վեզիրը, որ պայմանագրի պահաջներով Դուռը կատարվածի մասին պարբերաբար չէր տեղեկացնում տերություններին, սակայն դա սոսկ ձևականություն է, որն, իր կարծիքով, պետք է ներվի: Նա իր զարմանքն էր հայտնում Թորնտոնին այն փաստի առնչությամբ, որ Բեռլինի պայմանագիրը ստորագրած տերություններից միայն Մեծ Բրիտանիան է անհրաժեշտ համարում դիտողություններ անել բարենորոգումների խնդրի վերաբերյալ, երբ մնացած բոլորը բավարարված են ձեռնարկված միջոցառումներով:

Դեսպանը հավաստիացնում է Քյամիլ փաշային, որ բրիտանական կառավարությունը մտադրություն չի ունեցել վիրավորելու սուլթանի զգացմունքները, հուշագիրը բխում է Թուրքիայի հանդեպ տածած ազնիվ բարեկամությունից և նպատակ ուներ աջակցելու կայսրության հզորացմանն ու զարգացմանը: Թորնտոնն իր բավարարվածությունն է հայտնում բարենորոգումների իրագործման շրջանակներում Բարձր Դռան կողմից կատարված աշխատանքի կապակցությամբ:227

Իդըսլիի և Մեծ Բրիտանիայում Օսմանյան կայսրության դեսպան Ռուստեմ փաշայի միջև օգոստոսի 30-ին կայացած հանդիպման ժամանակ վերջինս իր կառավարության դժգոհությունն էր հայտնել Թորնտոնի կողմից հուշագիր ներկայացնելու կապակցությամբ: Նախարարը պատասխանել էր, որ դեսպանը ներկայացրել է փաստաթուղթն իր նախորդի «վերացական հրահանգների» հիման վրա, ցուցում չհարցնելով ներկայիս կառավարությունից:228

__________________________________
227 FO 424 / 143, No 32, pp. 27-28.
228 FO 424 / 143, No 29, p. 25.

[ էջ 227 ]

Երկար ընդմիջումից հետո բրիտանական դիվանագիտությունն անդրադարձավ Հայկական հարցին 1888 թ. սկզբին: Փետրվարի 4-ին Օսմանյան կայսրությունում Մեծ Բրիտանիայի նոր դեսպան Ուիլյամ Ուայթը229 գրում էր արտաքին գործերի նախարարի պարտականությունները կրկին ստանձնած Սոլսբերիին, որ վերջին երկու ամիսների ընթացքում սուլթանական կառավարությունն ամենայն լրջությամբ քննություն է անցկացնում հայկական դավադրության փաստեր հայտնաբերելու ուղղությամբ, Կոստանդնուպոլսում ձերբակալվել են կասկածի տակ գտնվող հայեր, սուլթանը մտադիր է ռազմական դրություն մտցնել մի շարք հայկական շրջաններում: Ըստ դեսպանի, հայկական դավադրության վարկածը լոկ ենթադրություն է, որի մասին խոսվում է միմիայն սուլթանի պալատում:230 Որպես վկայություն նա իր զեկուցագրին կցում է Վանում Մեծ Բրիտանիայի փոխհյուպատոս Ռասսելի իրեն ուղղված նամակը: Վերջինս գրում էր, որ Վանի վալին սարսափի մեջ է պահում շրջանի հայությանը, ձերբակալվել են քսանից ավելի հայեր, դեռևս առանց արդյունքի խուզարկության է ենթարկվում յուրաքանչյուր հայի տուն` փաստաթղթեր կամ գրականություն հայտնաբերելու նպատակով: «Ես կարող եմ հավաստիացնել Ձերդ Գերազանցությանը, - գրում էր Ռասսելը, - որ վալիի` հայերի հանդեպ նման բիրտ միջոցների կիրառումը չունի նույնիսկ ամենաչնչին պատճառը: Գոյություն չունի ոչ մի վկայություն, որ ներկայումս նրանք անհավատարմություն են հանդես բերում թուրքական կառավարության հանդեպ կամ բանսարկություններ կազմակերպում մի այլ կառավարության հետ` ազատություն ձեռք բերելու նպատակով»: Միաժամանակ փոխհյուպատոսը նշում էր, թե անկասկած հայերի շրջանում դեռևս հույսեր կան, որ Բեռլինի պայմանագիրը պետք է իրագործվի, ինչպես նաև կան մարդիկ, որ խորհուրդ են տալիս հայերին ցուցաբերել համբերություն և սպասել, սակայն նա «լիովին անհեթեթություն» էր համարում թուրքական կառավարության վախը Վանի հայերի հանդեպ:231

Մարտի 15-ին Հակոբյանը կրկին դիմում է Սոլսբերիին: Նամակում նշվում էր, որ Բարձր Դռան «անբացատրելի արհամարհանքը» Բեռլինի պայմանագրի 61-րդ հոդվածով

__________________________________
229 Ուայթ (White) Էնդրյու Դիկսոն - բրիտանացի դիվանագետ: 1885-1886 թթ.` հավատարմատար Թուրքիայում, 1887-1891 թթ.` դեսպան Թուրքիայում:
230 FO 424 / 145, No 7, pp. 6-7.
231 FO 424 / 145, No 7 / 2, p. 8.

[ էջ 228 ]

նախատեսված բարենորոգումների իրագործման հանդեպ «ծայրաստիճան անբարենպաստ...իրավիճակ է ստեղծել Հայաստանում»: Նկարագրվում էր սուլթանական կառավարության կողմից վերջին տարիների ընթացքում իրագործվող հակահայկական քաղաքականությունը, խնդրվում էր հանձնարարել բրիտանական դեսպանին և հյուպատոսներին անտարբերության չմատնել հայ ժողովրդի ծանր վիճակը, պահանջել Բարձր Դռնից բարենորոգումների իրագործում, և ներկայացվում էր տեղեկանք` 1885-1888 թթ. ընթացքում կատարված հայերի ձերբակալությունների մասին:232

Լոնդոնահայերից ստացված փաստաթղթերն ուղարկելով Կոստանդնուպոլսի բրիտանական դեսպանությանը, Սոլսբերին դեսպանին հանձնարարում էր զեկուցագիր պատրաստել հարցի առնչությամբ, ինչպես նաև առաջարկներ` սուլթանական կառավարությանը գործնական հարցադրումներ ներկայացնելու համար:233

Ուայթի կարծիքով (գաղտնի զեկուցագիր Սոլսբերիին, 30 մարտի), Աբդուլ Համիդի ուղեղում Հայաստան անվանումը զուգորդվում է Անգլիայի հետ և նա համոզված է, որ Օսմանյան կայսրության յուրաքանչյուր անհաջողություն բրիտանական կառավարության բանսարկության արդյունքն է: Ըստ դեսպանի, սուլթանական պալատում գոյություն ունի պալատականների որոշակի մի խավ, որը «...մշտապես պատրաստ է թունավորելու սուլթանի ուղեղը մեր երկրի դեմ...»:234 Իսկ Էրզրումում Մեծ Բրիտանիայի հյուպատոսի պաշտոնակատար Վրատիսլոուն գրում էր Ուայթին (2 մարտի), որ մահմեդականների խանդն ու կասկածները քրիստոնյա բնակչության հանդեպ գնալով ավելի աճում են, քան` նվազում: Նրանց շրջանում տիրում է այն կարծիքը, որ քրիստոնյաները ներքաշված են կառավարության դեմ ուղղված բանսարկությունների մեջ: Դավադրությունը բացահայտելու նպատակով, շարունակում էր հյուպատոսը, նույնիսկ չնչին կասկածի, մասնավորապես, պատմական գրականություն, քարտեզներ և ազգային երգեր հայտնաբերելու դեպքում, նրանց անմիջապես ձերբակալում են, ներկայացնելով քաղաքական մեղադրանք:235

__________________________________
232 Turkey, No 1 (1889). Correspondence Respecting the Condition of the Populations in Asiatic Turkey. 1888-1889. London, 1889, pp. 1-2.
233 Նույն տեղում, էջ 4-5:
234 FO 424 / 145, No 40, p. 37.
235 FO 424 / 145, No 40 / 1, p. 38; No 48 / 1, pp. 42-43.

[ էջ 229 ]

Վրատիսլոուն համոզված էր, որ թուրք իշխանությունների գործողություններն ամբողջապես անհիմն են, իսկ շրջանի հայ բնակչությունն ընդհանրապես մտադիր չէ հրահրելու որևէ շարժում:236

Հայկական հարցը քննարկելու նպատակով ապրիլի 30-ին Ուայթը հանդիպում է սուլթան Աբդուլ Համիդի հետ: Վերջինս նշում էր, որ այն, ինչ կատարվել է, արդյունք է «անկարգ և չարամիտ անձանց գործողությունների, որոնք ներկայումս համապատասխան պատիժ են կրում, քանի որ հայ ազգը հանդես է բերել ազնվություն և չի կարող ոչ կասկածի տակ դրվել, ոչ էլ մեղադրվել անվստահելիության մեջ»: Նա հավաստիացնում էր դեսպանին, որ չի ընդունում միայն կրոն չունեցող մարդկանց, հավասարապես հարգում է կրոնական բոլոր ուղղությունները և որպես ապացույց թվարկում էր հայերի անուններ, որոնք զբաղեցնում են կարևոր պաշտոններ: Սուլթանը հայերին բաժանում էր երեք խմբի. առաջինին պատկանողները ցանկանում են ստեղծել անկախ երկիր, սակայն կազմում են զգալի փոքրամասնություն, երկրորդ խումբն իր թվաքանակով ավելի շատ է և ձգտում է Ռուսաստանի մաս կազմել, իսկ մեծամասնությունը «բացարձակապես հավատարիմ է»:237

Ապրիլի 26-ին Հակոբյանը, Հայ հայրենասիրական ընկերության անունից նամակ է հղում Քենթրբերիի արքեպիսկոպոս Էդուարդ Քենթուարին, խնդրելով նրան Մեծ Բրիտանիայի կառավարությանն ու թագուուն փոխանցել «Հայաստանի կոչը», ուր փաստացի տվյալների հիման վրա նկարագրվում էր Օսմանյան կայսրության բնակչության ծանր վիճակը, Բեռլինի պայմանագրի 61-րդ հոդվածի պարտավորությունների կատարման անհրաժեշտությունը: Արքեպիսկոպոսը նամակը հանձնում է Սոլսբերիին, նշելով, որ այն հավանաբար հիմնավորված է և կարող է «խորը համակրանք արթնացնել Անգլիայի քրիստոնյա համայնքների շրջանում, ինչպես նաև արտասահմանում»:238 Արքեպիսկոպոսին ուղղված մայիսի 21-ի գաղտնի նամակում Սոլսբերին գրում էր, որ Հակոբյանից ստացված փաստաթղթերն ուղարկված են դեսպան Ուայթին, որը ներկայումս պատասխան է ակնկալում բերված փաստերի վերաբերյալ: Միաժամանակ վարչապետը նշում էր, որ Մեծ Բրիտանիայի ջանքերը 61-րդ հոդվածի կատարման ուղղությամբ ապարդյուն կլինեն, եթե նրան չմիանան

__________________________________
236 Turkey, No 1 (1889) ..., p. 11.
237 Նույն տեղում, էջ 10:
238 Նույն տեղում, էջ 10-11:

[ էջ 230 ]

պայմանագիրը ստորագրած մյուս տերությունները: Սոլսբերիի կարծիքով, նկատի առնելով Արևելքում ստեղծված կացությունը, և, ելնելով հայերի շահերից, ներկայումս ցանկալի չէ բարձրացնել այդ հարցը: Նա նաև խորհուրդ էր տալիս արքեպիսկոպոսին` զգուշություն հանդես բերել Հակոբյանին պատասխանելիս, քանի որ վերջինս պաշտոնյաներից ստացված նամակները սովորաբար հրապարակում է մամուլում:239

Մայիսի 28-ին Սոլսբերիին հասցեագրված գաղտնի զեկուցագրում Ուայթը գրում էր, որ յուրաքանչյուր պահ Հայկական հարցը կարող է ստանալ «անախորժ բնույթ»: «Գոյություն ուներ և դեռևս ունի գաղտնի քարոզչություն հայերի շրջանում, - շարունակում էր դեսպանը, - ինչպես նաև գոյություն ունեն ճնշման միջոցներ, ինչպիսիք են տնային խուզարկումները, ձերբակալություններն ու աքսորը: Թե այդ ճնշումն արդյունք է քարոզչության կամ հակառակը, վերջինս է պատճառն առաջինի` անհնար է հաստատել, սակայն Լոնդոնում և Փարիզում բնակվող որոշ հայերի կողմից տպագրվող հրապարակումները ոչ միայն չեն նպաստում հայերի և նրանց մահմեդական ղեկավարների միջև գոյություն ունեցող գրգռվածության նվազեցմանն, այլև ճիշտ հակառակը, ակնհայտորեն պատճառ են հանդիսանում դրա խորացմանը...Ես նկատում եմ, որ դժգոհությունն աճում է նույնիսկ Կոստանդնուպոլսում բնակվող և լավ դիրքեր զբաղեցնող հայերի շրջանում, ինչը համարում եմ աղետալի մի երևույթ: Որոշ հայրենասեր թուրք փաշաների շրջանում ես նմանապես նկատել եմ աճող մտահոգություն Ռուսաստանին սահմանակից շրջանների պատճառով և օգտվելով այդ առիթից փորձում եմ ոմանց ուշադրությունը հրավիրել հայերին հուսալքության հասցնելու վտանգի վրա` փոխանակ սուլթանի գավազանի տակ գտնվող այդ ժողովրդի վիճակը որոշակիորեն բարելավելու»: Ուայթին անհանգստացնում էր նաև այն հանգամանքը, որ վերջին տեղեկությունների համաձայն, ռուսահայերի կյանքում տեղի են ունեցել զգալի դրական փոփոխություններ, մասնավորոպես` ազատությունների, կրթության և այլ բնագավառներում, որոնք իրենց ազդեցությունը կարող են ունենալ արևմտահայության մտայնության վրա:240

Բրիտանական հասարակայնությունն ու խորհրդարանի անդամներն ուշի ուշով հետևում էին Հայկական հարցի զարգացումներին, հարցումներ ներկայացնում

__________________________________
239 Նույն տեղում, էջ 13:
240 Նույն տեղում, էջ 15:

[ էջ 231 ]

կառավարությանը: Հուլիսին Ջեյմս Բրայսը241 խորհրդարանի համայնքների պալատի քննարկմանը ներկայացրեց Բարձր Դռան կողմից Վանի շրջանում մեծ թվով չերքեզների վերաբնակեցման վերաբերյալ հարցումը: Օգոստոսի 2-ին Ուայթը Սոլսբերիին տեղեկացնում էր, որ մեծ վեզիրի և արտաքին գործերի նախարարի հայտարարությունների համաձայն, շուրջ 400 մահմեդական ընտանիքներ, որոնց ռուսներն անվանում են դաղստանցիներ, կամավոր կերպով հեռացել են Ռուսաստանից և ցանկություն են հայտնել ապրել Օսմանյան կայսրությունում: Սուլթանական կառավարությունն անմիջապես որոշում է կայացնում բնակեցնել նրանց Սեբաստիայի, Տրապիզոնի և Էրզրումի վիլայեթներում:242 Այդ կապակցությամբ Վանում փոխհյուպատոս Ռասսելը հաղորդում էր դեսպանին, որ վիլայեթում մահմեդականների բնակեցման մասին որևէ փաստ չունի, բացառությամբ Կոստանդնուպոլսի «Արևելք» հայկական թերթում հուլիսի 23-ին տպագրված տեղեկատվությանը:243

Սեպտեմբերի 24-ին Քենթրբերիի արքեպիսկոպոսը դիմում էր Սոլսբերիին Օսմանյան կայսրության քրիստոնյա բնակչության անվտանգությունը քրդական հարձակումներից ապահովելու պահանջով: Ամերիկյան միսիոներներ Մաքլինից և Բրաունից ստացված տեղեկությունների համաձայն, սկսած 1887 թ. ամառվանից քրդերը մշտական զինված հարձակումներ են կատարում պարսկական սահմանի մերձակա շրջաններում բնակվող հայ բնակչության վրա: Ըստ միսիոներների, այդ շրջաններում գործում են շուրջ 15 հազ. զինված

__________________________________
241 Բրայս (Bryce) Ջեյմս (1838-1922) - բրիտանացի պետական գործիչ, իրավաբան, պատմաբան: 1874 թ.-ից` խորհրդարանի, 1880 թ.-ից` լիբերալ կուսակցության անդամ, 1886 թ.` փոխարտգործնախարար, 1894-1895 թթ.` առևտրի նախարար, 1905-1906 թթ.` Իռլանդիայի գործերով քարտուղար, 1907-1913 թթ.` դեսպան ԱՄՆ-ում: 1876 թ. հիմնել է Անգլո-հայկական ընկերությունը, 1893 թ.` Անգլո-հայկական ասոցիացիան, այցելել է Հայաստան, Կովկաս, Զմյուռնիա և Կոստանդնուպոլիս, 1877 թ. հրատարակել «Անդրկովկասն ու Արարատը» գիրքը: Առաջիններից էր Անգլիայում, որ արձագանքել է 1915 թ. ցեղասպանությանը, ակտիվորեն մասնակցել բրիտանա-հայկական Կարմիր խաչի և Փախստականների հիմնադրամի ստեղծմանը: 1916 թ. հրապարակել է «Հայերի վիճակը Օսմանյան կայսրությունում 1915-1916 թթ.» փաստաթղթերի ժողովածուն:
242 Նույն տեղում, էջ 18-19:
243 Նույն տեղում, էջ 22-23:

[ էջ 232 ]

քրդեր, իսկ թուրքական իշխանություններն ամբողջապես մեկուսացրել են տարածքը, թույլ չտալով, որ որևէ տեղեկատվություն թափանցի Եվրոպա:244 Բրիտանական կողմի հարցադրմանն ի պատասխան դեսպան Ռուստեմ փաշան կառավարությանը ներկայացնում է հուշագիր, ուր ոչ միայն հերքում է միսիոներների փաստերը, այլև անվանում նրանց կեղծարարներ և պահանջում միջոցներ ձեռնարկել երկրից նրանց վտարելու համար:245 Սոլսբերիին ուղղված նոր նամակում (19 նոյեմբերի) Քենթրբերիի արքեպիսկոպոսը, չընդունելով թուրք դեսպանի բերած փաստարկները, նոր տեղեկություններ է ներկայացնում քրդական հրոսակախմբերի գործողությունների մասին և խնդրում հանձնարարել դեսպանությանն ու համապատասխան հյուպատոսին` հետաքննություն անցկացնելու համար:246

Մեծ աղմուկ բարձրացրեց Լոնդոնում նաև Թուրքիայի հայ բողոքականների հանրագիրը մեծ վեզիրին, ուր փաստեր էր ներկայացվում թուրք իշխանությունների կողմից նրանց իրավունքները ճնշելու, համայնքի անդամներին ձերբակալելու վերաբերյալ:247 Այդ կապակցությամբ կառավարությանը բողոքներ է ներկայացնում Լոնդոնի Ավետարանչական ընկերությունը, պահանջելով ԱՄՆ և Գերմանիայի կառավարությունների հետ համատեղ ապահովել Օսմանյան կայսրության բողոքականների իրավունքների պաշտպանությունը:248 Դեկտեմբերի 10-ին Սոլսբերին գրում էր Ռուստեմ փաշային, որ ամերիկյան միսիոներների տեղեկությունները ամբողջությամբ հաստատվել են Թավրիզում Մեծ Բրիտանիայի գլխավոր հյուպատոսի և բրիտանացի երկու ճանապարհորդի կողմից: Նա պահանջում էր թուրքական կառավարությունից անհապաղ միջոցներ ձեռնարկել շրջանի հայ բողոքականների անվտանգությունն ապահովելու ուղղությամբ և անընդունելի էր համարում Բարձր Դռան պահանջը միսիոներներին երկրից արտաքսելու վերաբերյալ:249

__________________________________
244 Նույն տեղում, էջ 25-56:
245 Նույն տեղում, էջ 35:
246 FO 424 / 145, No 102, p. 101.
247 Turkey, No 1 (1889) ..., pp. 32-33.
248 Նույն տեղում, էջ 36-38:
249 Նույն տեղում, էջ 42:

[ էջ 233 ]

Նոյեմբերի 27-ին Ռուստեմ փաշան իր կառավարության անունից պահանջում էր Սոլսբերիից միջոցներ ձեռնարկել Լոնդոնում հրատարակվող «Հայաստան» հայկական թերթի տպագրությունը դադարեցնելու համար, քանի որ այն «դժգոհության և անբարյացակամության կրքեր է հրահրում սուլթանի հայ հպատակների շրջանում»: Վարչապետը բացատրում է դեսպանին, որ բրիտանական կառավարությունը ոչ մի իրավունք չունի քաղաքական ինչ-ինչ խնդիրներից ելնելով դադարեցնելու որևէ հրատարակության տպագրությունը:250 Դեկտեմբերի սկզբին նույն խնդրանքով Ուայթին է դիմում նոր Հայոց պատրիարք Խորեն Աշըգյանը: Նա վախենում էր, որ Անգլիայի իր հայրենակիցների կողմից որդեգրած գիծը կարող է վատ անդրադարձ ունենալ սուլթանի տրամադրությունների վրա: Համաձայնելով նրա հետ և բացատրելով Անգլիայում մամուլի հանդեպ գոյություն ունեցող վերաբերմունքը, դեսպանը պատրիարքից խնդրում էր օգտագործել իր ազդեցությունը բրիտանահայերի վրա` զսպվածություն հանդես բերելու համար:251

Ընդունված սովորության համաձայն, նոր տարվա կապակցությամբ, 1889 թ. հունվարի 13-ին, բրիտանական դեսպանության թարգման Մարինիչն այցելեց Կոստանդնուպոլսի հայ պատրիարքին: Վերջինս խնդրում էր հաղորդել դեսպանին, որ հայ հոգևորականությունը միշտ հավատարիմ է եղել օսմանյան կառավարությանը և ուրախ կլիներ այսօր, եթե Բարձր Դուռը հանձնարարեր Ռուսաստանին սահմանակից շրջանների տեղական իշխանություններին` «հաշտարար քաղաքականություն» որդեգրել հայերի հանդեպ: Այդ կապակցությամբ Ուայթը Սոլսբերիին առաջարկում էր առանց որևէ ներկայացումների, նույնիսկ ոչ պաշտոնական, այլ մասնավոր հնարավորությունների սահմաններում, աջակցել հայերին և նրանց պատրիարքին այդ հարցում:252 Սակայն փետրվարի վերջին, տեղեկություններ ստանալով հայերի հանդեպ կիրառվող քաղաքականության վերաբերյալ Վանում բրիտանական փոխհյուպատոս Ջորջ Դիվիից, Ուայթը որոշում է դիվանագետ Սենդիսոնի միջոցով այդ կապակցությամբ հուշագիր ներկայացնել սուլթանի առաջին քարտուղար Սյուրեյա փաշային: Հուշագրում փաստեր էին բերվում չորս տարի առաջ

__________________________________
250 FO 424 / 145, No 107, p. 106.
251 FO 424 / 145, No 108, p. 108.
252 FO 424 / 162, No 11, p. 8.

[ էջ 234 ]

Վանում ստեղծված ոստիկանական հանձնաժողովի շեշտված հակահայ գործունեության մասին:253

Մարտի 29-ին Սոլսբերին Ուայթին տեղեկացնում էր փոխարտգործնախարար Ջեյմս Ֆերգյուսոնի և դեսպան Ռուստեմ փաշայի միջև կայացած զրույցի մանրամասները: Դեսպանը կրկին դժգոհում էր «Հայաստան» թերթում տպագրվող զրպարտչական բնույթի հայտարարությունների վերաբերյալ, ինչպես նաև իր կառավարության մտահոգությունն էր հայտնում խորհրդարանի համայնքների պալատում Հայկական հարցի շուրջ ծավալված քննարկումների առնչությամբ: Մասնավորապես թերթը գրում էր, որ թուրքական կառավարությունը ծրագրում է բնաջնջել հայերին և կոչ էր անում օրինական դարձնել բազմակնությունը: Ռուստեմ փաշան շարունակում էր, որ սուլթանը ցանկանում է արդար վերաբերվել իր հայ հպատակներին, սակայն նման փաստերը վնաս են հասցնում հայերի շահերին: Նա նշում էր, որ իր կառավարությունը գործուն միջոցներ է ձեռնարկել քրդական հարձակումների դեմ հայկական շրջաններում և դրա արդյունքում ներկայումս բարելավումները բավականին ակնհայտ են:

Ֆերգյուսոնը պատասխանում էր, որ չնայած այդ շրջաններից ստացվող տեղեկությունների համաձայն, հայերի վիճակը շարունակում է մնալ անմխիթար, բրիտանական կառավարությունը խուսափում է այդ հարցում Բարձր Դռան հանդեպ ճնշում գործադրելուց, հասկանալով առկա նրա բոլոր դժվարությունները: Նա կրկնում է, որ թեև ոչ բոլոր տպագրված տեղեկություններն են հավատ ներշնչում, սակայն վախենում է, որ «...հայերն իրոք տառապում են ոչ հավասար վերաբերմունքից, եթե ոչ անտեղի խստություններից»: Ֆերգյուսոնը նշում էր, որ ինքն անձնապես կողմնակից է Անգլիայի և Թուրքիայի միջև իրապես դաշնակցային հարաբերություններ հաստատվելուն, սակայն դրան խոչընդոտում է այն հանգամանքը, որ Բարձր Դուռը դեռևս չի կատարել իր պարտավորությունները վարչական բարենորոգումներ իրագործելու ուղղությամբ: Փոխնախարարն անհնարին էր համարում դադարեցնել խորհրդարանում տեղի ունեցող քննարկումները, քանի դեռ հայերի վիճակը շարունակում է մնալ անփոփոխ:254

__________________________________
253 Turkey, No 1 (1889) ..., pp. 55-56.
254 Նույն տեղում, էջ 57:

[ էջ 235 ]

Մայիսի 25-ին Ուայթը Սոլսբերիին տեղեկացնում էր տարբեր չճշտված աղբյուրներից իրեն հասնող Մուշի շրջանում կազմակերպված հայերի ջարդի լուրերի մասին: Ըստ թարգման Մարինիչի զեկուցագրի, այդ առիթով պատրիարքարանի առջև տեղի էր ունեցել մայրաքաղաքի և այդ շրջանից ժամանած հայերի ցույց, որոնք բողոքում էին քրդական ցեղապետ Մուսա բեյի հակահայկական գործողությունների կապակցությամբ: Մարինիչի` տեղում հավաքած տվյալների համաձայն, հայերի ճնշման համար բանտարկված Մուսա բեյը կարողացել է ազատվել և ներկայումս, վրեժխնդիր հարձակումներ է գործում հայկական գյուղերի վրա, թալանում ունեցվածքը, բռնաբարում կանանց, հալածում և սպանում հայ գյուղացիներին: Դեսպանը Սոլսբերիին առաջարկում է հանձնարարել գնդապետ Չերմսայդին այցելել նշված շրջանները և զեկուցել տեղի ունեցածի մասին:255 Պատասխան հեռագրում (29 մայիսի) Սոլսբերին բրիտանական կառավարության մտահոգությունն էր հայտնում լուրերի կապակցությամբ, հանձնարարում ճշտել փաստերը և համապատասխան բողոք ներկայացնել Բարձր Դռանը` իրավիճակը բարելավելու և անվտանգությունն ապահովելու ուղղությամբ գործուն քայլեր ձեռնարկելու պահանջով:256

Հունիսի 15-ին արտգործնախարարի և բրիտանական դեսպանի միջև տեղի ունեցած հանդիպման ժամանակ վերջինս հերքում էր կատարվածը, արդարացնում ինչպես տեղական իշխանություններին, այնպես էլ Մուսա բեյին, նշելով, որ վերջինս շուտով նույնիսկ ժամանելու է Կոստանդնուպոլիս:257 Հայտնելով իր կառավարության տեսակետն այդ հարցի կապակցությամբ Սոլսբերիին (26 հունիսի), թուրք դեսպանը միաժամանակ նշում էր, որ ջարդերի մասին հեքիաթները հորինվում են քաղաքական նպատակներով: Նա անհնարին էր համարում Բուլղարիայի օրինակով Հայաստանին որևէ կարգավիճակի շնորհումն այն պարզ պատճառով, որ հայերը փոքրամասնություն են կազմում շրջանում:258

Օգոստոսի սկզբին Ռուստեմ փաշան Սոլսբերիին է հանձնում Վանի 131 հայ բնակչի կողմից ստորագրված և մեծ վեզիրին հասցեագրված հեռագրի պատճենը, ուր նշվում էր, որ տեղի հայ բնակչությունը համամիտ չէ արտասահմանում գործող հայ հեղափոխական

__________________________________
255 Նույն տեղում, էջ 64-65:
256 Նույն տեղում, էջ 63:
257 Նույն տեղում, էջ 77-78:
258 Նույն տեղում, էջ 77:

[ էջ 236 ]

կազմակերպությունների քաղաքականության հետ, քանի որ պատմության ընթացքում հայերը միշտ լավ են ապրել սուլթանի իշխանության ներքո, հնարավորություն են ունեցել խոսելու իրենց լեզվով, պահպանելու ազգությունն ու կրոնը, իսկ ներկայումս շարունակում են մնալ կայսրության հավատարիմ հպատակներ:259 Այդ կապակցությամբ Վանում փոխհյուպատոս Դիվին գրում էր, որ քննությունը ցույց է տվել, որ հեռագիրը կազմակերպվել էր Կարապետ Նաթանյանի, իր գաղափարակիցների և բարեկամների կողմից և չի արտահայտում քաղաքի ողջ հայ բնակչության զգացմունքները: Ավելին, ըստ Դիվիի, հեռագրի տակ բերված ցուցակից շատերը չեն ստորագրել փաստաթուղթը, իսկ շուրջ 40 ազգանուններ ընդհանրապես անծանոթ են այստեղ:260

Օգոստոսի 29-ին Էրզրումում հյուպատոս, գնդապետ Չերմսաըդը Ուայթին է ներկայացնում Վան, Բիթլիս և Մուշ կատարած իր այցելության հաշվետվությունը: Համեմատելով տաս տարի առաջ իր տեսածի հետ, նա բավականին խաղաղ էր համարում երկրի վիճակը, նշում ճանապարհների անվտանգության հանգամանքը, գտնում, որ հանցագործությունների և բռնությունների թիվն ու հաճախականությունը զգալիորեն նվազել է, եթե հաշվի չառնվի վերջերս Մուշի շրջակայքում Մուսա բեյի կողմից կազմակերպված բռնությունները: Հյուպատոսի կարծիքով, թեև տնտեսական ճգնաժամը, քրդերի հարձակումները, քրիստոնյաների և մահմեդականների անհավասարությունն ու թուրքական վարչակարգի թերություններն ակնհայտ են, վերջերս եվրոպական մամուլում հրապարակվող նյութերը հայերի ճնշումների մասին կրում են քարոզչական բնույթ, զգալիորեն չափազանցված են և հիմնականում չեն համապատասխանում իրականությանը: Միաժամանակ Չերմսայդը նշում էր, որ Թուրքիան ոչինչ չի ձեռնարկել Բեռլինի պայմանագրով նախատեսված ասիական շրջանների իրավիճակը բարելավելու, մահմեդականների մոլեռանդությունը և նյութական ավելի բարվոք վիճակում գտնվող քրիստոնյաների հանդեպ գոյություն ունեցող խանդն ու նախանձը նվազեցնելու ուղղությամբ:

Նա հետևյալ կերպ էր բնութագրում հայերի մտայնությունը. նրանց կրթված հատվածը կողմնորոշվում է դեպի Արևմուտք և իրեն խորթ է համարում արևելյան քաղաքակրթությունը,

__________________________________
259 Turkey, No 1 (1890). Correspondence Respecting the Condition of the Populations in Asiatic Turkey and the Trial of Moussa Bey. London, 1890, pp. 1-2.
260 Նույն տեղում, էջ 3:

[ էջ 237 ]

ոչ կրթված դասակարգը հիմնականում հավատարիմ է օսմանյան իշխանությանը, թեև կարող է համակրել յուրաքանչյուր քրիստոնյա տերության, որը կվարի հակաթուրքական քաղաքականություն. գոյություն ունի հնուց եկած մրցակցություն և հակակրանք քրդերի ու մահմեդականների նկատմամբ: Գաղտնի ընկերությունների կազմավորումը Էրզրումում և այլ շրջաններում, շարունակում էր հյուպատոսը, զինյալ պայքարի կոչերը, ինչպես վերջին տարիների ընթացքում Վանում և այլուր տեղի ունեցած իրադարձությունները վկայում են հայերի դժգոհության մասին: Չերմսայդը հետաքրքիր էր համարում այն հանգամանքը, որ հայերը չէին խուսափում իրեն դիմելուց, խոսում էին իր հետ ընդհանուր թշնամու մասին այնպես, ինչպես կկիսվեին իրենց կառավարության ներկայացուցչի հետ և զարմանում էին, երբ ստանում էին վհատեցնող պատասխան: Չերմսայդը եզրակացնում էր, որ թեև կայսրության արևելյան շրջանների վիճակը դեռևս հեռու է բարեկեցության նույնիսկ սկզբնական ձևերից, այդուհանդերձ, վերջին տաս տարիների ընթացքում որոշակի առաջադիմություն է նկատվում քաղաքացիական վարչակարգի և ոստիկանության ձևավորման բնագավառներում:261

Սեպտեմբերի 14-ին Չերմսայդը գրում էր Ուայթին, որ բրիտանական խորհրդարանում տեղի ունեցող քննարկումները հիմնված են չափազանցված փաստերի վրա, իսկ Բրայսի հայտարարությունը համընդհանուր քրդական հարձակման մասին բավականին հեռու է ճշմարտությունից: Իր հայազգի տեղակալ Բոյաջյանի կարծիքով, անցյալի հետ համեմատած, նման հարձակումների թիվը բավականին նվազել է, իսկ զոհերը վերջերս հիմնականում քուրդ մահմեդականներ են: Ըստ հյուպատոսի, հայերի բնաջնջման ծրագրերի մասին տարածվող խոսակցություններն իրականությանը չեն համապատասխանում և այդ հարցում բացասական դեր է խաղում ՙՀայաստան՚ թերթը:262

Բրիտանական դեսպանությունը մեծ ուշադրությամբ հետևում էր նոյեմբերին Կոստանդնուպոլսում սկսված Մուսա բեյի դատավարության ընթացքին և մանրամասն տեղեկություններ հաղորդում իր կառավարությանը: Մասնավորապես, նշվում էր բազմաթիվ իրավական խախտումների, Մուսա բեյի հանդեպ ցուցաբերվող մեծ հարգանքի, կալանքի տակ չգտնվելու, շրջաններից ժամանած հայ վկաների նկատմամբ վիրավորական

__________________________________
261 Նույն տեղում, էջ 17-21:
262 Նույն տեղում, էջ 22-23:

[ էջ 238 ]

վերաբերմունքի մասին: Այդ կապակցությամբ նոյեմբերի 21-ին դեսպանությունը խիստ հայտագիր է ներկայացնում Բարձր Դռանը, ուր, նշելով տեղի ունեցող բոլոր խախտումների մասին, նույնիսկ պահանջում էր նյութապես օժանդակել հայ վկաների ընտանիքներին և ապահովել նրանց անվտանգությունը: Սակայն, չնայած բրիտանական դեսպանության գործուն միջամտությանը, դատարանի որոշմամբ Մուսա բեյին ներկայացված բոլոր մեղադրանքներն այդպես էլ չհաստատվեցին:263

Սոլսբերիի հանձնարարությամբ դեկտեմբերի 17-ին փոխարտգործնախարար Ֆերգյուսոնն ընդունում է հայ հասարակական-քաղաքական գործիչ, Լոնդոնում հրատարակվող «L`Armenie» թերթի խմբագիր Մինաս Չերազին: Ֆերգյուսոնը նրան համարում էր «խելացի և համակրելի» անձնավորություն: Չերազն ասում էր, որ ցանկություն ունի ծանոթանալու նաև դեսպան Ռուստեմ փաշայի հետ, որին հայերը համարում են Էրզրումի նահանգապետի ցանկալի թեկնածու: Նրա կարծիքով, Ռուստեմ փաշան Լիբանանում իրեն դրսևորել է որպես «վճռական և անկողմնակալ կառավարիչ» և հավաստի աղբյուրների համաձայն, վերջերս նույնիսկ փորձում էր համոզել մեծ վեզիրին, թե ինչ նշանակություն և դրական արդյունք կարող է ունենալ Թուրքիայի համար Մուսա բեյի արդար պատիժը: Հանդիսանալով Բեռլինի վեհաժողովում հայկական պատվիրակության անդամ և այդ իսկ պատճառով իրեն իրավունք վերապահելով խոսելու հայ ժողովրդի անունից, Չերազը նշում էր, որ մեծ սխալ է ենթադրել, թե իբր հայերն անկախություն կամ ռուսական տիրապետություն են ցանկանում: Առաջինի համար նրանք շատ տկար են, շարունակում էր նա, իսկ երկրորդը կարող է միայն դժբախտություն բերել, քանի որ Ռուսաստանը ճնշում է ազգությունն ու օտար կրոնը: Եթե սլավոնները բնականաբար ձգտում են կողմնորոշվել դեպի Ռուսաստան, ապա հայերի և ռուսների միջև գոյություն չունի ոչ ազգային, ոչ էլ կրոնական նույնություն: Որպես օրինակ նա բերում էր Կարսի հայկական եկեղեցին ուղղափառի վերածելու փաստը: Ըստ Չերազի, Արևելյան Հայաստանում ապրող իր հայրենակիցները դեմ են և ատում են ռուսական իշխանությունը: Նա հույս ուներ, որ ապագայում, երբ թուրքերը կհեռանան Եվրոպայից, նրանք Ասիայում կստեղծեն թուրք-հայկական պետություն, սակայն ոչ խելամիտ էր համարում այն հանգամանքը, որ թուրքերը չեն օգտագործում հայերի իրական նվիրվածությունը: Նա հավատացած էր, որ սուլթանին շրջապատող կույր և մոլեռանդ

__________________________________
263 Նույն տեղում, էջ 33-34, 55, 80, 100-101:

[ էջ 239 ]

մարդիկ դավաճանություն են համարում բարենորոգումներին վերաբերող յուրաքանչյուր առաջարկ և բրիտանական խորհուրդների մասին անմիջապես հայտնում են ռուսական դեսպանությանը, քանի որ Ռուսաստանը միշտ էլ դեմ է եղել Օսմանյան կայսրության բարեկարգման ծրագրերին:264

1890 թ. փետրվարին Էրզրումում նոր նշանակված հյուպատոս Կլիֆֆորդ Լլոյդը Ուայթին տեղեկացնում էր թուրքական իշխանությունների կողմից հայ բնակչության հանդեպ կիրառվող գրաքննական խստությունների մասին: Օրինակ, շուրջ 30 հայեր մեղադրվել և ձերբակալվել էին «արգելված» գրականություն ունենալու համար, որի մեջ մտնում են Վենետիկում հրատարակված հայոց պատմության գրքերը, Հայաստան աշխարհագրական անվանումը պարունակող Ֆրանսիայում գնված քարտեզները և նույնիսկ ազգային երգերը:265

Թուրքական իշխանությունների քաղաքականության, քրդական հրոսակախմբերի հարձակումների, աղքատության և զրկանքների հետևանքով Ալաշկերտի դաշտավայրի բազմաթիվ հայ ընտանիքներ դեռևս 1889 թ, նոյեմբերին դիմել էին կառավարությանը` Պարսկաստան տեղափոխվելու խնդրանքով: Ուայթին ուղղված Լլոյդի զեկուցագրերի համաձայն (1890 թ. 14, 17, 28 փետրվարի, 6 մարտի, 1 մայիսի), Պարսկաստանում բնակություն հաստատել ցանկացող հայ ընտանիքների թիվը մարտի սկզբին հասավ 600-ի, այսինքն 4-4.5 հազ. հոգու: Դրական պատասխան ստանալով Թուրքիային սահմանակից պարսկական նահանգի իշխանություններից, հայերն արդեն որոշել էին շարժվել դեպի սահմանը, սակայն տեղի ոստիկանությունը թույլ չտվեց իրագործել նրանց մտադրությունը: Հետաքննություն կատարելու նյպատակով Բարձր Դուռը երկու մահմեդականից և մեկ քրիստոնյայից բաղկացած հանձնաժողով էր ուղարկել շրջան, սակայն հյուպատոսն այդպես էլ չկարողացավ պարզել նրա գործունեության արդյունքները և այդ կապակցությամբ նահանգապետին տրված խորհուրդները: Ի վերջո ապրիլի վերջին շուրջ 200 գյուղացիներ, թողնելով իրենց գյուղերը, շարժվել էին դեպի պարսկական սահմանը, սակայն Բայազետից ուղարկված զինվորները ստիպողաբար վերադարձրել էին նրանց Ալաշկերտ:266 Ապրիլի 6-ին

__________________________________
264 FO 424 / 162, No 103, pp. 133-134.
265 Turkey, No 1 (1890-1891). Correspondence Respecting the Condition of the Population in Asiatic Turkey and the Proceedings in the Case of Moussa Bey. London, 1891, pp. 17, 24.
266 Նույն տեղում, էջ 21, 23-25, 36:

[ էջ 240 ]

Լլոյդի և Էրզրումի վալիի միջև կայացած զրույցի ընթացքում վերջինս նշում էր, որ քրիստոնյաների անվտանգությունը կարելի է ապահովել միայն այն դեպքում, եթե կառավարությունը թույլ տա վալիներին երկրի տարբեր շրջաններում տեղակայված զորքերն օգտագործել քրդական ցեղերին հսկողության տակ պահելու նպատակով: Հյուպատոսի կարծիքով, միայն Կոստանդնուպոլսից ստացված ուղիղ հրամանների և վալիների միացյալ ու գործուն միջոցների շնորհիվ Քրդստանում կարելի է հաստատել իրական կարգ ու կանոն:267

Միաժամանակ Ուայթը մշտապես Սոլսբերիին տեղյակ էր պահում Ռուսաստանից Թուրքիա տեղափոխվող մահմեդականների մասին, որոնք բնակեցվում էին հիմնականում կայսրության կենտրոնական և արևելյան շրջաններում: Այսպես, մարտի 14-ին դեսպանը գրում էր, որ շուրջ 50 հազ. չերքեզներ ռուսական կառավարությունից թույլտվություն էին ստացել տեղափոխվել Թուրքիա: Սուլթանական կառավարությունը որոշում էր ընդունել բնակեցնելու նրանց Կոնյայի և Ադանայի նահանգներում:268

Բրիտանական կառավարությունը մեծ ուշադրություն էր դարձնում կայսրության արևելյան շրջանների թվաքանակի ուսումնասիրությանը: Մայիսի 26-ին Ուայթը Սոլսբերիին էր ներկայացնում կայսրության արդարադատության նախարարից և Լլոյդից ստացված տվյալները Էրզրումի, Բիթլիսի, Վանի, Դիարբեքիրի և Խարբերդի վիլայեթների բնակչության մասին: Պաշտոնական տվյալների համաձայն, մահմեդականների թիվը կազմում էր 1մլն. 432.075, հյուպատոսարանի` 1 մլն. 233.402, իսկ քրիստոնյաներինը` համապատասխանաբար 512.372 և 566.297: Ըստ պաշտոնական տվյալների, մահմեդականները մեծամասնություն էին կազմում բոլոր վիլայեթներում, իսկ համաձայն Լլոյդի, քրիստոնյաները` միմիայն Վանի վիլայեթում` 155.988-ը 115.000-ի դիմաց:269

Հունիսի 20-ին Լլոյդը հաղորդում էր հավատարմատար Ֆեյնին քրիստոնյաների և մահմեդականների միջև Էրզրումում տեղի ունեցած ընդհարումների մասին: Միջադեպը սկսվել էր այն բանից հետո, երբ վալիի, քաղաքում տեղակայված զորքերի հրամանատարի և այլ պաշտոնյաների ներկայությամբ խուզարկության էին ենթարկվել Սանասարյան դպրոցն ու Ս. Աստվածածին եկեղեցին: Ի բողոք նման վերաբերմունքի, քաղաքի հայերը փակել էին

__________________________________
267 Նույն տեղում, էջ 29:
268 Նույն տեղում, էջ 24:
269 Նույն տեղում, էջ 38-40:

[ էջ 241 ]

իրենց խանութներն ու դպրոցները և հեռագիր ուղարկել սուլթանին: Ի պատասխան դրան, հրազենով, փայտերով և քարերով զինված մահմեդական ամբոխը հարձակվել էր հայկական թաղամասերի վրա, սպանելով 10-12 և վիրավորելով 200-300 հայերի: Հայկական թաղամասերի մոտ գտնվող ամերիկյան և պարսկական հյուպատոսարանները ապաստան էին տվել զգալի քանակությամբ հայերի: Հյուպատոսների դիմումից հետո միայն իշխանությունները զորք էին տեղակայել հայկական թաղամասերում: Ըստ Լլոյդի, Էրզրումի հայերը գտնվում են սարսափահար վիճակում, քանի որ իշխանությունները ձերբակալել էին մեծ թվով հայերի, իսկ մահմեդական խուժանն այդպես էլ մնացել էր անպատիժ:270

Հունիսի 27-ին Ռուստեմ փաշան Սոլսբերիին ներկայացնում է Կոստանդնուպոլսից ստացված պաշտոնական մի փաստաթուղթ, ուր Էրզրումում տեղի ունեցած իրադարձությունների ամբողջ մեղքը բարդվում է հայերի վրա:271

Համաձայնեցնելով Էրզրումի դեպքերի նկատմամբ իր դիրքորոշումը Ֆրանսիայի դեսպանի հետ, Ֆեյնը հանդիպում է մեծ վեզիրի հետ: Նա բավականին լուրջ և վտանգավոր է համարում իրավիճակը Էրզրումում, նշելով, թե ինչ ծանր հետևանքներով է հղի մահմեդականների և քրիստոնյաների միջև բախումների բռնկումը կայսրության ամբողջ տարածքով: Ֆեյնը մեծ վեզիրին ներկայացնում է Էրզրումում Մեծ Բրիտանիայի, Ռուսաստանի և Ֆրանսիայի հյուպատոսների առաջարկները` իրավիճակը կարգավորելու և հետագա բացասական զարգացումներից խուսափելու ուղղությամբ: Հյուպատոսները մասնավորապես առաջարկում էին. 1/ ուժեղացնել Էրզրումի կայազորը մեկ գումարտակով Երզնկայից. 2/ ազատել ձերբակալված հայերին և ժամանակավորապես կասեցնել դատաքննությունը. 3/ կազմավորել հեծելազորային պահակախմբեր Էրզրումի շրջակայքում` այլ շրջաններ խուճապային լուրերի տարածումից խուսափելու նպատակով: Հավանություն տալով ներկայացված առաջարկներին, մեծ վեզիրը խոստանում է անմիջապես համապատասխան միջոցառումներ ձեռնարկել այդ ուղղությամբ:272

Սակայն հուլիսի 26-ին Ֆեյնը տեղեկացնում էր Սոլսբերիին, որ չնայած մեծ վեզիրի տված խոստումին, Էրզրումում ձերբակալված հայերն այդպես էլ չեն ազատվել բանտից: Այդ

__________________________________
270 Նույն տեղում, էջ 45-48, 51-53:
271 Նույն տեղում, էջ 50-51:
272 Նույն տեղում, էջ 53:

[ էջ 242 ]

հարցի կապակցությամբ հավատարմատարը թարգման Սենդիսոնի միջոցով հուշագիր է ներկայացնում մեծ վեզիրին, խնդրելով իրավիճակը կարգավորելու համար կատարել տրված խոստումը: Մեծ վեզիրը պատասխանում է, թե մասնավոր խոստում չի տվել լուրջ մեղադրանքներով ձերբակալված մի քանի հայի ազատելու վերաբերյալ, սակայն հրահանգել է ժամանակավորապես դադարեցնել հետաքննությունը` ստեղծված իրավիճակը խաղաղեցնելու նպատակով: Նա հավաստիացնում էր բրիտանական դիվանագետին, որ Էրզրումում կատարված դեպքերի համար հավասարապես պատիժ են կրելու նաև մահմեդականները:273

Սեպտեմբերի վերջին միայն Էրզրումի իշխանություններն ազատում են ձերբակալված 28 հայերի, իսկ գլխավոր դատախազը հեռացվում է պաշտոնից` անմեղ մարդկանց ձերբակալելու պատճառով:274

Իր պարտականությունները կրկին ստանձնած Ուայթը օգոստոսի 1-ին մանրամասն տեղեկացնում էր Սոլսբերիին հուլիսի 27-ին Կոստանդնուպոլսի Գում Գափու թաղամասում տեղի ունեցած, հնչակյանների կողմից կազմակերպված ցույցի մասին: Նա գրում էր, որ զգալի թիվ կազմող մայրաքաղաքի հայությունը վերջերս բավականին գրգռված է և զայրացած` արևելյան շրջաններից ստացվող տագնապալի լուրերի, Մուսա բեյի դատավարության արդյունքների և այդ ուղղությամբ պատրիարք Աշըգյանի անգործունեության պատճառով: Նշվում էր, որ ընդհատելով կիրակնօրյա պատարագը, մի խումբ հայեր փորձում են քաղաքական բնույթի փաստաթուղթ ընթերցել եկեղեցում և ստիպել պատրիարքին անմիջապես սուլթանին ներկայացնել հայերի պահանջները: Պատրիարքին պարտադրում են շարժվել ցուցարարների հետ դեպի սուլթանական պալատ` հայերի պահանջները սուլթանին ներկայացնելու համար: Ոստիկանությունն ու զինվորներն ընդհարվում են հայ ցուցարարների հետ, որի արդյունքում երկուստեք արձանագրվում են զոհեր: Ըստ դեսպանի, շատ շուտով, ձերբակալելով զգալի թվով հայերի և զորք տեղակայելով առաջնորդարանի շրջակայքում, իշխանությունները կարողանում են կարգ ու կանոն հաստատել Գում Գափույում: Ուայթը հատկանշական էր համարում այն փաստը, որ թուրքերի կողմից Կոստանդնուպոլիսը գրավելուց հետո սա առաջին դեպքն էր, երբ

__________________________________
273 Նույն տեղում, էջ 60-61:
274 Նույն տեղում, էջ 79:

[ էջ 243 ]

մայրաքաղաքում քրիստոնյաները համարձակվում են դիմադրել զինվորներին:275 Իր հաջորդ զեկուցագրում (21 օգոստոսի) դեսպանը Սոլսբերիին գրում էր, որ ներկա պայմաններում ոչ նպատակահարմար է գտնում դեսպանության միջամտությունը ձերբակալված հայերի պատիժը մեղմացնելու ուղղությամբ, քանի որ որոշ տեղեկությունների համաձայն, Աբդուլ Համիդն ինքը հակված չէ մահապատժի ենթարկել մեղավորներին և այդ կապակցությամբ խորհըրդակցություններ է անցկացնում մայրաքաղաքի ազդեցիկ հայերի հետ:276

Ըստ Լլոյդի, հայ բնակչության ներկայիս տառապանքներն ունեն հետևյալ հիմնական պատճառները. 1/ կյանքի և ունեցվածքի անպաշտպանվածություն. 2/ ազատությունների բացակայություն. 3/ մահմեդականների համեմատ ոչ հավասար կարգավիճակ: Միաժամանակ նա նշում էր, որ հայերի վիճակն ավելի են բարդացնում արտասահմանում տարածվող ու հրապարակվող հիմնականում անհիմն և կեղծ տեղեկությունները, որոնք չեն նպաստում խաղաղության հաստատմանը և ի չիք դարձնում Եվրոպայի ջանքերը արդարություն և լավ կառավարում ապահովելու ուղղությամբ:277

Այդ օրերին բրիտանական հասարակությունը բացատրություններ էր պահանջում կառավարությունից, հաճախակի էին դարձել Հայկական հարցի քննարկումները խորհրդարանում, Ֆորին Օֆֆիսն ու դեսպանությունը չէին հասցնում պատասխանել խորհրդարանի անդամների հարցապնդումներին: Օգոստոսի սկզբին կայացած Բրայսի և Ֆերգյուսոնի զրույցի ժամանակ վերջինս նշում էր, որ բրիտանական կառավարությունը երբևիցե այդքան մտահոգված չի եղել Օսմանյան կայսրությունում տեղի ունեցող իրադարձություններով, որքան ներկայումս: Բրայսը պատասխանում է, որ այդ խոսքերը չեն համապատասխանում այն անտարբերությանը, որը բրիտանական կառավարությունը հանդես է բերում Թուրքիայում վատթարացող իրավիճակի նկատմամբ: Նա կանխագուշակում էր, որ հայերի շրջանում գոյություն ունեցող հուզումները շուտով կբերեն «արյունալի ճնշումների», որոնց կհետևի Մեծ Բրիտանիայի համար այդքան անցանկալի Ռուսաստանի կողմից Արևմտյան Հայաստանի գրավումը: Բրայսն առաջարկում էր Ֆերգյուսոնին չեղյալ հայտարարել 1878 թ. անգլո-թուրքական կոնվենցիան, քանի որ

__________________________________
275 Նույն տեղում, էջ 62-64:
276 Նույն տեղում, էջ 66:
277 Նույն տեղում, էջ 73, 81:

[ էջ 244 ]

սուլթանական կառավարությունը հրաժարվում է կատարել Հայաստանում բարենորոգումներ իրագործելու իր պարտավորությունները: Բնականաբար Ֆերգյուսոնը մերժում է Բրայսի առաջարկը, պատասխանելով, որ կառավարությունը փորձում է ձեռնարկել բոլոր հնարավոր միջոցները` կայսրությունում տիրող իրավիճակը բարելավելու ուղղությամբ:278

Սեպտեմբերի 8-ին գնդապետ Սթյուարտը հաղորդում էր Թավրիզից Սոլսբերիին, որ տեղի հայությունը, որի թվաքանակը կազմում է 28 հազ. հոգի, զգալիորեն գրգռված է Էրզրումում և Կոստանդնուպոլսում տեղի ունեցած դեպքերից, նրանց շրջանում «անհեթեթ» խոսակցություններ են տարածվում Ռուսաստանի, Թուրքիայի և Պարսկաստանի հայերի միավորման և«մեր թագավորությունը» ստեղծելու մասին: Բրիտանացի գնդապետի կարծիքով, հայկական պետության ստեղծումը «բացարձակապես անհնարին է», քանի գոյություն ունի Ռուսաստանը, ինչպես նաև այն պատճառով, որ հայերը որևէ տեղ բնակչության մեծամասնություն չեն կազմում: Ավելին, ռուս-թուրքական պատերազմից անմիջապես հետո նա ճամփորդել էր Թուրքիայի արևելյան շրջաններում և եկել այն եզրակացության, որ հայերն ամենուրեք կազմում են բնակչության փոքրամասնությունը, բացի Խարբերդի դաշտավայրից:279

Հոկտեմբերի 25-ին Լլոյդը Ուայթին զեկուցում էր ռուսահայ զինված խմբերի կողմից թուրքական սահմանը խախտելու և հայ բնակչությանը քրդական հարձակումներից պաշտպանելու դեպքերի վերաբերյալ: Նշվում էր նաև, որ ռուսական կառավարությունը մեծ քանակությամբ զենք է բռնագրավել և ձերբակալություններ կատարել` սահմանի խախտումները կանխելու նպատակով: Այս առիթով հյուպատոսը հանդիպում էր ունեցել Էրզրումի վալիի հետ և իր կառավարության մտահոգությունը հայտնել նման փաստերի կապակցությամբ: Նա հերթական անգամ վալիին առաջարկել էր միջոցառումներ ձեռնարկել հայ բնակչությանը քրդական հրոսակախմբերի հարձակումներից պաշտպանելու և մահմեդականների ու քրիստոնյաների միջև հավասարությունն ապահովելու ուղղությամբ` հետագայում լուրջ քաղաքական բարդություններից խուսափելու համար: Վալին տեղեկացնում էր Լլոյդին, որ ներկայումս թուրքական իշխանությունները ուժեղացրել են

__________________________________
278 A Vanishing Treaty. - The Spectator, 1890, vol. 65, August 9, p. 172.
279 Turkey, No 1 (1890-1891) ..., pp. 78-79.

[ էջ 245 ]

սահմանի հսկողությունը, ինչպես նաև ողջունում էր ռուսական կառավարության կողմից ձեռնարկված խիստ միջոցներն այդ ուղղությամբ:280

1891 թ. հունվարի 6-ին Սոլսբերին ընդունում է Սիսի Հայոց կաթողիկոսի ներկայացուցիչ Գարեգին Եսայանին, որը Լոնդոն էր ժամանել Բրիտանիայի արքեպիսկոպոսին կաթողիկոսի ուղերձը փոխանցելու նպատակով: Նա տեղեկացնում էր վարչապետին, որ թուրքական իշխանությունների վերաբերմունքը հայ ժողովրդի հանդեպ գնալով ավելի է վատանում և եթե Մեծ Բրիտանիան, որը հայերի միակ հույսն է, ինչ-որ կերպ չմիջամտի, հայ բնակչությունը «կդադարի գոյություն ունենալուց»: Եսայանը շեշտում էր, որ հայերը ոչ թե անկախություն են հայցում, այլ խնդրում էր ապահովել կրոնի ազատություն և բնականոն կառավարում: Ըստ Եսայանի, ներկայումս Զեյթունի եպիսկոպոսը առանց որևէ պատճառի գտնվում է Մարաշի բանտում, թուրք զինվորները տեղակայված են եկեղեցում և հայերի տներում, պաշտոնյաները հայերին ստիպում են ընդունել մահմեդականություն, բժիշկները հայ երեխաներին պատվաստում են թունավոր դեղամիջոցներով, իսկ կաթողիկոսը տեղափոխվել է Իսկենդերուն` վտանգի դեպքում ծովով փրկվելու նպատակով: Եսայանը Սոլսբերիին խնդրում էր չհավատալ թուրք պաշտոնյաներին և գաղտնի քննություն կատարել շրջանում` իր ներկայացրած փաստերը ստուգելու նպատակով: Հանդիպումից անմիջապես հետո Սոլսբերին Ուայթին հանձնարարում էր Հալեպում Մեծ Բրիտանիայի հյուպատոս Թոմաս Ջագոյի միջոցով համապատասխան քննություն անցկացնել Զեյթունում:281

Հունվարի 19-ին Ուայթը Սոլսբերիին տեղեկացնում էր, որ իր, պատրիարքի և հայ կաթոլիկ առաջնորդի կողմից տարված աշխատանքի շնորհիվ սուլթանը, Սուրբ Ծննդի կապակցությամբ, բանտից ազատել էր 76 հայ քաղբանտարկյալների: Ըստ դեսպանի, այդ կապակցությամբ նա բազմաթիվ անգամ զրույցներ էր ունեցել մեծ վեզիրի հետ: Նույն օրն ազատված հայերը հավատարմության երդում էին տվել պատրիարքին, իսկ վերջինս նրանց կոչ էր արել լինել սուլթանին հնազանդ:282

__________________________________
280 Նույն տեղում, էջ 99-100:
281 FO 424 / 169, No3, p. 4.
282 Turkey, No 1 (1892). Further Correspondence Respecting the Condition of the Populations in Asiatic Turkey. London, 1892, p. 2.

[ էջ 246 ]

Դիվիի հունվարի 12-ի հուշագրում մանրամասն վերլուծվում էին բրիտանական թերթերում Հայկական հարցին վերաբերող նյութերը: Նա համարում էր, որ 1890 թ. ընթացքում «Դեյլի Նյուզ»-ում «Անիշխանությունը, հուզումներն ու անկարգությունները Հայաստանում» խորագրի տակ տպագրված տեղեկությունների հիմնական մասը իրականությանը չեն համապատասխանում և ընթերցողին մոլորության մեջ գցելու նպատակ են հետապնդում: Մասնավորապես նա կեղծիք էր համարում սեպտեմբերի 16-ին «Անօրինականություն Հայաստանում» վերնագրի տակ տպագրված Իգդիրից ստացված նամակը, ինչպես նաև Գլադստոնին ուղղված Մինաս Չերազի գրությունը: Դիվին իրականությանը չհամապատասխանող և չափազանցված էր համարում օգոստոսի 20-ին և դեկտեմբերի 3-ին նույն թերթում տպագրված նյութերը Մուշում տեղի ունեցած հայկական եկեղեցու պղծման, հայերի ջարդերի, թուրքական կառավարության կողմից քրդերին զենք բաժանելու դեպքերի մասին, ինչպես նաև այն պնդումները, թե իբր «ներկայումս թուրքերը նպատակադրվել են ամբողջապես բնաջնջել հայերին»:283

Էրզրումում հյուպատոսի պաշտոնակատար Չարլզ Հեմփսոնին ուղղված զեկուցագրերում (14, 31 հունվարի, 9 փետրվարի) Դիվին գրում էր, որ հայկական քարոզչությունը շրջանում նոր փուլ է թևակոխել, որը կայանում է «ազգային կարիքների համար» հարուստ հայերից դրամ շորթելու մեջ` սպառնալից բովանդակությամբ անանուն նամակներ հղելու միջոցով: Փոխհյուպատոսը թվարկում էր Վանի հարուստ հայերի անունները, որոնք ստացել էին նման նամակներ: Երկու շաբաթ անց քաղաքի իշխանությունները ձերբակալում են մի քանի երիտասարդ հայերի, որոնք տարածում էին նման նամակներ: Փետրվարի 4-ին շուրջ 100 հայեր, հիմնականում ձերբակալվածների բարեկամները, ցույց էին կազմակերպել քաղաքում, որի արդյունքում ձերբակալվեցին ևս մի քանի հոգի:284

1891 թ. ձմռան ամիսներին սուլթանական կառավարությունը ձեռնարկեց հիմնականում քրդական ցեղախմբերից կազմված «համիդիե» հեծելազորի կազմավորման աշխատանքները: Ընդհանուր առմամբ կազմվեցին շուրջ 33 հազ. հոգուց բաղկացած 30 նման

__________________________________
283 Նույն տեղում, էջ 10-12:
284 Նույն տեղում, էջ 12-14, 18:

[ էջ 247 ]

գնդեր:285 Քրդական հեծելազորի ստեղծման միջոցով սուլթանական իշխանությունները նպատակադրվել էին կանխարգելել հայերի ազգային ազատագրական շարժման զարգացումը,286 զգալի փոփոխության ենթարկել ազգաբնակչության կազմը մահմեդականների օգտին այն շրջաններում, որտեղ նախատեսվում էր բարենորոգումների իրականացում, դիմագրավել ռուսական բանակի գործողություններին` Ռուսաստանի հետ հնարավոր պատերազմի դեպքում:

Հունվարի 30-ին Հեմփսոնը Էրզրումից հաղորդում էր Ուայթին, որ վիլայեթի զինվորական իշխանությունները կազակների օրինակով ստեղծում են քրդերից կազմված անկանոն հեծելազորային գնդեր: Քաղաքի իշխանությունները ընդունել և զրուցել են գրեթե բոլոր քրդական ցեղապետներին: Որոշվել էր, որ այդ նպատակով քրդերը պետք է օգտագործեն իրենց ձիերը, իսկ իշխանություններն ապահովեն նրանց զորանոցներով, հագուստով, սնունդով և զինամթերքով, ինչպես նաև տարին երկու անգամ կազմակերպեն զորավարժություններ: Ցեղապետները ստանալու են զինվորական կոչումներ, սակայն գնդապետից ոչ բարձր:287

Մարտին սուլթանը քրդական բոլոր ցեղապետներին հրավիրում է Կոստանդնուպոլիս` Սելանլիքի տոնի առթիվ նրանց պատվին ընդունելություն կազմակերպելու նպատակով: Աբդուլ Համիդն ընդունում է հեծելազորային գնդերի հրամանատարներին մեծ պատվով ու շուքով և նվիրում նրանց կայսերական դրոշակներ, որոնց վրա նշված էին գնդերի անվանումներն ու ասույթներ Ղուրանից:288 Մայիսի 23-ին Տրապիզոնում Մեծ Բրիտանիայի հյուպատոս Լոնգուորթը տեղեկացնում էր դեսպանին, որ ավստրիական ՙՀելիոս՚ նավով Կոստանդնուպոլսից վերադարձած քուրդ ղեկավարները անմիջապես մեկնում են Էրզրում, ուր

__________________________________
285 Лазарев Я.Д. Причины бедствий армян в Турции и ответственность за разорение Сасуна. Тифлис, 1895, с. 27.
286 Ինչպես 1920 թ. հաստատում էր թուրք գործիչ Իսմաիլ Քեմալը, հայերը հանդիսանում էջն «կայսրության միակ ժողովուրդը, որը նպաստում էր ազատամիտ, իսկ սուլթանի տեսանկյունից կործանարար գաղափարների տարածմանը...` այսինքն թունավոր օձ, որի գլուխը պետք էր ջարդել» (The Memoirs of Ismail Kemal. London, 1920, p. 256):
287 Turkey, No 1 (1892) ..., p. 16.
288 Նույն տեղում, էջ 19, 37:

[ էջ 248 ]

տեղակայված է թուրքական 4-րդ բանակը: Այստեղ նրանք մարզվելու են երկու ամիս` թուրք սպաների ղեկավարության ներքո:289

Փետրվարի 28-ին Հեմփսոնը Ուայթին հաղորդում էր հայ բնակչության չափազանց մեծ անհանգստության մասին: Ըստ հայերի, սուլթանական կառավարության այդ որոշումն ուղղված է իրենց և Բեռլինի պայմանագրի 61-րդ հոդվածի դեմ: Իսկ քրդերը բացահայտորեն հայտարարում են, թե դա հատուկ արվում է հայերին ճնշելու նպատակով և իշխանությունների կողմից նրանց տրված են համապատասխան երաշխավորություններ այն մասին, որ հայերին հալածելու համար նրանք այլևս չեն պատժվելու:290 Նման տեղեկություններ էր հաղորդում Հեմփսոնին նաև փոխհյուպատոս Բոյաջյանը Դիարբեքիրից:291

Հունվարի 31-ին Ուայթը Սոլսբերիին գրում էր, որ հայ բնակչության ծանր վիճակի մասին հյուպատոս Հեմփսոնից ստացվող տեղեկությունների կապակցությամբ Սենդիսոնին հանձնարարվել էր հանդիպել մեծ վեզիրին և ծանոթացնել նրան փաստերին: Տեղի ունեցած զրույցի ընթացքում Սենդիսոնը բրիտանական կառավարության անունից պահանջում էր միջոցներ ձեռնարկել իրավիճակը բարելավելու ուղղությամբ, անհրաժեշտ համարելով հայերով բնակեցված շրջաններում կարող նահանգապետներ և իրավաբաններ նշանակելը:292

Իր հերթական զեկուցագրում (21 փետրվարի) Հեմփսոնը տեղեկացնում էր դեսպանին, որ չնայած հայ բանտարկյալների վերաբերյալ սուլթանի ներման հրամանագրին, Էրզրումի իշխանությունները ժխտում են նման որոշման գոյությունը և շարունակում հայերի ձերբակալությունները:293 Իսկ Ջագոն գրում էր Հալեպից (20 մարտի), որ Հալեպի և Ադանայի վիլայեթների բանտերում գտնվում են 101 հայ քաղբանտարկյալներ:294 Ըստ Հեմփսոնի, Ալաշկերտի տեր ու տիրական է դարձել քուրդ Հուսսեյն աղան, որը թալանում, սպանում և առանց մեղադրանքի բանտ է նստեցնում հայերին: Այդ կապակցությամբ մարտի 23-ին

__________________________________
289 Նույն տեղում, էջ 56:
290 Նույն տեղում, էջ 23:
291 Նույն տեղում, էջ 36:
292 Նույն տեղում, էջ 3-4:
293 Նույն տեղում, էջ 39-40:
294 Նույն տեղում, էջ 42:

[ էջ 249 ]

Սոլսբերին դեսպանին հանձնարարում է ծանոթացնել մեծ վեզիրին Հուսսեյն աղայի գործողություններին վերաբերող փաստերին և պահանջել հետաքննություն կատարել ու հեռացնել նրան Ալաշկերտից:295 Թեև մեծ վեզիրը խոստանում է համապատասխան միջոցներ ձեռնարկել այդ ուղղությամբ, Հուսսեյն աղան, մյուս քուրդ ղեկավարների հետ միասին մեկնում է Կոստանդնուպոլիս սուլթանին հանդիպելու նպատակով և անարգել վերադառնում Ալաշկերտ:296

Ապրիլի 13-ին Բոյաջյանը Տրապիզոնից հաղորդում էր Հեմփսոնին հայերի շրջանում զենքի դիմելու և ազատության համար պայքարելու աճող համոզմունքի մասին: Հայերը վստահ են, գրում էր փոխհյուպատոսը, որ Մեծ Բրիտանիան, Ֆրանսիան և Ռուսաստանը պատրաստվում են օգնության հասնելու իրենց: Լուրեր են տարածվում, թե իբր այդ տերությունների սպաների կողմից ղեկավարվող 100 հազ. զինված և լավ պատրաստված հայերի բանակը գարնանն օգնության է հասնելու արևմտահայությանը: Բոյաջյանի կարծիքով, երիտասարդ տաքարյուն հայերի կողմից տարածվող նման կեղծ լուրերը շատ վտանգավոր են և կարող են անկանխատեսելի հետևանքների բերել:297

Մայիսի 2-ին Հեմփսոնը դեսպանին հաղորդում էր, որ Էրզրումի հայ ընտանիքների մի մասը սկսել է հեռանալ քաղաքից դեպի ռուսական սահման, իսկ մյուս մասը` դեպի Կոստանդնուպոլիս:298 Այդ երևույթի հիմնական պատճառներն, ըստ հյուպատոսի պաշտոնակատարի, իշխանությունների կողմից նրանց հանդեպ անարդարացի, մահմեդականների հետ համեմատ ոչ հավասար վերաբերմունքի մեջ են: Մասնավորապես նա նշում էր, որ 1875 թ. հաստատված կանոնակարգի համաձայն, քրիստոնյաները հավասար իրավունքներ էին ստացել կառավարական գրասենյակներում, դատարաններում, ոստիկանությունում և ընդհանրապես բոլոր հասարակական հիմնարկներում աշխատելու համար: Սակայն, ըստ Հեմփսոնի, այդ կանոնակարգը փաստորեն չի գործում, քանի որ Էրզրումի շրջանի ոստիկանությունում ծառայում է ընդամենը երեք քրիստոնյա, իսկ կառավարական գրասենյակներում` միայն երկուսը: Թեև Էրզրումի մահմեդական և

__________________________________
295 Նույն տեղում, էջ 25:
296 Նույն տեղում, էջ 37:
297 Նույն տեղում, էջ 47:
298 Նույն տեղում, էջ 45:

[ էջ 250 ]

քրիստոնյա ընտանիքների թվաքանակի համեմատությունը երկուսը մեկի էր կազմում, հավաքվող հարկերի թիվը գրեթե հավասար էր: Ընդ որում, ըստ օրենքի, հավաքված գումարի հինգ տոկոսը պետք է գնար դպրոցների պահպանմանը, սակայն քրիստոնյա դպրոցներին ոչինչ չէր հասնում, իսկ քրիստոնյաները իրավունք չունեին հաճախելու մահմեդական դպրոցներ: Հեմփսոնի տեղեկությունների համաձայն, նախկինում որևէ ճամփորդություն կատարելու համար մահմեդականներն ու քրիստոնյաները վկայականներ պետք է ներկայացնեին համապատասխանաբար իրենց համայնքների ղեկավարներից, սակայն ներկայումս կարգը փոխվել էր` քրիստոնյաներից պահանջվում էր նաև վկայական մահմեդական համայնքի ղեկավարությունից: Թեև կարող է թվալ, շարունակում էր Հեմփսոնը, որ այս ամենը չնչին հանգամանքներ են, սակայն հայերը բավականին զգայուն և հիվանդագին են ընկալում իշխանությունների նման վերաբերմունքը և հայտարարում են, որ առանց դիմադրության չեն կոտորվելու: Թեև Հեմփսոնը համոզված էր, որ իր կարողություններով վալիին կհաջողվի կանխել որևէ հուզում, սակայն իրավիճակը շրջանում համարում էր ճգնաժամային:299 Նա գրում էր դեսպանին (23 մայիսի), որ չնայած որոշ հայեր լուրեր են տարածում պատրաստվող հայկական ապստամբության մասին, այդ բանն անիրականանալի է և անհիմն, քանի որ հայերը հիմնականում շատ խաղաղ են և չունեն ոչ զենք, ոչ էլ համապատասխան ղեկավարներ: Ըստ Հեմփսոնի, շրջանի վիճակը լավ պատկերացնողի համար նման խոսակցությունները կարող են միմիայն ծիծաղ առաջացնել, սակայն թուրք իշխանությունները շատ լուրջ են ընկալում ապստամբության հնարավորությունը:300

Հուլիսի 11-ին Հակոբյանը կրկին դիմում է Սոլսբերիին Հայաստանում տիրող ծանր վիճակի կապակցությամբ, այս անգամ Գերմանիայի կայսրի Լոնդոն այցելության կապակցությամբ: Նշելով, որ սուլթանական կառավարությունը բացարձակապես ոչինչ չի արել Բեռլինի պայմանագրով նախատեսված պարտավորությունների կատարման ուղղությամբ, Հակոբյանն առաջարկում էր քննարկել Հայկական հարցը կայսրի հետ և համատեղ միջոցներ ձեռնարկել բարենորոգումների իրագործման նպատակով:301

__________________________________
299 Նույն տեղում, էջ 46-47:
300 Նույն տեղում, էջ 56-57:
301 FO 424 / 169, No 71, p. 82.

[ էջ 251 ]

Սակայն Սոլսբերիի կառավարությունը ոչ միայն չքննարկեց Հայկական հարցը գերմանական կայսրի հետ, այլև` մինչև իր իշխանության հանձնումը լիբերալ կուսակցությանը 1892 թ., փաստորեն ոչ մի ինքնուրույն քայլ չձեռնարկեց կայսրության հայ բնակչության վիճակը բարելավելու ուղղությամբ, լոկ սահմանափակվելով բրիտանական հյուպատոսություններից ստացվող տեղեկատվության արձանագրությամբ: 1891 թ. ընթացքում հյուպատոսներ Ջագոն (Հալեպ), Հեմփսոնը (Էրզրում), փոխհյուպատոսներ Բոյաջյանը (Խարբերդ), Դիվին (Վան) շարունակում էին մանրամասն տեղեկություններ հաղորդել դեսպանությանն ու Ֆորին Օֆիսին կայսրության արևելյան շրջաններում կատարվող տագնապալի իրադարձությունների, իշխանությունների և քրդական հրոսակախմբերի կողմից հայ բնակչության հանդեպ իրագործվող ճնշման քաղաքականության փաստերի` սպանությունների, թալանի, ձերբակալությունների մասին:302

1892 թ. փետրվարի 24-ին, հիմնվելով Ադանայի եպիսկոպոս Վեհապետյանից և Հակոբյանից ստացված նամակներում բերված փաստացի տվյալների վրա, Քենտրբերիի արքեպիսկոպոսը խնդրում էր Սոլսբերիին բրիտանական դեսպանության միջոցով քննություն կատարել և համապատասխան քայլեր ձեռնարկել Զեյթունի եպիսկոպոս Գարեգին Եսայանին բանտից ազատելու, ինչպես նաև արքեպիսկոպոս Խորեն Նար Բեյի կրոնական պարտականությունները վերականգնելու ուղղությամբ, որը սուլթանական կառավարության կողմից մեղադրվել էր Ֆրանսիայում բնակվող իր բարեկամի հետ «խռովարար» բնույթի նամակագրություն հաստատելու մեջ: Երեք օր անց Սոլսբերին հանձնարարում էր Օսմանյան կայսրությունում նոր նշանակված դեսպան Ֆրենսիս Քլեյր Ֆորդին303 պարզել և զեկուցել իրեն արքեպիսկոպոսի նամակում նշված փաստերի մասին:304

Մարտի 5-ին Հեմփսոնը հավատարմատար Ֆեյնին հաղորդում էր, որ Մուշում ձերբակալվել են մեծ թվով հայեր` ռուսական կառավարությանը խնդրագիր պատրաստելու և

__________________________________
302 Turkey, No 1 (1892) ..., pp. 61-62, 65, 67, 68-69, 75-76, 78-81, 107-108, 109-111:
303 Ֆորդ (Ford) Ֆռենսիս Քլեր - բրիտանացի դիվանագետ: 1887-1892 թթ.` հավատարմատար Իսպանիայում, 1892-1893 թթ.` դեսպան Թուրքիայում, 1893-1898 թթ.` դեսպան Իտալիայում:
304 Turkey, No 3 (1896). Correspondence Relating to the Asiatic Provinces of Turkey. 1892-1893. London, 1896, p. 6.

[ էջ 252 ]

2 հազ. ավելի ստորագրություններ հավաքելու մեղադրանքով: Ըստ Հեմփսոնի, ձերբակալությունների ընթացքում տեղի էին ունեցել համատարած անկարգություններ, արձանագրված են մահացածներ և վիրավորներ:305

Մարտի 17-ին Սոլսբերին Թուրքիայի ասիական շրջանների վիճակին վերաբերող հատուկ ցուցում է իջեցնում Ֆորդին: Դժվարությունների հանդիպելով Բեռլինի պայմանագիրը ստորագրած տերությունների հետ այս հարցում համատեղ գործողություններ կիրառելու հնարավորության հարցում, գրում էր Սոլսբերին, վերջին տարիներին բրիտանական կառավարությունը դադարել էր պահանջել Բարձր Դռնից 61-րդ հոդվածի պայմաններով նախատեսված ընդհանուր բարենորոգումների իրագործում, սուլթանի նախարարների ուշադրությունը հրավիրելով միմիայն բրիտանական հյուպատոսներից ստացվող վատ կառավարման և բռնությունների փաստերի վրա: Վարչապետը դեսպանին հանձնարարում էր շարունակել բրիտանական կառավարության այդ գիծը, ինչպես նաև, օգտագործելով յուրաքանչյուր հնարավորություն, պահանջել սուլթանական կառավարությունից` ելնելով Թուրքական կայսրության և մարդկության շահերից, վերականգնել սուլթանի քրիստոնյա հպատակների օրինական իրավունքները, նրանց կյանքի և ունեցվածքի անվտանգությունն ու քրդերի կողոպուտից նրանց պաշտպանությունն ապահովող քաղաքականության միջոցով: Սոլսբերին շեշտում էր, որ կայսրության քրիստոնյա բնակչության դժգոհությունն ու զայրույթը վնասակար ազդեցություն են թողնում Օսմանյան կայսրության բարեկեցության և կայունության վրա:306

Ապրիլ-հունիս ամիսների ընթացքում բրիտանական հյուպատոսությունները շարունակում էին տեղեկություններ հաղորդել տարբեր քաղաքների բանտերում գտնվող հայ քաղբանտարկյալների մասին: Ապրիլի 22-ին հյուպատոս Ջագոն տեղեկացնում էր Ֆորդին, որ Զեյթունում ձերբակալված եպիսկոպոսը դատապարտվել է ցմահ բանտարկության, ուսուցիչը` հինգ տարվա և, ևս 23 հայեր` տարբեր ժամկետների ազատազրկման, իսկ տերտերը` մահապատժի: Ըստ հյուպատոսի, նրանց հարցը պետք է լսի նաև Կոստանդնուպոլսի գերագույն դատարանը: Տեղեկատվությունը ստանալուն պես, Սոլսբերին հանձնարարում էր դեսպանին ուշադրությամբ հետևել գործընթացին և որ դեսպանության

__________________________________
305 Նույն տեղում, էջ 9:
306 Նույն տեղում, էջ 8

[ էջ 253 ]

ներկայացուցիչը անպայմանորեն մասնակցի լսումներին:307 Հունիսի 6-ին Ֆորդը պատասխանում էր Սոլսբերիին, որ դեսպանության ներկայացուցչի մասնակցությունը դատական նիստին մերժվել է թուրքական իշխանությունների կողմից: Դեսպանը հատուկ հանդիպում էր ունեցել այդ կապակցությամբ արտգործնախարար Սաիդ փաշայի հետ, տեղեկացրել նրան դատական գործընթացում տեղի ունեցած լուրջ խախտումների մասին և ներկայացրել համապատասխան հուշագիր: Հուշագրում բերվում էին բրիտանական հյուպատոսությունից ստացված իրավախախտումների վերաբերյալ փաստեր Հալեպում կայացած դատական լսումների ընթացքում: Նշվում էր, որ այդ գործը գտնվում է Բրիտանիայի հասարակական կարծիքի և պաշտոնական շրջանակների ուշադրության կենտրոնում և հույս հայտնվում, որ գերագույն դատարանն ընդունելու է արդարացի որոշում:308

Պահպանողական կառավարության հրաժարականից առաջ, հունիսի 10-ին, Լոնդոնի Հայկական հայրենասիրական ընկերությունն իր հերթական խնդրագիրն է ներկայացնում վարչապետ Սոլսբերիին: Փաստաթղթում նշվում էր. բրիտանական դիվանագիտական փաստաթղթերի ժողովածուներում` Կապույտ գրքերում տպագրված նամակագրությունն ու ընկերության կողմից ստացված տեղեկությունները վկայում են այն մասին, որ անցած տարիների ընթացքում Հայաստանում այդպես էլ ոչ մի բարեփոխում տեղի չի ունեցել, սուլթանական կառավարությունը չի կատարել իր պարտավորությունները ոչ միայն իր հայ հպատակների, այլև Մեծ Բրիտանիայի և ողջ Եվրոպայի հանդեպ: «...Դժվար է հասկանալ, - գրում էին խնդրագրի հեղինակները, - թե ինչ օրինական կամ հավանական հիմունքների վրա են հայերը, շարունակաբար և այդպիսի մեծ թվով ենթարկվում ձերբակալությունների, բանտարկությունների, աքսորի կամ պատժվում այլ կերպ` անհիմն դավադրության և պետական դավաճանության մեղադրանքով»: Հայերի ցանկությունը, նշվում էր փաստաթղթում, դա, Լիբանանի օրինակով, Հայաստանի ժողովրդի հավասարությունը, ազատությունն ու անվտանգությունն ապահովող վարչական համակարգի ստեղծումն է, ինչը չի հակասում ոչ միայն 1878 թ. Բեռլինի պայմանագրի, անգլո-թուրքական կոնվենցիայի, 1880 թ. դեսպանների համատեղ հայտագրի, այլև Գյուլհանեի Հաթթը Շերիֆի և 1856 թ. Հաթթը

__________________________________
307 Նույն տեղում, էջ 19:
308 FO 424 / 172, No 52 / 1, pp. 37-38.

[ էջ 254 ]

Հումայունի սկզբունքներին: Հայերը հավատացած են, շարունակում էին փաստաթղթի հեղինակները, որ Հայկական հարցի լուծումը բրիտանական կառավարության պարտականությունն է, քանի որ պատմության ընթացքում Անգլիան շատ անգամ է Թուրքիային դուրս բերել «անհույս ճգնաժամներից»: Ըստ նրանց, բրիտանական կառավարությունն, ի դեմս Մեծ Բրիտանիայի դեսպանի, պետք է կարողանա փոխել 1878 թ. ի վեր շարունակվող Բարձր Դռան «կեղծ գաղափարներն ու կեղծ վերաբերմունքը» հայ հպատակների հանդեպ և ստիպել սուլթանական կառավարությանն իրագործել 1880 թ. տերությունների համատեղ հայտագրով առաջարկված հայկական բարենորոգումները: Եթե պաշտոնական տվյալների համաձայն, հայերը զգալի փոքրամասնություն են կազմում մահմեդական բնակչության համեմատ, հարցնում էին փաստաթղթի հեղինակներն, ապա ինչո՞ւ են թուրքական իշխանություններն այդքան վախեցած «խռովարար» հայերից, ինչո՞ւ են արգելում և այրում «Հայաստան», «հայկական թագավորություն և ազգ» բառերը պարունակող պատմական և կրոնական գրքերը, շարունակաբար ձերբակալում ազգային կամ հայրենասիրական երգեր ունենալու, հայերի վիճակը նկարագրող նամակներ գրելու համար: Հայերի փրկությունը խնդրագրի հեղինակները տեսնում էին միմիայն Բեռլինի պայմանագիրը ստորագրած տերությունների կողմից հայկական շրջանների նահանգապետի նշանակման մեջ:309

Սակայն ընկերությունն այդպես էլ պատասխան չստացավ Սոլսբերիից, քանի որ շուտով Անգլիայում իշխանության գլուխ անցավ Գլադստոնի լիբերալ կառավարությունը: 1886-1992 թթ. իր կառավարման ընթացքում պահպանողականները այդպես էլ էական ոչ մի քայլ չկատարեցին Բեռլինի պայմանագրի 61-րդ հոդվածի և անգլո-թուրքական կոնվենցիայով նախատեսված հայերին վերաբերող պարտավորություններն իրագործելու ուղղությամբ, թեև երկու փաստաթուղթն էլ ծնվել էին Սոլսբերիի անմիջական մասնակցությամբ: Բրիտանական դիվանագիտությունը կառավարության նման քաղաքականությունն արդարացնում էր Բեռլինի պայմանագիրը ստորագրած մյուս մեծ տերությունների անտարբերությամբ և հակասություններով, այսինքն համատեղ գործողությունների կիրառման հնարավորությունների բացակայությամբ, ինչպես նաև, հայկական բարենորոգումներ պահանջելով` սուլթանի ինքնիշխանությունն ու

__________________________________
309 FO 424 / 172, No 54, pp. 41-43.

[ էջ 255 ]

անկախությունը չվիրավորելու մտահոգությամբ: Այդ ընթացքում բրիտանական դիվանագիտությունը փաստորեն կատարում էր փաստերը արձանագրողի դեր, մերթ ընդ մերթ սուլթանական կառավարության ուշադրությունը հրավիրելով առանձին աղաղակող դեպքերի վրա: Բրիտանական դիվանագիտությունը չարձագանքեց նույնիսկ համիդիե հեծելազորի կազմավորման առնչությամբ, հնարավոր է գիտակցելով, որ սուլթանի ձեռքում այն կարող է դառնալ ոչ միայն հայ բնակչության դեմ ուղղված գործիք, այլև Օսմանյան կայսրության տարածքային ամբողջականությունը ռուսական նկրտումներից պաշտպանող միջոց,որն ինքնըստինքյան կարող է իրագործել անգլո-թուրքական կոնվենցիայով նախատեսված բրիտանական կառավարության պարտավորությունները:

Լրացուցիչ տեղեկություններ

Տրամադրել է` Արման Կիրակոսյան։
HTML կոդավորում՝ Լինա Քամալյան։

Հեղինակային իրավունքները՝ Արման Կիրակոսյան։
Հրապարակված է հեղինակի թույլտվությամբ։ Առանց հեղինակի թույլտվության արտատպումը կամ հրապարակումը արգելվում է։

Տես նաև

Арман Киракосян — Великобритания и Армянский вопрос
Джон Киракосян — Младотурки перед судом истории

Design & Content © Anna & Karen Vrtanesyan, unless otherwise stated.  Legal Notice