«ԱՐԵՎ» – ՀԱՅ ԺՈՂՈՎՐԴԱԿԱՆ ՀԵՔԻԱԹՆԵՐ
Բովանդակություն Առաջաբան 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64
35. ՕՁԱՄԱՆՈԻԿ, ԱՐԵՎԱՄԱՆՈԻԿ
Բովանդակություն Առաջաբան 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64
Մի թագավոր ա լինում։ Էս թագավորը, տարիներ են անց կենում, մնում ա անզավակ, թագուհին էրեխա չի բերում։ Էլ ինչ հեքիմ ասես, որ չեն բերում, էլ ինչ գիր ասես, որ չեն անում, խաչ ու սրբատեղի չի մնում, որ չգնան ու մատաղ չանեն՝ ոչինչ չի օգնում։
Մի օր էլ սա, որ գնում ա որսի, տեսնում ա հրեն մի օձ իր մանր ճուտերի հետ տաքանում ա արևի տակին։ Սա երկար մտիկ ա տալիս մեծ ու պստիկ օձերին, սիրտը փուլ ա գալի, աղի արտասունք ա թափում.
— Տեր աստված,— ասում ա,— դե, գանգատ չեմ անում, ամա մի օձի չափ էլ ա պատիվ չունե՞մ քու առաջին՝, որ էսքան տարի ինձ անզավակ ես թողնում, տանջում։
Էս օձը իրա ճտերովը սրա մտիցը չի ընկնում։ Տուն ա դնում, թե դուրս ա գալիս, օձի ճտերը աչքի առաջին են։ Անց ա կենում մի առ ժամանակ, էս թագուհին էրկու հոգիս ա լինում, ժամանակն էլ որ հասնում ա, ծունկը գետնին ա տալիս ու բերում ա մի զավակ, ամա ի՞նչ զավակ, ոչ էդպես ծնունդ տեսնող ա էլել, ոչ էդ տեսակ ծնունդի մասին՝ իմացող։ Տերը փրկի ու ազատի էդ տեսակ քանբախտությունից, ծնված տղա զավակի կեսը մարդ ա լինում, կեսը՝ օձ։
Թագավորը քիչ ա մնում խելքը կորցնի դարդից, ասում ա. «Աստված ինձ պատժում ա նրա համար, որ ես համարձակվեցի գանգատ անել նրանից»։ Հրամայում ա, որ էդ կես տղա, կես-օձին տանեն քաղաքիցը դուրս մի հորի մեջ գցեն, բայց խելոք, բանիմաց մարդիկ ասում են.
— Թագավորն ապրած կենա, քու ժառանգը թող հորումը ողջ մնա, մի սպանի նրան։ Էստեղ աստծու մատն ա խառը։ Աստվածը (մեռնեմ նրա սուրբ զորությունին), ուզեցել ա քու հպարտությունը կոտրի։ Կարող ա պատահի, որ դու խոնարհ աղոթքով սիրտը բաց անես, ո՞վ գիտի աստծու դատողությունը, կարելի ա ժամանակով օձ-պոչը կտրվի, զավակդ թամամ մարդ դառնա։
Հեքիմները վճռում են, որ էդ Օձամանուկին, քանի նա մատղաշ ա, պետք ա շաբաթը մի ջահել աղջիկ տան ուտելու։
Օձամանուկը, որ մի քիչ էլ մեծացավ, հերթը հասավ մի աղքատ մարդու աղջկա, որ պետք ա գցեին հորը՝ Օձամանուկին կեր։
Հիմի արի տես, որ էդ աղքատ մարդն էլ առաջին կնկանը թողել, մի որբևերի կնիկ էր առել նրա աղջկա հետ։ Կնիկն ուզում ա, որ առաջ խորթ աղջկան գցեն Օձամանուկին կեր, հետո՝ իր հարազատ աղջկան, մարդն էլ ուզում ա՝ առաջ խորթ աղջկան գցեն, հետո իր հարազատին։ Շատ ասում են, խոսում, կռիվս տալիս, ամա դե հայտնի բան ա, որ մարդ ու կնկա կռվի մեջ՝ կնկա խոսքն ա անց կենում։
Էս աղքատ մարդու հարազատ աղջիկը դառն արտասուք ա թափում, աղոթք անում աստծուն էլ, սրբերին էլ։ Մին էլ գիշերը էրազ ա տեսնում, մի ձիավոր ա գալիս (դե էն ա սուրբ Սարգիսը կլիներ, էլի) ասում ա.
— Վախիլ մի, հորդ ասա, թող քեզ կապի գոմշի կաշվի մեջ, իրեք կուժ էլ կաթ դնի հետդ, մի դանակ ու քեզ պարանով կախ տա հորը։ Օձամանուկը քեզ ձեն կտա. «Դուրս արի գոմշի կաշվից, որ քեզ ուտեմ»։ Դու էլ իրեք անգամ կասես. «Դուրս արի, դուրս արի, դուրս արի օձի շապկիցը, որ քեզ կաթնով լողացնեմ»։ Օձը չարությունիցը շապիկը կպատռի, միջիցը դուրս կգա Մանուկ։ Դանակով կապը կտրի, դուրս արի գոմշի կաշվիցը, օձին կաթով լողացրու։
Առավոտը աղջիկը պատմում ա հորը գիշերվա երազը։ Հերն էլ տեր աստված ձեն տալով, բերում աղջկան հորիցը կախ ա անում։
Դե, էլ ինչ ասեմ, ամեն ինչ էնպես ա լինում, ոնց որ էրազումն էր տեսել։ Օձը մանուկ ա դառնում, ամա աղջիկը, որ պարանը կտրում ա, վեր ա ընկնում, բերանը դիպչում ա քարի, առաջի ատամներից մեկը կոտրվում ա (էս կոտրած ատամը միտներդ պահեք՝ մեզ պետք կգա)։
Աղջկա հերը, թագավորը, թագուհին, պալատականները գալիս են աղջկան ու Մանուկին հանում են հորիցը, բերում են պալատը, յոթ օր յոթ գիշեր հարսանիք են անում, պսակում են աղքատ մարդու աղջկանն ու Մանուկին, Մանուկի անունն էլ էդ օրվանից մնում ա Օձամանուկ։
Օրերը գալիս են, անց են կենում։ Պատահումա, որ Օձամանուկը պատերազմ ա գնում, գնալուց առաջ ասում ա մորը,
— Չլինի որ հարսդ տանից դուրս գա։ Խորթ մերը, որ կանչի` չթողնես որ գնա։
— Չեմ թողնի,— ասում ա թագուհին,— ամա հարսի խորթ մոր փորումը հազար սատանա յա խաղում։ Նախանձից տրաքում ա, որ էդ բախտը ոչ թե իր, այլ խորթ աղջկանն ա ընկել։
Էրեսանց սեր ու կարոտ ա ցույց տալի հարսի խորթ մերը, մարդ ա ղրկում թե.
— Աչքներս ջուր կտրեց մեր էրեխուն սպասելով, թողեք գա, մեր սրտի կարոտը առնենք, մեր աչքը կշտանա նրանցով։
Թագուհին չի կարում հակառակի, թող ա տալիս, որ հարսին տանեն հորանց տուն։ Խորթ մերն ու իրա աղջիկը վեր են ունում հարսին, թե՝ գնանք գետը լվացք անելու։ Հանում են հարսի շորերը, լվանում, նստում են ջրի ափին, յանի թե հանգստանալու, մին էլ էդ անիծվածները խփում են հարսին, գլորում գետը, գետն էլ թշշալով ու խշշալով տանում ա գցում ծովը։
Ալիքների հետ կռիվս տալով էս խեղճը հասնում ա ափին, անմարդաբնակ մի տեղ, մարդու, անասունի նշանակ չի էրևում։ Նստում ա, փառք տալի աստծուն, որ խեղդվելուց ազատվեց, փափուկ խոտերից մի բան ա հյուսում, որ տկլոր ջանը ծածկի, առաջ ա գնում, գնում ա մի քիչ տեղ էլ, մին էլ, ի՞նչ տեսնի, եղեգնով ու ծառի ճղերով ծածկած մի պուճուր տաղավար, մեջը մի իգիթ ա քնած։ Կինը նստում ա կողքին։
Արևը որ մեր ա մտնւում, էս իգիթը զարթնում ա, աչքը կնկանն ա դիպչում, կարծում ա, թե սատանայական տեսիլք ա, երեսը մի քանի անգամ խաչ ա հանում, տեսնում ա որ չ` չի հալածվում.
— Ո՞վ ես դու,— հարցնում ա,— ինչի՞ համար ես եկել հասել էստեղերանքը։
Աղջիկը իր գլխի էկածն ա պատմում։ Կտրիճն էլ իր գլխի եկածը։
— Ես,— ասում ա,— մի երևելի հարուստի որդի եմ, ոչ մի բանս պատկաս չէր, ինչ ուզում էի, անում էի, իմ օրումը ոչ մեր տանը, ոչ էլ քաղաքումը ինձ «չէ» ասող չի էլել։ Ես հենց գիտեի, թե ինչ ուզեմ, էն րոպեին պիտի կատարվի։ Պատահեց, որ իրեք օր՝ իրար վրա որս չընկավ ձեռս, շատ սրտնեղեցի, մտքիս գրի, որ մեկել օրը արևը ծագելուն պես նետով խփեմ արևի ճակատին թող ընկնի երկնքիցը, թող խավարը տիրի երկրին, քանի որ ես որս չեմ գտնում, որ ուզածիս պես քեֆ անեմ։ Նետուաղեղը ձեռս առա, նշան բռնեցի...
Արևը գլուխը երկնքից ցույց տվեց, մի բոցեղեն լույս խփեց էրեսիս ու աչքերիս։ Մի կրակոտ ձեռ բռնեց մազերիցս, բերեց վեր գցեց էս ամայի տեղը, վեր գցեց ու անիծեց, որ արև չտեսնեմ, օրվա լույսը չվայելեմ։ Էս ա իմ օրը, ցերեկները քնում եմ, եթե տաղավարիցը դուրս գամ` կմեռնեմ։ Գիշերներն եմ դուրս գալիս, իմ ուտելիքի ու ապրուստի հոգսը քաշում։
Էդ օրվանից հետը էս կինը ցերեկներն էր աշխատում, էն կտրիճն էլ՝ գիշերները։ Օձամանուկի հետ ապրած կինը հիմա Արևամանուկի հետ ա ապրում։
Ժամանակին էս կինը հղիանում ա։
Արևամանուկը (հիմի կտրիճի անունը դառավ Արևամանուկ) վեր կացավ թուղթ գրեց իր հորն ու մորը, թե.— Ահավասիկ ձեր հարսը, ձեզ եմ ուղարկում
նրան, պահեցեք ձեզ մոտ, բայց ինձ չփնտրեք, ես արև չեմ կարող տեսնել, մեր քաղաքը, մեր տունը չեմ կարող մտնել, եթե գամ՝ անպատճառ կմեռնեմ, ես անիծված եմ։
Արևամանուկը գիշերներով բերում ա կնկանը հասցնում իրանց տունը՝ ինքը ետ դառնում։ Հերն ու մերը որդու ողջության թուղթը կարդալով, չեն դիմանում, ուզում են գնան բերեն որդուն, ամա հարսը համոզում ա, որ չգնան, նրա մահի պատճառը չդառնան։
Հարսի օրերը թամամում են՝ ծունկը գետնին ա տալիս, բերում ա մի լավ տղա։ Էրեխուն դնում են օրորոցը, օրորում ա հետն էլ իր գլխին էկածը խաղ շինած՝ օրոր ասում։ Ժամանակ առ ժամանակ գիշերները օրոր ասելիս դրսից էլ ա օրոր լսվում։ Հարսը գիտի, որ էդ Արևամանուկն ա, որդու սիրուցը ինքն էլ գալիս ա «օրոր» ասում, բայց չի կարենում տուն մտնի։
Հարսի կեսուրն ու կեսրարը մտածում են, թե էդ գիշերները հարսի հետ փոխնեփոխ խաղ կանչողը կարող ա հարսի սիրողը լինի։ Քննում են, դատում։ Հարսի ճարը որ կտրվում ա, ասում ա.
— Էս էկող կանչողը ձեր որդին ա, որ իր զավակի սիրուց գալիս ա ձեն ա տալիս, օրոր ա ասում, ամա թե նրան բռնեք, ներս առնեք կմեռնի։
— Սուտ ա ասում,— ասին,— էստեղ մի օյին կա՝ բռնենք էդ եկողին, թե որ մեր որդին ա՝ կարոտներս կառնենք, թե որ օտար մարդ ա հարսը իր հախը կստանա։
Մի գիշեր էլ դրսից ձեն առնելուն պես վրա են թափվում, բռնում՝ տեսնում են, հա՛, իրանց որդին ա.
— Թողեք ինձ,— ասում ա,— ես փախչեմ, արևը չծագած, որ իմ տաղավարի մեջ չլինեմ՝ կմեռնեմ, հավատացեք, չէ՞ ձեզ գրել էի, ես անիծված եմ։ Թողեք ինձ, փախչեմ, հասնեմ տեղս։
Մինչև դես, մինչև դեն, լուսացավ, արևի ծագելուն պես մարդը իր հորն ու մոր աչքի առաջ վեր ընկավ մեռավ։ Բայց հոգին դեռ մեջն էր։ Ասին՝ իրիկունը, որ արևը մեր մտնի, ուշքի կգա, կսաղանա։ Արևն էլ մեր մտավ, իրիկունն էլ հասավ, ամա էս մարդը էդպես էլ մնաց։ Տունը դառավ մեռելատուն, լաց ու կոծը բռնեց ամենին ու, ամենից շատ էս մարդու հորն՝ ու մորը, որ պատճառ էլան էս բանին։ Կնիկն էլ, հո, էլ ասվիլ չի, էրեխեն ձեռին, վայ էր տալիս իր օր ու կյանքը։
Ախր, ի՞նչ անեն, ոչ թամամ մեռած ա՝ տանեն թաղեն, ոչ էլ կենդանի ա, որ ձեռիցը բռնեն, ոտի կանգնեցնեն՝ մի ճար, մի դեղ անեն։ Քարերը ձեռքերն էին առել խփում էին գլխներին, թե էս ինչ արինք մենք, մեր ձեռովը մեր որդուն սպանեցինք։ Էս ցավ ու դարդի մեջ մի քանի օր անց ա կենում։
Մի սրա մերը էրազումը մի ձեն ա լսում.
— Վեր կաց,— ասում ա էդ ձենը,— էրկաթի տրեխներ հագի, էրկաթի գավազան ձեռդ առ՝ գնա արևելքի կողմը, որտեղ տրեխներդ ծակվեն, գավազանը մաշվի էնտեղ կգտնես որդուդ ցավի դարմանը։
Մոր սիրտը քիչ ա մնում տրաքի.
— Փառքդ շատ, աստված,— ասում ա,— կարող ա իմ աղոթքը տեղ ա հասել։
Լուսը լուսանում ա թե չէ, վեր ա կենում էրկաթի տրեխներ ու էրկաթի գավազան շինել տալիս, ճամփա ա ընկնում, գնում։ Գնում մի տարի, էրկու տարի, հինգ տարի, տասը տարի։ Սև ու սպիտակ մարդկանց աշխարքը կտրում՝ անց ա կենում, գնում ա հասնում աշխարքի վերջը՝ ոչ հավք ու թռչուն ա երևում, ոչ անասուն ու գազան։
Հեռվից մի ապարանք ա տեսնում, որ կապույտ մարմարից էր շինած, գնում ա դրա կողմը։ Նստում ա որ մի քիչ շունչ աոնփ, տեսնում ա որ տրեխները ծակվել են, գավազանն էլ մաշվել ա. միտն ա ընկնում էրազում լսածը՝ հենց էստեղ ա, որ պետք ա իմ որդու ցավի դարմանը գտնեմ։ Ներս ա մտնում ապարանքի դռնովը, իրար միջով անցնում տասներկու բակ, ամեն բակի չորս կողմը կամարակապ։
Աստղերը հանգիստ քուն են մտնում։ Բակերում շատրվան ու ավազան։ Ոչ ծառ կա, ո՛չ կանաչ, ո՛չ հավք, ո՛չ անասուն, ո՛չ էլ ուրիշ արարած։ Մեջտեղի բակի ավազանի վրա ոսկեղեն պալատ կա, վրեն՝ մարգարիտի անկողին փռած, անկողնում, լույսերի մեջ՝ ինքը լուսեղեն մի թագուհի։ Արևամանուկի մերը թագուհուն որ տեսնում ա, հիացմունքից բերանը բաց ա անում, խելքը գլխիցը գնում ա։
Թագուհին քաղցր ձենով հարցնում ա.
— Պարզ ա, դու խնդիրք ունես որ էսքան չարչարանք ես քաշել, հասել ես էստեղ, ի՞նչ ա դարդդ, ասա, մի վախենա։
— Մայր եմ ես, ծնող եմ ես,— ասում ա կինը,— էկել եմ որ իմ որդու արևը, նրա կյանքը ինձ դարձնես, որ մի ճար անես։
Ու ամեն ինչ պատմում ա թագուհուն, ոնց որ ես ձեզ պատմեցի։
— Տղեղ չար տղա ա,— ասում ա թագուհին,— ես էլ մայր եմ, Արեգական մայրն եմ։ Իմ որդուս արևով երկինք ու երկիր ա լուսավորվում։ Քու որդին ուզեց նետով խփի, սպանի նրան։ Անիծյալ ա քու որդին, Արևից զուրկ պիտի մնա. ապրի՝ ու չպիտի ապրի, մեռնի՝ ու չպիտի մեռնի։
— Թագուհի,— ասում ա կնիկը,— դու էլ ես մայր, դու գիտես թե ի՞նչ ցավով ենք ծնում մեր զավակներին, ի՞նչ ցավ ու տանջանք ենք քաշում մինչև մեծացնում՝ ոտքի ենք կանգնացնում։ Նրան փրկելու համար էսքան ճամփա եմ կտրել։ Քու զավակի արևի համար մի ճար արա։— Նորից աղերսում ա կինը, ընկնում թագուհու ոտները, լաց լինում.
— Թե ճար չես անելու, հենց էստեղ ինձ տուր՝ սպանի, իմ որդու քամբախտությունը ես էլ չեմ կարա տենամ։
Արևամոր սրտումը գութը շարժվում ա, վեր ա կենում, ասում.
— Շատ անարժան զավակներ իրենց մայրերի շնորհիվ արև են վայելել, թող քու զավակն էլ իրա մոր համար ապրի։ Հիմի դու գնա, ծածկվի էն աստղերի հետևը, որդիս գալու ա, չլինի թե էրևաս։ Երբ որ ավազան կմտնի կլողանա, կպրծնի, կգա կաթս ծծելու, դու նրա ավազանի ջրիցը մի կուժ վեր առ, տար ցանի որդուդ վրա՝ կառողջանա...
Մի քիչ հետո գալիս ա Արեգակը՝ բոցերով պատած, մտնում ավազանը, աստղերը արթնանում են, ոտքի կանգնում պատվի բռնած։ Արևամայր թագուհին գրկում, վեր ա հանում ջրից իր որդուն, պառկեցնում ա իր կողքին ու սիրով գուրգուրանքով ծիծ տալիս մշտամանուկ Արեգակին։
Աստղերը ելնում են երկնքի երեսը, Արևամանուկի մայրը մի կուժ ջուր ա առնում ավազանիցը, դուրս գալիս պալատիցը, ուրախ, հույսը սրտում, թև առած, ետ գնում իր էկած ճամփովը, հասնում իր որդուն, Արևաջուրը ցանում վրեն՝ որդին վեր ա կենում, կանգնում ողջ ու առողջ։
Էս հրաշքի ձենը գնում ա հասնում աշխարքե-աշխարք։ Հեռու տեղերից գալիս են, հավաքվում թագավորներ ու իշխաններ, գիտնականներ, որ իրանց աչքով տեսնեն էն տղին ու էն մորը՝ իրենց ականջով լսեն նրանց պատմածը։.
Հիմի արի տես, որ էկածներից մեկն էլ Օձամանուկն է լինում (հո միտնե՞րդ ա՝ ով ա)։ Սա որ պատերազմից տուն էր եկել, մորիցը իմացել էր, որ իր կնկանը խորթ մերը տարել կորցրել ա։ Հիմի եկել էր Արևամանուկին տեսնելու ու նրա մորը խնդրելու, որ ոնց որ իր որդու համար ճար գտավ, կարելի ա իր կորցրած կնկանը գտնելու համար էլ մի ճար գտնի։
Արևամանուկն ու իր մայրը Օձամանուկին բերում են իրենց տունը, պատիվ տալիս, սեղան նստացնում։ Սա, հաց ուտելու վախտը պատմում ա իր գլխին էկածը, թե ոնց կորավ իրա կնիկը։ Տան հարսը, ոնց որ կարգն ա, ծառայություն ա անում սեղանին ու նրա պատմածը լսում։ Մին էլ հարսը որ կես բերան ծիծաղում ա, ոսկի ատամը, որ դրել էր կոտրածի տեղակ՝ երևում ա (միտներդ ա ո՞նց էր կոտրվել)։ Օձամանուկը էդ որ տեսնում ա, հացը մոռանում ա։ Աչքերը չորս արած նայում ա, քննում, տեսնում, որ սա իրա կնիկն ա։
Հիմի ո՞նց անեն, էս կնիկը Արևամանուկի կնիկն ա, ամա նրանից առաջ էլ Օձամանուկի կնիկն ա եղել։ Շատ են տալիս, առնում, վերջը, բարեկամաբար, որոշում են աղի բլիթ ուտեցնեն կնկանը, ձիանը նստեն, գնան դաշտ։ Կնիկն էլ էրեխեն ձեռին գնում ա սրանց հետ, չի ուզում ոչ մեկի խաթրը կոտրի։ Պայման են դնում որ կնիկը ջուրը ում ձեռից խմի՝ նրա հետ մնա։
Էս, կնիկը շատ ա ծարավում, որ էլ չի կարում դիմանա, էս ա, ուշը պիտի գնա, ձեն ա տալիս՝ Արևամանուկ, Արևամանուկ։ Արևամանուկը վեր ա գալիս ձիուց ու վռազ մեկնում ա ջուրը, ամա կնիկը կանչում ա՝ Օձամանուկ, Օձամանուկ։ Սա էլ ա վեր գալիս ձիուցը, ջուրը մեկնում ա կնկանը։ Կինը կանգնում ա էրկուսի մեջտեղը, էրեխուն տալիս ա Արևամանուկին, ասում ա.
— Առ էս էրեխուն, դու սրա հերն ես, բայց Օձամանուկի հետ ես պսակով եմ կապված՝ ես նրա ձեռքի ջուրը կխմեմ։
Խմում ա Օձամանուկի ձեռի ջուրը ու գնում նրա ետևից։
էսպես ա վերջանում էս հեքիաթը, որ ոչ լսողն ա հավատում իր ականջներին, ոչ տեսնողը՝ իր աչքերին։ Բայց ում սիրտը մաքուր ա, անմեղ ու անարատ ա՝ նա շատ կսիրի էս հեքիաթը, անունը մաներիդ պահեք՝ «Օձամանուկ, Արևամանուկ», որ ուրիշներին էլ դուք պատմեք։
* * *
— Հերիքնազ,— ասեց պապս,— էդ քու պատմած կնանոնցը պետք ա սրբության տեղ պաշտեն, համա դե...
— Դե որ ի՞նչ, էլի ի՞նչ ես բեղիդ տակին պահել։
— Ոչինչ, ամա տեղն ընկած վախտը մարդ որ ուզած խոսքը չասի՝ փորը կպատռի։
— Դե լավ, ասա, որ փորդ չպատռի։
— Ուզում եմ ասեմ, որ կնիկ էլ կա՝ կնիկ էլ։ Լսեք՝ պատմեմ։
Բովանդակություն Առաջաբան 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64
Լրացուցիչ տեղեկություններ |
Աղբյուր՝ Երևան, «Սովետական գրող», 1980թ.: |
Տես նաև |